7جی یوزایلده آذربایجان ادبیاتی

آذربایجان تورک ادبیاتی­نین یازیلی دؤنه­ مینی هجرتین دؤرد و بئشینجی یوزایلینه عاید ائتمک دوغرو بیر ایش­دیر. شُبهه یوخدور کی شفاهی ادبیاتیمیزین تاریخی بوندان چوخ اؤنجه­ یه گئدیب چاتیر. بیلدیگیمیز کیمی دده قورقود اثری نین ایلک یازیلاری – الیمیزه چاتان الیازما نسخه ­لریندن نئچه یوزایللر بویو اؤنجه­ یه عاید اولور. دده قورقود موضوعلاری­نین یارانماسی، حتا دیل اؤزه ­للیک­لری گنجه ­لی نظامی­ نین یارادیجلیغیندان ایره ­لی­ لره گئدیب چاتیر. نظامی­نین یارادیجیلیغیندا – تورک عنصرلری بیرینجی پلاندا دایانیر. نظامی خلقی­نین دیلیندن آلیب یوزلرجه کیچیک حکایه ­لری اؤز اثرلرینه قاتیبدیر. دده قورقود سیمالارینی اوزون منظومه­لرینده جانلاندیریب، یوزلرجه خالق سؤزلرینی، مثل­لرینی، دئییم­­لرینی فارس ادبیاتینا هدیه وئریب و نهایت تورکجه غزللر، مثنوی­ لر و قطعه ­لر یازیب – یاردایبدیر.

   نظامی آلتیجی یوز ایلده آذربایجان دیلی و ادبیاتی­نین تمثیلچی­ سی اولورسادا، 7 جی عصرده بئله شاعرلریمیزین ساییسی داها آرتیق دیر. مولانا جلال الدین محمد بلخی- مولوی، سلطان ولد، یونس امره، شیخ صفی­الدین، مولانا عتیقی زنجانی و اونلارجا باشقا شاعرلریمیز دیلیمیزی و ادبیاتمیزی گلیشمه ­ده و زنگینلشدیرمه­ ده یاردیمچی اولموشلار.

   هله بو یوزایلده، اسفراینلی حسن­ اوغلو، خواجه احمد فقیه، یوسف مداح، مصطفی ضریر و یوزلرجه باشقا شاعرلریمیز واردیر. بونلارین شعر اؤزه ­للیک­لری و دیل گؤزه ­للیک­لری، ادبیاتیمیزین زنگین اولدوغونو گؤسته ­ریر. حسن اوغلونون غزللری، یوز ایللر بویو بوتون شاعرلریمیزی حیران قویاراق، اونا بنزتمه ­لر یازماغا جلب ائتمیشدیر. حسن اوغلونون بوگونه قدر بارماق ساییلاری قدر تورک شعرلری تاپیلیبسادا، اونون ائتکیسی آلتیندا یازیلان غزللر نئچه کتابدان آرتیق دیر.

     7جی یوزایل آذربایجان تورک ادبیاتی­نین گلیشمه دؤنمی دیر. بو زامان نئچه- نئچه گؤرکملی، ده ­یرلی و بؤیوک شاعرلر اورتایا گلیرلر. بونلاردان بیری خواجه احمد فقیه ­دیر. خواجه فقیه تورک ادبیاتی تاریخینده- خواجه احمد یسوی- تورکستان پیری آدلانان بؤیوک عارفدن سونرا- ایکینجی تورک عارفی تانینیر. خواجه فقیه اؤز عرفانی یارادیجیلیغی ایله اسلام دنیاسیندا تورک دیلینه ده ­یرلی بیر یئر قازاندی. شاعرین اولوم و اؤلوم تاریخی دقتله بیلینمه­ سه ده، تذکره ­لر و تاریخی قایناقلارین یازیلارینا آرخالاناراق اینانیریق کی یئددینجی یوزایلین ایلک یاریسیندا یاشاییرمیش. خواجه فقیه، ادبی قایناقلارا گؤره، مولوی­نین آتاسی ایله یاخین دوستلوغو اولموشدور. اونون آتاسی- بهاءالدین ولد 609 ه – 1239م ایلینده وفات ائتمیشدیر. یئنه همین قایناقلارا آرخالاناراق اؤیره نیریک خواجه احمد فقیه، بهاءالدین ولددن(مولانانین آتاسیندان)  کیچیک اولموش و اونون درس کلاسلاریندا اشتراک ائده­ رمیش. بئله اولورسا، معلوم اولور بهاءالدین ولد اؤلن چاغدا، خواجه احمد فقیه دیری ایمیش. مولوی ایله یاشید و یا اوندان بؤیوک اولموشدور.

   مولویه و بکتاشیه ادبی- عرفانی مکتبه طرفدار اولانلار، خواجه احمد فقیه اثرلریندن اوخویوب و اونلاری اؤز مکتب­لرینه ارث سایمیشلار. خواجه فقیه­ دن نئچه- نئچه اثرلر  قالمیشدیرکی بونلارین آراسیندا «چرخنامه» اثری هامیسیندان تانینمیش بیر اثر دیر ودؤنه – دؤنه یاییلمیشدیر.

    شوبهه یوخدور کی – آنادولو ادیب­لری نین دئدیکلری ده دوزگون اولاراق – یئددینجی یوز ایلده آذربایجان و آنادولو خالقلاری اؤز آنادیللرینه اوز گتیریب، آنا دیللرینده شعر ایسته ­ییردیلر. سلجوقلار تورک دیللی اولا- اولا، فارس ادبیاتینی حمایه ائدیردیلر. آنجاق بو چاغدا خالق داها اؤز دیلینده شعر ایسته­ ییردی. مولوی، سلطان ولد و باشقالاری­نین تورکجه­ یه اوز چئویرمه ­لری  و تورکجه اثرلر یارادیجیلیقلارینا دلیل بو اولا بیلر. اونون آردیجا ویا اونونلا برابر خواجه احمد فقیه، یونس امره، حسن اوغلو اثرلرینی تورک دیلینده یارماقلا، خالق طرفیندن سئویلیرلر، قارشیلانیرلار، آلقیشلانیرلار. سلطان ولد نئچه- نئچه مثنوی­ لر: رباب نامه، ابتدانامه، انتها نامه و دیوان؛ شیاط حمزه- یوسف و زلیخا؛ احمد فقیه – چرخنامه؛ یوسف مداح- ورقاو گلشا، و نهایت مصطفی ضریر «یوسف و زلیخا» اثرینی خالق دیلینده – خالقین ایسته ­دیگی دیلده یازماغا مجبور اولورلار. دوغرودان دا آذربایجان و آنادولو ادبیاتی­نین تورک دیلینده گلیشمه ­سی تکجه خالق ایستک­لریندن، تاریخی گره­ کلیک ­لردن و ضرورتلردن ایره­ لی گلیر.

   شیاط حمزه ده همین زامانلادا میدانا گلیر و بیر الینه بالتا، بیر الینه کشکول آلیب خالق ایچینده گزیب- دولانیر و درویش پالتاریندا خالق ایچینده مذهبی- عرفانی شعرلر اوخویور. آشیقلار اللرینه ساز آلیب شنلیک شعرلری و هاوالارینی اوخویاراق، درویشلر ده معنویت یاییردیلار. شیاط حمزه ده بئله بیر زاماندا گؤزه ل عرفانی شعر لر اوخویور و خالقینی اوخشاییر. اونون عارفانه مثنوی­لری ایله برابر «یوسف و زلیخا»  اثری، آذربایجان خالقی­ نین ده­ یرلی سیمالاریندان و قالارقی اثرلر صاحبی کیمی قیمتلندیرمک مومکوندور. اونون بو مثنویدن آرتیق، غزللری خالق دیلینده سئویله- سئویله اوخونوب و بوگون ده سئویلیر.
بیلدیگمیز کیمی خالق یارادیجیلیغی بوتون تاریخ بویو داوام تاپمیش، بو یوزایلده ده گلیشمه­ سینی داوام ائتمیشدیر. زنگین و آغیر بیر شفاهی کولتوره مالک اولان خلقیمیز، بو یوزایلده یارادیجیلیقدان  دایانمامیش، آشیقلارین منظومه ­لریندن، داستانلاریندان علاوه، درویشلرین ده ناغیل و عرفانی یارادیجیلیقلاری اولموشدور. او جمله­دن احمد حرامی داستانی، تکجه عشق داستانی یا ائپیک بیرداستان یوخ، بلکه عرفانی بیر داستاندیر. هم حماسه اوندا وار، هم سئوگی. آنجاق یارادیجیسی آشیقلار یوخ، بلکه درویشلردیر. بو ده­یرلی مثنوی 816 بیتده- هجا وزنینده یوخ – بلکه عروض وزنینده  اولموشدور.

   خواجه علی خوارزمی ده 7جی یوزایلین ده ­یرلی شاعرلریندن­دیر. خواجه علی ده یوسف و زلیخا اثرینی هجرتین 609جی ایلینده یازمیشدیر. بو گؤرکملی شاعریمیزین یارادیجیلیغی ادبیات تاریخیمیزین قیزیل صحیفه­ لریندن ساییلیر. ماراقلی بوراسی­دیر کی خواجه علی اؤز مثنویسینی عروض وزنینده یوخ، بلکه هیجا وزنینده یازمیشدیر. خواجه علی تاتارلاردان اولورسادا، آذربایجان تورکجه سینده اثرینی یاراتمیشدیر و آذربایجان تورک ادبیاتی­ نین 7 جی یوز ایلده زیروه ­سینده دایانان شاعرلریمیزین بیریدیر.

    مولانا عتیقی زنجانی دا 7 جی یوزایلین بؤیوک غزل شاعرلریندن ساییلیر. اودا علم آدامی اولاراق تورک دیلینده ان آخیجی و ساده غزللر یازیر و آنادیلینه حؤرمت بسله­ ین خلقین ایستک­لرینه دوزگون توخونوب، دیوانینی آنادیلینده  یارادیر. او، دولت ساراییندا یاشاسادا، خلق ایستک­لرینه لاقید قالمیر. معلوم­دور کی اونون آردیندان یارانان مجالس­­الشعرا محفل­لری اونون تاثیری  آلتیندا اولموشدور. یوز ایل سونرا گلن سلطان حسین بایقارا، امیر علیشیر نوایی لار اوچون میدان آچیرمیش. اونون آردیجا گلن شاعرلریمیز محنتی، عنبر اوغلو و باشقا غزل شاعرلری، 7جی عصر آذربایجان ادبیاتی­نین گلیشمه­ سی وانکشافینا زمینه حاضیرلایانلاردیرلار. بونلارین آردیجا تبریزلی عصار، ماراغالی اوحدی، باکیلی نصیری، بیرک قوشچواوغلو، عاشیق پاشا، یوسف مداح، قاضی احمد برهان الدین  و باشقالاری­نین گلمه­ سی دوغال و گؤزله ­نیلن بیر حرکت­دیر. بونلار آذربایجان کلاسیک ادبیاتینا بؤیوک اثرلر باغشیلامیشلار و عمادالدین نسیمی­نین گلمه­ سینه آلان آرامیشلار.

   بو عصرده، آذربایجان ادبیاتی اؤز فورمالاشما دؤورانینی کئچیرمیش و شعر ایکی ساحه ده عروض و هیجا- عروض عرب و فارس ادبیاتی ائتکی­سی آلتیندا و هیجا اؤز یئرلی فورملاریلا برابر، تورک شعریندن قالخیب گلمیشدیر. آذربایجان شعری بو یوزایلده خلق ایچینده یاییلیر وفارس ادبیاتی ایله یاناشی یاریشیر. بئله بیر دورومدا آشیقلار یارادیجیلیغی دا تورک دیلینه داها گوج باغیشلامیش و خلق کوتله لری نین عموم کولتورونو فورمالاشدیریردی.

   آنجاق بونو دئمک ایسته ­­ییرم کی مصطفی ضریر 7جی عصرین شاعیری اولاراق، اونلارجا تورک ادبیاتی­ نین یئتیشدیردیگی شاعرلری آراسیندا اؤزونو تاپیر. تورک ادبیاتی بو زامان زنگین، علمی و گئنیش اولماسایدی، ضریر کیمی بیر شاعر ده بئله گؤزل دیله صاحب اولامازدی و بئله ساده، آخیجی و گؤزل اثر یارادا بیلمزدی.