آذربایجان تاریخی – 17

آغ قویونلولار

1/5/1399

   سلاملار؛ من بوگون آغ قویونلولار حاققیندا دانیشاجاغام آنجاق اصل قونویا کئچمه ­دن کئچن هفته ده اوز وئره­ ن اولایا اشاره ائتمه­ییمی لازیم بیلیرم. کئچن هفته بوتون تورک دونیاسی و حتا دونیادا باشقا ملت­لر ده حیله ­کار ائرمنی­لرین آذربایجانا تجوزینه قارشی آیاغا قالخدی و گونئی آذربایجان خالقی دا قان بیر قارداشلاری ایله همرای اولوب متجاوزلرین قارشیندا دایانماغا سس وئردی. مینلرجه ایگیدلر جبهه ­یه گئتمه ­یه حاضیرلیق لارینی اعلانائتدیلر. شوبه ه­سیز قاراباغ بیزیمدیر و بیزیم ده اولاجاق. ائرمنی­لرین الینی همیش ه­لیک وطنیمیزدن کسمه­لی­ییک. تاسوفله ایران – رهبر دئیه­رک کی قره­باغ اسلام دونیاسینا عاییددیر؛ یئنه صدا و سیمای جمهوری اسلامی اوتانمازلیقلا ائرمنی­لردن حیمایه­سینی گؤستردی. ایران تلوزیاسی قونشولوغو – قارداشلیغی دا اونوتدو. دونیانین مختلف اؤلکه­ لری آذربایجان­ین حاقلی اولدوغونو وورقولادی، حتا اویغور تورک­لری اؤزلری چین الینده اسیر اولدوقلاری بیر حالدا آذربایجانا سس وئردیلر. ایراندان آذربایجانا دستک اولمادی و بو، بیر حالدادیر کی ائرمنی نخست وزیری و بیر سیرا پالمان نماینده­لری قره باغ آذربایجانین اولدوغونا اعتراف ائتدیلر و ائرمنستانین اولمادیغینی هارایلادیلار. آما ایراندا یالانچی پیغمبر – ایران تلویزییاسی خبری دوزگون اعلان ائتمه ­دی و ریاکارلیقدا قالدی. بونا اینانیریق کی حقیقت گونش کیمی­دیر و همیشه بولود آلتیندا قالماز؛ حقیقت ده بیر گون آشکارا چیخیب ریاکارلار و متجاوزلردن حیمایه ائدنلر رسوای اولاجاقلار. یئنه اوجا سسله دئییریک: قاراباغ بیزیم دیر، بیزمیم ده اولاجاق.

ایندی هفته ­میزین قونوسونا آذربایجان تاریخینده آغ قویونلولاردان دانیشیریق. 

   آغ قویونلولار 120 ایل تامام آذربایجان، عراق، سوریه، ایران و باشقا بؤلگه­لره حکومت سورموش و چکیجی نوکته بوراسی­دیر کی تورک مدنیتی و ادبیاتی­نین رسمی اولدوغو و گلیشمه­ سی­نین زیروه ­لریندن ساییلیر. آغ قویونلولار ادبیات دونیاسیندا تکجه تورک دیلینه اؤنم بسله­ میش و باشقا دیللره حؤرمت ساخلایاراق آنجاق اؤز دیللرینی یوکسک سویه­لی بیلمیشلر. بو یؤندن آذربایجان تاریخینده اؤنملی ساییلیرلار.

قاباقجا گؤردوک سلجوقلولار فارس دیلینه و ادبیاتینا اؤنم بسله­ یه­ رک یئر کوره ­سی اوزه ­رینده گلیشمه ­سینه یاردیمچی اولدولار، عئینی حالدا تورک دیلینه ده اهمیت وئریل ادبیاتی­نین انکشافیندا چالیشمیشلار او جمله­ دن چاغری بیگ و آلپ ارسلان سارایدا اوزانلار و تورک شاعیرلرینه یئر آییرمیش و تورمجه یازماغا امر ائتمیشلر. بو آرادا عزالدین کیکاووس اؤزو تورک سؤیله­ین شاعیر اولاراق تورک یازارلاری و شاعیرلری تورکجه اثرلرین یاراتماسینا تشویق ائتمیشدیر.

   ائلخانلی­لار تورک دیلینده مکتب یارادیب، حتا اؤزلری موغول اولدوغو حالدا، تورکجه­نین اؤیرنمه ­سینی اؤزلرینه اوولادلارینا واجب بیلمیشلر و تورم بیلگین­لرینی معلم توتموشلار. ائلخانلی­لاردان سونرا تیمور اوغوللاری تورک دیلینی باشقا دیللره ترجیح ائده­رک تورک ادبیاتینی حیمایه آلتینا آلیب و یوزلرجه تورک کتابلار یازیلیر. قاراقویونلولار دا همین حرکتی یئنیلشدیریب و ایندی نؤوبه آغ قویونلولارا چاتیر.

تاریخدن منظور تکجه شاهلارین و سلطانلارین ایشلرینی بیلمک و کیم گلدی کیم گئتدی مساله سینه محدود ائتمک اولماز بلکه اونلارین اجتماعی و معنویت حاققیندا نه زمینه یاراتدیقلاری اؤنملی­دیر. خالقین معیشت طرزی و دوشونجه­ لری مهم یئر آلیر. بو دؤورلرین هامیسیندا ، امپریا سلطه ­سینده اولان توپراقلاردا بیر نوع فدرالیسم سیستمینه بنزر اداری سیسم یارانیر. آما تاسوفله ساواشلارین چوخ اولدوغو، نسبی رفاهین بیلینمه­ سینه مانع اولور و خالق کوتله ­لری راحاتلیق دویمادان باشقا بیر اولای اوز وئریر. بونونلا بئله اونلاردان یادگار قالان آبیده ­لر هله بوگون ده یارارلی اولان عمارتلر، کؤرپولر، مچیدلر، مدرسه ­لر و کروانسارالار موجوددورلار.

آغ قویونلولار توپلولوقلار شکینده آذربایجاندا یاشاییردیلار و موغوللارین آخینی ایله آنادولویا گئدیرلر. آنجاق اونلار اؤزلرینی بایاندور نسلیندن بیلیرلر. رشیدالدین فضل الله همدانی اوغوز تورکلرین 24 قبیله­ سیندن آد چکه ­رک بایاندوردان دا آد آپاریر. بایاندور دده قورقود کتابیندا اوغوزلارین بؤیوک حاکیمی­دیر و آغ قویونلولارین حاکیمی، اؤزه للیکله اؤزونو نئچه نسل ایله بایاندورخانا باغالاییر و شجره نامه ­لرده 51 نسل ایله اوغوزا یاپیشیر.

آغ قویونلولار حاققیندا دیار بکریه کتابی ابوبکر طهرانی طرفیندن ان مهم کتابدیر، بو زامان آغ قویونلولار حاققیندا چوخلو کتابلار مختلف دیللرده او جمله دن اوروپا دیللرینه و عربجه ­ده یازیلیر.اونلارین اوروپا و آفریقا ایله سیخ علاقه­لری بو کتابلارین یازیلماسینا سبب اولموشدور. بیر طرفدن اوزون حسن بیزانس امپراتورونون قیزی ایله ائوله ­نیر و اوندان اوغوللارا صاحب اولور؛ بو ائولنمه سیاسی هدفلر اوچون اولموش و ایسته­ دیگی سونوجلارلا نتیجه لنمیشدیر. بونا گؤره اوروپا دیللرینده چوخلو معلومات وئریلیر و آغ قویونلولار اوروپادا تانینمیش اولورلار. باشقا طرفدن آغ قویونلولار مصری فتح ائده­رک عراق و باشقا عرب دیللی بؤلگه ­لری الده ائده­رک عربجه یازیلان کتابلار آف قویونلولار حاققیندا چوخلو معلوماتلار ساخلاماقدادیرلار.

   ائلخانلی­لار زمانیندا آغ قویونلولار آنادولودا سیواس، کایساری و دیاربکرده مسکن قوروب و دیار بکر اونلارین باشکندی ساییلیردی، آما سونرا آذربایجانی فتح ائده ­رک تبریزی باشکندی سئچیرلر و تبریزده قالیرلار. دیاربکرده  اولان چاغلاردا ایلاتلار کیمی یایلاق – قیشلاق و کؤچری حالدا یاشاییردیلار. بو زمان تیمور اوغوللارینا یاردیمچی کیمی روی اویناییرلار و اؤزلرینی آیاق اوسته ساخلاییرلار.

   قره یولوق عثمان بیگ آغ قویونلولاری توپلوقلار شکلیندن دولت فورماسینا گتیریر و 767 ایلینده باشقا توپلوقلار و دولت لرله ساواشلار اونلارین گلیشمه یوللارینی باغلاییر. بو اولای لار تاسف یارادیجی­دیر و بوگون بونلارین ضررینی گؤروروک. اونلار دینی ساواشلارا گیره رک بیر طرفدن ائر منستان، گورجستان و بیزانس ایله دین ساواشلارینا قاریشیرلار و اؤز قووه لرینی هئچه اوغرادیرلار، او بیری طرفدن مذهبی سلاوشلار – سنی شیعه – گوجلرینی آزالدیر و یئنه حتا دیلداشلاریلا ساواشمالار اوچون هئچ بیر توجیه تاپماق اولمور. بو مساله تاسفدن باشقا بیر دویغو یاراتماییر.

   قره عثماندان سونرا اونون اوغوللاری علی بیگ و حمزه بیگ تخته اوتورورلار و جهانشاه اونلاری دیاربکرده محدودلاشدیریب گلیشلری نین قاباغینی آلیر. اوزون حسن ایش اوسته گله­ رک قاراقویونلو قره یوسف ایله ساواشدا غلبه چالیب و قره قویونلو امپریاسینی ییخیر و آغ قویونلو حکومتی آذربایجانی، گرجیستان و ائرمنستانی الده ائتدی. دجله و فرات آراسیندا اولان توپراقلاردان ائشیگه چیخیب تامام عراق و سوریه نی  ده الده ائتدی، حتا عثمان خلیفه ­لریله ده ساواشا دایاندی. اوزون حسن زمانیندا امپراتورلوق فرات چاییندان توتوب ماوراءقفقاز، بین ­النهرین­دن خلیج فارسا قدر اوزانیردی. آغ قویونلو سلطانلار بونلاردیرو 767دن 882 ایلینه قدر حکومت سورموشلر:

اوزون حسن، سلطان خلیل، سلطان یعقوب، سلطان بایسنقور، سلطان رستم، احمد میرزا، محمد میرزا و الوند میرزا.

   بونلارین ایچینده اوچ سلطان زمانی ایران و آذربایجان گلیشمه ­ده اولموشدور. اوزون حسن، سلطان یعقوب و سلطان بایسنقور. بونلارین زمانینتدا گؤزل آبیده­لر و عمارتلر قورولور، امنیت یارانیر، پئشه ­چی­لیک و اکینچی­لیک گلیشیر، خالق بالاجا بیر رفاها ال تاپیر، هنر و ادبیات انکشاف تاپیر، موسیقی، صنعت و ال ایشلرس رونق تاپیر.

   اوزون حسن‌ 28 یاشیندا جسارت و یاخشی حاضیرلانمیش حرکت‌لری ایله بؤیوک اوغور‌لار الده ائدیب حاکیمیت حودود‌لارینی گئنیشلندیردی. اوزون حسن آریق و اوزون بویلو اولدوغو اوچون  " اوزون حسن "  آدی ایله مشهور اولموشدور. او دا باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی ترابزون ایمپراتورونون قیزی ایله ائولنمیشدیر. او، فاتح سولطان 2. محمدین 1461 -جی ایلده ترابزونو فتح ائدیب کومنِنوس‌لار سلطنتینه سون وئرمگینه قارشی گلمک ایسته‌دیسه ده بونا مانع اولا بیلمه ­دی. اوزون حسن‌ین 1453جو ایلده تخته چیخماسی ایله آغ قویونلو دؤولتی ان پارلاق دؤورونه قدم قویدو. دولتین اراضیسی گئنیشلندی، آغ قویونلو دولتی امپراتورلوغا چئوریلدی.

   بو زمان بیر قونویا اشاره ائتمک یارارلی­دیر: تاسوفله گؤروروک ایران تاریخینده هر بیر حکومت ایش اوسته گلنده قاباقکی سولاله­لرین هرنه آبیده­ لری، اثرلری واریمیش ویران قویوب آرادان آپاریرلار؛ مثلا هخامنشلر اؤزلریندن قاباق آبدانلیقلارینی نابود ائتدیلر، ساسانی­لار اشکانی­لاردان قالان اثرلری یئریله بیر ائتدیلر، حتا چاغداش زماندا پهلوی رژیمی قاجار آبیده­ لرینی ویران قویدو و جمهوری اسلامی شاهدان قالان اثرلری شهیادی – میدان آزادینی ویران ائتمه­یه چالیشیرسا دا باجارمادی. آما تورک سولاله ­لر بئله خیانتلره ال وورماییرلار؛ بلکه ناقص قالان بینالاری دا بیتیریرلر. قره قویونلولار بیناسینی باشلایان مچیرلر و مدرسه ­لری داوام ائتدیریب بیتیردیلر.

اجتماعی - سیاسی سیستم

   آغ قویونلولارین قانونلارینی داوام ائتدیریب و اونون اصلاحینا دا چالیشیرلار او جمله دن چنگیزخان یاسالاری و یا تیمور توزوگو کیمی بیر قانون نامه یازیب کی سونرالار "حسن پادشاه قانون نامه­ سی" آدلاناراق اجرا اولور. اوزون حسن مالیاتلاری دوزنله­ییر، هر اکین محصولوندان یوزه اون و هر تجارت مالیندان یوزده بئش دولته چاتیر. همین قانونه سبب اولور دونیا تجارتینده ایران یاخشی بیر دوروم قازانیر و تجارت ماللاری چین، هند و آفریقادان گلیب گئدیر و دولت خزانه­سی دولانیر. سونرالار سلطان یعقوب بو قانونو دا یوموشالدیب داها آرتیق رونقه سبب اولور. آما دئمک اولماز عموم خالق بو مالیتلارلا راضی اولموشلار، چکیجی و اؤنملی بیر مساله بودور کی اکینچی جماعت سلطان یعقوبون یوزده اون وئرگی قویدوغونا اعتراض ائده رک، سونرا دین اساسیندا خمس قویولور و همان مالدان یوزده ایگیرمی وئرگی آلینیر و خالق راضیلیق ائدیر!؟ و دینه اینام بسله­ دیکلری اوچون دین آدینا ظولمو قبول ائتدیلر.

آغ قویونلولار سکه ضرب ائتدیلر و گوموش سکه ­لر رواج تاپدی و قونشو اؤلکه ­لرده ده ده ­یه ­رینی ساخلادی و آغ قوینلو حکومتی بیر حؤرمتلی دولت کیمی قارشیلاندی.

اینجه صنعت، کولتور و ادبیاتا گلدیکده دئمک لازیمدیر تبریز آغ قویونلولارین باشکندی اولموش و دیاربکر اونلارین توپلولوقلاری زمان باشکند اولبدوقدا هر ایکسی ده گلیشیر. تبریزده بوگونه قدر قالان میدان – صاحب الامر، مچیر و باشقا آبیده­لر واردیر او جمله­دن شمس العماره، بوگونکو باغ شمالدا و باشقا عمارتلر تاسوفله رضاشاه دؤورونده ویران ائدیلدی. رساملیق و نقلشی صنعتی گلیشمه ­یه داوام ائتدی، کتاب صحافلیغی، تذهیب ایشلری رونق تاپدی، یوزلرجه کتاب استنساخ اولدو. اؤزه­ للیکله قرآن ترجمه ­سی اؤنم قازانیب و سلطان حسن و باشقا سلطانلار تورک دیلینه باغلی اولدوقلاری اوچون قرآنین تورکجه ­یه ترجمه­ سینه اهمیت وئرمیشلر و امر ائتمیشلر. حتا بو زمان قرآنین و نامازین تورمجه اوخوماسی بیر سنت کیمی باشلانیر. اوزون حسن بونا اعتقااد واریدی کی قرآنی دوشونمک لازیمدیر و خالق اونو اؤز آنادیلینه اوخویوب دوشونمه­سی­نین ده ثوابی واردیر. بئله ­لیکله قرآن ترجمه­لری چوخالیر و تورکجه ترجمه­ لری میدانا گلیر. سایدیغیم اوچ سلطان ساراییندا هر هفته عالیم­لر شاعیرلر توپلانیب شعر و موسیقی صنعتینده مهارتلرینی گؤسته­ ریب یاریشیردیلار. سلطان یعقوئبون ساراییندا ملک الشعرا حبیبی کیمی­لر چالیشیردیلار. بو اوچ سلطان هر بیر اؤزو ده شاعیر اولموش و تورکجه شعر دیوانلاری الده دیر. سلطان حسن – اوزون حسن – تورکجه یه ماراقلی بیر شخصیت اولموش و تورکجه یارانان اثرلری خوشلاییردی و اؤزو ده دیوان شعر یارادیر. سلطان یعقوب دا شاعیرلری تاپیب استعدادلاری گلیشدیرمه ده چالیشیردی. سلطان بایسونقور دا ادبیات سئور و کولتوره علاقه مند بیر سلطان-ایدی. بو زمانلاردان چوخلو اثرلر بوگون ایران و قونشو اؤلکه­ لرین و حتا اورپا مملکت ­لرین کتابخانالارینی و موزه لرینی بزه­ییر.

تاریخ حاققیندا چوخلو کتابلار یازیلیر او جمله­ دن کتاب دیاربکریه نئچه یؤندن اؤنملی­دیر بیری بودور کی بو اثرده سلطان احمد برهان الدین آذربایجانین اوچ دیللی شاعیریندن باشلاییر. قاضی برهان الدین هم سلطان، هم فقیه و هم بؤیوک بیر شاعیر اولموش، 17 ایل تامام آنادولوداغ آذربایجان آدینا دولت قورموش و 600 صفحه ­دن آرتیق بیر دیواندا 1350 غزل و 300دن آرتیق تویوغلارلا آذربایجان آدینی و دیلینی دیری ساخلامیشدیر. قاضی برهان الدین فارسیجا شعرلری دا وار، آنجاق بؤیوک بیر فقیه اولاراق ایکی کتابی عربجه یازمیشدیر و بوگون بو اثرلر علمیه حوزه ­لرینده اوخونور.

.