شیخ نصیرالدین ابوالحقایق محمود ابن احمد الخویی (اخی ائورن)

شیخ نصیرالدین ابوالحقایق محمود ابن احمد الخویی

(اخی ائورن)

دکتر محمدرضا کریمی

اؤزت:

شیخ نصیرالدین محمود الخوی هیجری ۶-۷-جی عصرلرده طب، سیاست، دین و طریقت کیمی موختلیف ساحه‌لرده و خصوصیله ده قارداش‌لیق (اخوت) طریقتینده موختلیف اثرلری ایله مشهور اولان عالیملردن‌دیر. دؤورون موختلیف صینیفلری و ایشچی‌لرینی تشکیلاتلاندیریر، بیر طرف‌دن ظالیملره قارشی دورموش، دیگر طرفدن ده دؤورون سلطانلارینا اؤلکه‌نی نئجه ایداره ائتمه‌یی، خالقین حاقینا حؤرمت ائتمه‌یی توصیه ائدیردی. او، اینسان جمعیتلری، جمعیتین احتیاجلاری، اینسانلارین مادی و معنوی اینکیشافی حاقیندا حل ائدیجی فیکیرلر ایره‌‌لی سورموش، مترقی فلسفی ایدئیالاری تبلیغ ائتمیشدیر. او، عؤمرونو اؤر خالقینا، دوغما یوردونا حصر ائتمیش، عینی زامان‌دا قالیجی اثرلر یاراداراق گله‌جک نسیللره یول آچمیش عالیم‌دیر. او بو یولدا جانینی فدا ائدیب، ساوادلی اینسانلارا اؤرنک اولوب. اخی ائورن آذربایجان ۵۴۹جو ایلده «ایرانین تورکوستانی آدلانان» خوی شهرینده آنادان اولوب. اخی‌لر دا هیجری ۳-جو عصرده آذربایجان‌دا قورولموش و خصوصیله ۵-جی عصرده اخی فرج زنجانی ایله بیرلیک‌ده چوخلو شؤهرت قازانمیش، آنجاق اخی ائورن تشکیلاتلانما طرزینی دییشه‌رک اونو دؤیوشکن تشکیلاتلار سیرالاریندا یئر وئرمیشدیر. بو مقاله‌ده اونون یارادیجی‌لیغی و حیاتی ایله باغلی بیلیکلر آراشدیریلیر و مومکون قدر فیکیرلرینین بعضی گوشه‌لری گؤسته‌ریلیر.

آچار سؤزلر: ۶-جی عصرده آذربایجان ادبیاتی، اخیان و یا قارداشلار، فتوت و جومردلیک، اخی ائورن.

۱ اؤن سؤز:

هیجری ۶جی عصر آذربایجان‌دا تورک ادبیاتینین چیچک‌لنن عصرلریندن بیری‌دیر. بو عصرده موختلیف علم ساحه‌لرینده اونلارلا شاعر، یازیچی، عالیم میدانا چیخیب، هر بیری نئچه-نئچه اثرلر یاراتماقلا آذربایجانین علمی-مدنی ثروتلرینه علاوه‌لر ائدیبلر. اخی ائورن ۵۴۹-جو قمری ایلینده خوی‌دا آنادان اولموش، ۹۳ ایل غرور و شجاعتله یاشامیش، ۶۴۲-جی ایلده وفات ائتمیش، ۲۰-دن چوخ کیتاب قویوب گئتمیشدیر. بو کیتابلار عرب، تورک و فارس دیللرینده ایدی. اخی ائورن حاقیندا اعتبارلی معلوماتلارا حاجی بئکتاش ولی‌نین «ولایتنامه»سی (وفاتی ۶۹۹)، مناقب العارفین اثرینده و اخی ائورن‌ین بیرباشا خلیفه‌سی شیخ احمد گولشهری‌نین «کرا‌مات اخی ائورن» کیتابیندا راست گلمک اولار. اخس ائورن اؤزو ده شؤهرت‌باز اولمامیش و همیشه اؤزونو دوغرولتماقدان - تکببوردن قاچیردی؛ آنجاق دیگر اخیلر و شاگیردلری اونون داورانیشی و سؤزلری حاقیندا چوخ یازمیشلار. پروفئسور دؤکتور میکائل بایرام دوکتورلوق دیسئرتاسییاسی اولان«آهی ائورن و آهی تشکیلاتلاری‌نین قورولوشو» کیتابی ۱۹۹۱-جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر. عصمت اوچما ۲۰۰۳-جو ایلده ایستانبول اونیوئرسیته‌سینده "آخی ائورن و اثرلری" مؤوضوعسون‌دا دوکتورلوق دیسسئرتاسییاسینی مدافعه ائد‌رک، آهی‌نین آنادولودا گئنیشله‌نمه‌سی و اخی ائورن‌ین رهبرلیینی ایکی حیصه‌ده آراشدیرمیشدیر. (اوچما، ۲۰۰۳، ۷).

معاصرلری اخی-ائورن‌ی «دعالاری قبول اولونان» (الیازما № ۹۲، آ۴) و «کرامتلری آشکار اولان» (الیازما № ۲۲۸۶ آ ۱۱) کیمی تصویر ائتمیشلر. آتاسی‌نین آدی احمد، آناسی‌نین آدی خاتون آننادیر (اوچما، ۲۰۰۳، ۵۰) و سوی‌آدی‌نین ائوران، ائورَن، آوران و اوران اولماسی ایله باغلی موذاکیره‌لر گئدیر(کؤپرولو، ، ۲۱۴). همچینین اونون دوغوم تاریخی میلادی ۱۱۷۱ (چاغاتای، ۴۹) و وفات تاریخی ۱۲۳۶ (سویکوت، ۱۶) و میکاییل بایرام دا بونو قبول ائتمیشدیر (بایرام، ۱۹۹۱، ۸۰). او، ۵۹۶-جی ایلده فخرالدین رازی‌نین یانیندا علم اؤیرنمیش (بایرام، ۱۹۸۳، ۶۵) و اوحدالدین کرمانی‌نین (بایرام، ۱۹۸۳، ۶۶ / ریاحی، سخن سرایان، ۱۰۷) یاخین دوستو و کوره‌که‌نی اولموشدور. آنادولویا گئده‌رک موختلیف شهرلرده مکتبلر قورموش و یوزلرله شاگیرد یئتیشدیردی. کیرشئهیرده، قونیادا، کایساری‌دا صینیف اوتاقلاری قوردو، سونرا ایسه مکتبی بیر تککه‌یه، دایاغا چئویردی، عؤمور بویو شاگیردلرینین تحصیلینه صرف ائتدی. دؤورون سلطانلارینا چوخلو کیتابلار (۲۰ جیلددن چوخ) و هدییه‌لر یازماقلا اونلارین حؤرمت و رغبتینی قازانمیشدیر. او، کیتابلارین‌دا طب، ریاضیات، نجوم و سیاست‌دن بحث ائدیب. عینی زاماندا او، فارابی، احمد یسوی، اخی فرج زنجانی کیمی بؤیوک اینسانلارین یولونو داوام ائتدیرمیش، قارداشلیق طریقتینین باشیندا دایاناراق اونا باشقا بیر فورما و اوبراز وئرمیش و بو طریقتی آنادولودا گئنیشلندیرمیشدیر. (بایرام، ۱۹۹۱، ۱۷).

۱-۲) عالمین وطنی

خوی شهری آذربایجانین گؤزل شهرلرین‌دن بیری‌دیر. حمدوله مستوفی ۷-جی عصرده «نزهه القلوب»دا یازیر: «خوی ایرانین تورکوستانی آدلانیر» (مستوفی، ۱۳۷۲، ۶۴). مستوفی‌دن باشقا، ۶۷۸-جی ایلده وفات ائد‌ن نزار قهستانی اوزون بیر شعرینده خویلولاری ختای تورکلری کیمی تصویر ائدیر (ریاحی، ۱۳۷۲، ۷۲). تاریخ ثبوت ائدیر کی، بو تورپاقلارین ایلک ساکینلری پروتوتورکلر اولوب. طبری‌نین تاریخی و باشقا معتبر تاریخی اثرلر ده بونو وورغولامیشدیر. سلجوقلولارین گلیشی بو کیملیگی گوجلندیردی و اونلارین حاکمیتینین مؤحکملنمه‌سی ایله تورک دیلی و ادبیاتی یئنی حیات تاپدی. بو باش‌لیق تکجه خالقینین گؤزللیینه گؤره دئییل، هم ده ادبی-مدنی وضعیتینه گؤره‌دیر. خوی‌دا تورکدیللی شاعرلرین چوخلوغونا مستوفی اؤزو ده شاهید اولموشدور (کریمی، شفق آذربایجان، № ۱۶). بو دؤورده خوی شهریندن اونلارلا تورکدیللی شاعرلر: آخی ائورن، آبدال موسا، گئییکلی بابا (کریمی، شفق آذربایجان، نومره ۱۶، ۲۷ و ۶۹)، حسام الدین عبدالمؤمن خوئی (شاهمرسی، ۲۰۰۹) و... آدی و فعالیتی تاریخده چوخ پارلاق و گؤرکملی اولانلاردان‌دیر.

ائورن آدی‌نین معناسی:

ائورن آدی اژداها و یا ایلان دئمک‌دیر. نیه اونا بو آدی وئریبلر؟ بونونلا باغلی موختلیف روایتلر نقل ائدیلمیشدیر. بیری اودور کی، اونون دا اؤز دباغلیق دوکانیندا ایلان یئتیشدیردیینی و اونون زهریندن خسته‌لری معالیجه ائتمک اوچون ایستیفاده ائتدیینی یازیرلار. طبیعی کی، اونون اثرلری آراسیندا ایلانلار و ایلان زهریندن درمان حاضرلانماسی حاقیندا کیتاب دا وار. باشقا بیر احوالات ایسه بودور کی، فهله‌لرین یولوندا بیر ایلان اوتورموش، اونلارین ایشه گئتمه‌سینه مانع اولموشدو و او، بو ایلانی یولدان چیخارا بیلمیشدی. اما ان چوخ یاییلمیش احوالات اودور کی، دؤولت مأمورلاری شهر قوبئرناتورونا دئییرلر کی، وئرگی اؤد‌مه‌یه‌ن بیر دباغ وار. حؤکمدار اونو توتوب یانینا گتیرمه‌یی امر ائدیر. اما ظابطلر اونونلا اوز-اوزه گلمک عوضینه ایری ایلانی گؤروب قاچماغا اوستونلوک وئریرلر. بونا گؤره ده عنعنه‌لر اونو اخی ائورن آدلاندیریردیلار.

۲-۲) دؤورون سیاسی وضعیتی

تورکلرین خوراسان و آذربایجان‌دان آنادولویا کؤچمه‌سی ایکی حالدا مثال اولاراق گؤسته‌ریلیب، بیری بؤیوکلرین خارزمشاهلارین سیاستیندن ناراضی‌لیغی، دیگری ایسه آنادولو تورپاغینین گؤزللیگی و برکتله بوللوغودور. اودور کی، بو کؤچلری یالنیز موغوللارین ایستیلاسی ایله علاقه‌دار حساب ائد‌ن بیر چوخ یازارلارین فیکرینجه، بو کؤچلرین مونقوللارین گلیشیندن اوّل باش وئردیینی گؤرمک اولار. ایلیاس بابا، حاجی بکتاش ولی، بهاءالدین ولد – مولوی‌نین آتاسی کیمی اونلارلا خوراسانلی عالیم و آذربایجانلی عالیملردن بهاءالدین چلبی (آخی تورک)، سراج‌الدین اورموی اورمیه‌دن، اخی ائورن، گئییکلی بابا، آبدال موسا خوی شهریندن، شیخ احمد فقیه تبریزدن، اخی شهاب‌الدین سهروردی و اخی جعفر خطیر زنجانی زنگاندان و باشقالاری مونقوللارین استیلاسیندان اوّل کؤچه باشلامیشلار، لاکین بو ایشغال، کؤچلرین گوجلنمه‌سینه ده سبب اولموشدور.

آنادولونون گؤزللیگی کؤچون تک سببی دئییلدی، هله ده رومدا حؤکمرانلیق ائد‌ن، علم و صنعت آدامی اولان، دینلره قارشی دؤزوملو اولان سلجوفی سلطانلارینین اولماسی موتفککیرلرین داها یاخشی بیر موحیطه -آنادولویا مئیل ائتمه‌سینه سبب اولموشدور. طریقتلر عینی زاماندا بؤیویوب اینکیشاف ائتدی. سؤز یوخ کی، بو موتفککیرلرین هر بیری تکباشینا گلمه‌میش، هر بیر طریقت رهبری چوخلو سایدا موریدلری ایله آنادولویا داخیل اولموش، طریقتلرینی اینکیشاف ائتدیریب تبلیغ ائتمیشلر. بو آرادا اخی‌لر دیگرلریندن گوجلو ایدیلر. طبیعی کی، اونلار آراسیندا کیچیک توققوشمالار و داها چوخ رقابت اولموش. سلجوق سلطانلاری دا اونلاری دستکله‌میش و خصوصیله ۱جی قیاس‌الدین کیخسرو هیجری ۵۹۷-جی ایلده دیگر شاه‌زاده‌لرله رقابته گیره‌رک، بیرگه‌یاشاییشا اساسلانان فیکیر و دوشونجه‌لرین تأثیری ایله اؤلکه‌ده موختلیف دینلر و دینلر آراسیندا‌ صولح و امین-آمان‌لیق یاراتماغا چالیشمیشدیر (John Freely, 2008, 34).

آهی‌لیک یا اخی لیک سیستمی جومردلیک اوزه‌رینده قورولموشدو. اونلار دؤولت ایداره‌لریندن اوزاق‌دا مظلوم و زحمتکئش خالقین مدافعه‌سینه قالخان، سلطانلارین ظلمونه قارشی آیاغا قالخان، جسارت و شجاعتلری ایله خالقین دردینه شفا وئره‌ن، زحمتکئش اینسانلارین بؤیوک بیر دایاغی ایدیلر. شعرلری و ادبی یارادیجی‌لیغی ایله روحلارینی قیدالاندیرماغا چالیشیردیلار. اونلار بو جنگاورلیک و جومردلیک‌ عمللری ایله یاناشی، روحلاندیریجی شعرلر، حکایه‌لر یازیر، زحمتکئشلرین روحونو تربییه ائدیردیلر. اخی فرج زنجانی، اخی جعفر خاطر زنجانی، اخی بهاءالدین چلبی (اخی تورک)، اخی بشاره، اخی قیصر، اخی نتوری و س. کیمی آغساققاللار هر بیری بو طریقتین بؤیویوب اینکیشاف ائتمه‌سینده‌ زحمت چکمیشلر(افلاکی، ۱۳۶۲، ۷۵۵).

۴ – ۲) اخی ائورن‌ین چاغداشلاری:

اخی ائورن چوخلو عالیکلری اؤز دؤورونه توپلاییب، اونلاردان اؤیره نیر و یا اونلارا اؤیره دیر. بو عالبکلردن بونلاری سایماق اولار: فخرالدین رازی (۵۴۴ – ۶۰۶)، اوحدالدین کرمانی(۵۶۱ – ۶۳۵)، صدرالدین قونوی(۶۰۷ – ۶۷۱)، سراج الدین اورموی(۵۹۴ – ۶۸۲)، جلال الدین محمد بلخی(۶۰۴ – ۶۷۲)، حسام الدین حسن ابن عبدالمؤمن خویی (۶۰۰-۶۸۶ هجری) و...

صفحه اول نسخه خطی لطائف الحکمه

۲ – ۳) آثار اخی ائورن‌ین اثرلری:

منهاج السیفی، مطالع الایمان، لطائف الغیاثیه ، لطائف الحکمه، مرشدالکفایه، تحفه الشکور، علم التشریح، کتاب الافایی (ایلانلار کتابی)، مساری المُسار، الواح العمادیه، نفس الناطقه و...

۳-۳) اونون فیکیرلری و دوشونجه لری

اخی ائورن فلسفه و حیکمته بؤیوک اهمیت وئرمیش، مدینه فاضله دایره‌سینده ابن سینا و فارابی‌نین اثرلرینی تدقیق ائتمیش، همین اثرلری ترجومه ائد‌رک اونلارا علاوه‌لر ده ائتمیشدیر. او، سیاست‌نامه‌لر یازمیش، سلطانلارین طلبی ایله حکمت، دؤولت‌چی‌لیک و صنایع حاقیندا کیتابلار یازمیشدیر. بو اثرلردن دؤرد جیلدینی سولطانا تقدیم ائتمیشدیر. ۵۸۳ گو نش ایلینده اخی ائورن کایسئرییه‌ده دباغ‌لیق توکانی آچمیش و اطرافینا بو تیجارتدن چوخلو آدام توپلادی. او، ۸۰۰ ایل اوّل ۳۲ همکارلار اتفاقی یارادیب. اخی ائورن سونرا سلطان علاءالدین کیقبادین دعوتی ایله قونیایا گئده‌رک ایشه باشلاییر. اطرافینا چوخلو طلبه‌لر توپلاشیر و او، درس دئییر. لاکین سلطانین اوغلو قیاس‌الدین کیخسرووا سوءقصد اولاراق، سلطان اونلارا قارشی حرکته کئچیر. چوخلاری حبس ائدیلیر. بو حادثه‌لرده ایلیاس بابا و اخی ائورن ده دا شهید اولور. (کریمی، ۱۳۹۵، ۳۵-۴۷).

بونو دا آرتیرماق گرک: اخی ائورن‌ین خانیمی فاطیمه، قادینلاری ایستحصال دؤورونه توپلادی و شهرلرده قادینلار اوچون خصوصی بازار یارادیلدی، قادینلار ایستحصال ایشی ایله مشغول اولدولار، عینی حالدا موباریزه‌یه ده داخیل اولدولار.

شیخ نصیرالدین محمود خویی «لطایف الحکمه» آدلی سیاسی کتابی ۲جی سلطان عزالدین کیکاوسا تقدیم ائدیب. او، بو اثرینده سلطانا خیریستیانلارلا دوزگون داورانماغی و اؤلکه بودجه‌سینی اونلارین رفاهی اوچون خرجله‌مه‌یی توصیه ائدیردی. بو دؤورده ۱جی عزالدین کیکاوس، ۱جی علاءالدین کیقبادین باغلادیغی تیجارت موقاویله‌لری ایله آنادولودا بئین‌الخالق بازارلار گئنیشلنمیش، نتیجه‌ده بورادا چوخلو کاروانسارایلار تیکیلمیشلر. موختلیف پئشه و قروپلاردان اولان ماللارینی ساتماق اوچون بو تیجارت بازارینا داخیل اولورلار. آخی ائورن دیرلی علمی-مد‌نی اثرلر یازماغا موفق اولور. «لطایف الغیاثیه» آدلی کیتابین ۵ جیلدینی یازیر: بیر جیلد فلسفه، ایکینجی جیلد اخلاق و سیاست، ۳-جو جیلد فقه و ۴-جو جیلد ناماز و عبادت حاقیندادیر. او، هر شهرده حؤکمدارلارین دقتینی چکیر و هر بیری اوندان یازی ایستییر. ابن سینانین و فارابی‌نین اثرلرینین ترجومه‌سی اونون فلسفه‌یه ده اؤ‌نم وئردیینی گؤسته‌ریر.

او، «لطایف‌الحکمه» اثرینده یازیر: اینسان حیاتی قروپ حالین‌دا مومکون‌دور و ناما تک یاشایا بیلر. ایجما حیاتی اونون گوزرانینی و احتیاجلارینی تامین ائتمه‌یی آسانلاشدیریر و زنگینلشدیریر. او، جمعیتی اینسان بد‌نینه بنزه‌دیر، هر بیر عضوون وظیفه‌سی اولدوغو کیمی، جمعیتین عضولرینین ده وظیفه‌سی وار؛ سلطان‌دان توتموش قوللارا قدر اؤز وظیفه‌لرینی یاخشی یئرینه یئتیرملیدیرلر. جمعیتین باشیندا پادشاه و یا امیر دایانیر کی، او، خالقی ایله یومشاق داورانمالی‌دیر: او، علملی، سخاوتلی، مولاییم، جسور اولمالی، ظلمه نیفرت ائتمه‌لی، حاقی مدافعه ائتمه‌لی‌دیر کی، خالقینی کامیل‌لیک حدینه چاتدیرا بیلسین؛ اینسانلار آراسیندا امکداش‌لیغی تشویق ائدسین، نظم-انظباط یارادیب و اینسانلارین حقوقلارینا حؤرمت ائدسین. (لطایف الحکمه الیازماسی، ورق ۶۴ا). سیاستله اخلاقین علاقه‌سی ایله باغلی دیگر مسئله‌لرله یاناشی، اونون یازیلاری فارابینین «اوتوپیا» متنلرینه چوخ یاخیندیر. محض بو سبب‌دن اونون بیر سیرا موذاکیره‌لری معاصر سیاست و سوسیولوگییادا آپاریجی کیمی گؤرونور. سلطانلارین سئویملی‌سی اولان او، دورومدان ایستیفاده ائدیب، اونلارین مصلحتینه آغزینی آچیب. سلجوق سلطانلارینین دسته‌یی، شوبهه‌سیز کی، قارشی‌لیق‌لی علاقه‌یه سبب اولدو. (آخی ائورن، الیازما، ورق ۳۷ا).

اخی ائورن‌ین سیاسی مکتوبلاری اونون ان موهوم اثرلریندن بیری‌دیر. آخی ائورن علمه و صنعته حؤرمت ائدیر و صنایعین اینکیشافینا قایغی گؤسته‌ریر. حتی ایستحصال‌دان، اونون اینسان جمعیتلرینین اینکیشافینداکی رولوندان دانیشیر. او، صنایعین و اختراعلارین گئنیشلندیریلمه‌سی اوچون ضروری تدبیرلری نظردن کئچیریر و داها چوخ اینسانلارین احتیاجلارینین ایستحصالیندا یئنی‌لیکلرین دَیرینی وورغولاییر. او، سلطانلارا دا نصیحت ائدیر و اونلاری صنایعیه اؤن‌م وئرمه‌یه، صنعتکارلاری دستکله‌مه‌یه دعوت ائدیر.

آکهی ائورن علمی فیکیرلری تقدیم ائدیر. او، اینسانلاری صنایع ساحه‌لرین‌ده ایشله‌مه‌یه و جمعیتین احتیاجلارینی اؤده‌‌مه‌یه دعوت ائدیر. جمعیت عضولرینین تحصیلی و تعلیمی، اونلارین خالقا خیدمت ائتمه‌یه حاضرلانماسی واجیب‌دیر. او، اؤلکه خالقینین معاریفلندیریلمه‌سینده حاکمیتین وظیفه‌سینی اساسی و ضروری حساب ائدیر. او، ایش و زحمتی عبادت حساب ائدیر. آخی ائورن اوتوپیا لاییحه‌سی ایله سیاسی و دؤولت مسئله‌لری ایله باغلی دیرلی فیکیرلر ایر‌ه‌لی سورور و حساب ائدیر کی، لیدئر تکجه فیزیکی جهتدن ساغلام اولماسی دئییل، هم ده آشاغیداکی خصوصیتلره مالیک اولمالی‌دیر: آخیجی دوشونجه‌لره، بؤیوک زکایا، نطق قابیلیتینه و اؤیره‌نمه‌یه اؤنم وئره‌رک؛ عینی حالدا یئییب-ایچمه‌یه، گئییمه و ائولنمه‌یه ماراق‌سیز اولاراق، نفسینه حاکم، مال-دؤولته بیگانه اولمالی‌دیر؛ عدالت طرفداری، ظالملارا دوشمن اولماق لازیم‌دیر؛ هم ده گوجلو ایراده سی اولمالی‌دیر. آخی ائورن داوام ائدیر کی، اونون وارثی اوغلو ایدی‌سه، او، آتاسینین خصوصیتلری ایله یاناشی، آشاغیداکی خصوصیتلره ده مالیک اولمالی‌دیر: مودریک اینسان اولمالی، دینلره، عادت-عنعنه‌لره و تاریخه بلد اولمالی، نزاکتلی اولمالی، مسئله‌لرده اجتهاد صاحبی اولمالی‌دیر. تصادفی حادثه‌لرده دوزگون تصمیم توتان و دؤیوش مسئله‌لریندن خبردار اولمالیدیر.

اگر اونون واریثی بئله دئییل‌سه، یاخشی اولار کی، نئچه نفر تاپیب اؤلکه‌نین ایداره‌سینی شورا هئیتینه تاپشیرسینلار. اگر جمعیت‌ده بئله اینسانلار تاپیلمازسا، او جمعیتین محوی شوبهه‌سیزدیر و محو اولماغا لاییق‌دیر؛ بئله بیر فلاکتین قارشی‌سینی آلماق اوچون جمعیتین هر بیر عضوو مسولیت داشیییر. اخی ائورن «لطایف الحکمه» کیتابیندا سلطانا بئله بیر نصیحت وئریر: «الله انسانی مدنی طبیعتلی یاراتمیشدیر. بونون آنلامی بودور: الله انسانلاری یئمک، ایچمک، ائولنمک، مسکن ائدینمک کیمی چوخ شئیلره محتاج اولاراق یاراتمیشدیر. بو احتیاجلاری هئچ کیم تکباشینا اؤده‌‌یه بیلمز، اونا گؤره ده وارلیق جمعیت لازیم‌دیر. و او احتیاجی اؤد‌مک اوچون جمعیتده صنایع، کند تصروفاتی کیمی موختلیف سئکتورلار فورمالاشیر. هر بیر اینسانین چوخلو قروپلارا احتیاجی وار، یعنی چوخلو اینسانلار بیر یئرده توپلانیب هر بیری صنعتله مشغول اولمالی‌دیر کی، هر کسین احتیاجی اؤده‌نیلسین. اینسانلار احتیاجلارینی اؤده‌‌مک اوچون داها چوخ شئی ایستدیکلری اوچون موناقیشه وضعیتینده مراجعت ائد‌جکلری بیر مرکزه احتیاجلاری وار). شیخ نصیرالدین محمود بوتؤولوک‌ده بشریته خصوصی دقت یئتیریر و اینسانلارین بیلیکلرینی عمللری ایله اؤلچور. اخی ائورن دئییر: «هیچ اؤلمه‌یه‌جکمیش گیبی دونیایا، یارین اؤله‌جکمیش گیبی آخرته‌ ده چالیش.»

۴) منابع:

احمد افلاکی، مناقب العارفین، تصحیح: تحسین یازیچی، چاپ افست، تهران، ۱۳۶۲.

اوحدالدین کرمانی، دیوان رباعیات، بکوشش: احمد ابومحبوب، تهران، سروش، ۱۳۶۶.

برد گوچ، راز مولانا، ترجمه: پوران کاوه، تهران، مؤسسه نگاه، ۱۳۹۹.

توفیق سبحانی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی در کتابخانه‌های ترکیه، تهران، ۱۳۷۳.

ذاکر محمداوو، آذربایجان فاسفه سی تاریخی، باکی، ۱۹۹

حمداله مستوفی، نزهه القلوب، ۱۳۷۸.

عبدالباقی گولپینارلی، مولویه بعد از مولانا، دکتر توفیق سبحانی، کیهان، ۱۳۶۶.

محمد امین ریاحی، تاریخ خوی، تهران، انتشارات توس، ۱۳۷۲.

محمد امین ریاحی، زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی، تهران، ۱۳۶۹.

م. کریمی، شفق آذربایجان، شماره‌های مختلف، سال ۱۳۹۶ – ۱۳۹۸.

Ahi Evren, Letaifu’l-Giyasiyye, Ismail Bilgili, N. Erbakan Üniversilesi, Ilahiyyat Fakütesi Dergisi, 45, 2018, s75-94.

Ahi Evren, Tabsiretü”l-mübredi ve Tezkiretü”l-müntehî, Nuru Os­maniye Krp nr. 228, yp. 72a-73a.

AHİ EVREN, İmanın Boyutları (Metâli’u’l-îmân), İlave Notlarla Terc. Mikail Bayram, Damla Matbaacılık ts.

AHMET KARTAL, Kerاmاt-ı Ahi Evran Mesnevisi Üzerine Notlar, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 2, İstanbul 2009.

BAYRAM, Mikail, “Ahi Evren Kimdir? Gerçek Şahsiyeti ve Eserleri” Türk Kültürü, 1978, XVI: 658-668.

BAYRAM, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991.

Soykut, Refik, Ahi Evran. Ankara: San Matbaası, 1976.

Şahın Fılız, Kuram-Eylem Bağlamında Türk Aydınlanması: Ahi Evren ve Akılık (Ahilik), 10 Temmuz 2020.