تورک ادبیاتی                      خراساندان آذربایجانا                     بیر کؤرپو

تورک ادبیاتی

خراساندان آذربایجانا

بیر کؤرپو

تورک دیلی چوخ اوزون تاریخه مالیک و اوزون سوره لی بیر دیلدیر، تاریخین ان اسکی زامانلاریندان گلیر. آریالی لار ایرانا داخیل اولمادان اؤنجه، تورک دیلی و حتا پروتوتورک دیللری خراساندان توتوب آذربایجانا، ایران فلاتیندان علاوه آنادولویا قدر اوزانمیش توپراقلاردا یئرلی بیر دیل ساییلیردی. بو آرادا خراسان توپراقلاری تورکلرین اسلام سونراسی بؤیوک کؤچلرینه ده ایلک یورد تانینیر و کؤچنلر بورالاردا دیلداشلاریلا اوز – اوزه گلدیکده محبتله ده قارشیلانیرلار.

   اسلام اؤنجه سی خراسان دئدیکده مرو، بلخ، هرات و نیشابور ساییلیردی. حتا سمرقند و بوخارا دا خراساندان تانینیردی. آنجاق بو بؤیوک توپراقلارا شامل اولان یورد، یوزایللر بویو مختلف اولایلار باشدان کئچیرمیش، گاهدان گئنیشله نیب و گاهدان دا کیچیلمیش و محدود توپراقلارا سیغینمیشدیر. خراسان، پروتوتورکلرین اساس یوردو اولموش و آریا قبیله لری گلمه دن اؤنجه بورادا بؤیوک مدنیتلر یارانمیشدیر. اسلام ظهورو ایله ساسانیلار دؤورونده خراسان یئنه شرق ایله غرب آراسیندا بیر شاه­یول ساییلیرمیش، اسلام ظهورو ایله خراسانین اهمیتی داها آرتیر؛ بغداد بنی امیه و بنی عباس ین، داها دوغروسو اسلام خلیفه لری نین باشکندی اولاراق خراسانا خاص بیر گؤزله باخیب و همیشه بورایا دقت یئتیرمیشدیر. تاریخده اوخویوروق کی ایکینجی خلیفه دن توتوب بنی امیه و بنی عباش، اؤزه للیکله  هارون الرشید خراسانا نه قدر اهمیت وئریرمیش و امام رضا (ع) نین خراسانا گلدیگی بو اهمیتی گؤسته ریر. خراسان، سامان اوغوللاری، غزنه لی لرین، سلجوقلولارین، خوارزمشاهلارین اوتراغی اولموش و موغوللارین یوروشو ایله (617جی ایلده) چوخلو عالیم لر خراساندان باش آلیب آذربایجانا گلیرلر. بو باره ده سونرا دانیشاجاغام.

موغوللاردان سونرا تیمور اوغوللاری نین اساس باشکندی اولان هرات و سمرقند خراسان تانینیر و اهمیتلی ساییلیردی. سونراکی سولاله لرین ده یانیندا ده یرلی بیر توپراق ساییلیردی. صفوی لر، افشارلار (نادرشاه خراساندان باش قالدیرمیش) و قاجارا قدر اؤز اهمیتینی ساخلامیشدیر. 300 ایل بوندان اؤنجه استعمار باش قووزایاراق انگلیس ایله روسیه حکومتلری خراسانی پارچالاماغا چالیشیرلار؛ اؤزه للیکله انگیلیس خراسانا گؤز تیکیب و تیکه له مه یینه چالیشیر. بو زماندان هرات آیریلیر و بوگون خراسان اوچ تیکه اولاراق ایران، افغانستان و اوزبکستان اؤلکه لری آراسیندا بؤلونموشدور.

آنجاق سؤزوموز تورک ادبیاتینا گلیر. تورک ادبیاتی، خراساندا زنگین و اسکی بیر دوروما مالیکدیر. هارون الرشید زامانیندا قرآنی مختلف دیللره چئویرمه نهضتینده خراساندا قورولان عالیم لر هیئتینده تورک دیللی عالیم لرین اولدوغونو تامام مورخلر یازمیشلار. 4جو عصردن غزنه لی لر ساراییندا تورک شاعیرلری نین اولدوغو بللی دیر. بو سارایدا اولان شاعیرلردن کاتبی، آی تکین، ایلاقی و باشقالاری نین تورکجه شعرلری بوگون الده دیر. 6جی یوزایلدن تورک ادبیاتی عرب و فارس ادبیاتی ایله چیگین – چیگینه چالیشیر و میدانی بوشالتماییر. او جمله دن علاّمه جاراله زمخشری، خوارزمدن یولا دوشوب مکه یه گئده رک استرآباددان توتوب شوشتره قدر فارسیجا و تورکجه سؤزجوکلری توپلاییر و مقدمه الادب کیمی بیر تعلیمی اثر یازیر. بو کتاب، دیوان لغات التورک دن 70 ایل سونرا اوچ دیللی بیر اؤیره تیم اثری دیر کی خوارزمشاه سلطانی: سلطان اتسیزه تقدیم ائدیر. مقدمه الادب تورک دیلی و ادبیاتیندا بیر دؤنوش نقطه سی ساییلیر. بو کتابی زمخشری عرب دیلینی تورکلره و فارسلارا اؤیرتمک اوچون یازمیشدیر.

   سلجوقلولار دا، ایلک اؤنجه خراساندان ایران فلاتینا داخیل اولورلار و خراساندا، هابئله آذربایجاندا اولان دیلداشلاریلا اوز – اوزه گلدیکده تورک دیلی نین داها دیرچلمه سینده یارارلی اولورلار. 6جی یوزایل، تورک ادبیاتی نین زیروه سی ساییلیر. چونکی بو زامان هم خراساندا، هم آذربایجاندا بؤیوک عالیم لر و شاعیرلر باش قالدیریرلار. آذربایجاندا تبریزلی خواجه احمد فقیه – گنجه لی نظامی ایله چاغداش اولاراق اوچ تورکجه مثنوی و بیر غزللر دیوانی یارادیر. خراسان گئری قالمامیش و خواجه علی خوارزمی و شیخ عزالدین حسن اوغلو اورتایا چیخیرلار. خواجه علی خوارزمی 609جو ایلده قصه ی یوسف اثرینی تورک شعری فورماسیندا یازیر و شیخ حسن اوغلو غزللر دیوانی یازیر. بونلارین یاراتدیقلاری، تورک دیلی نین دیرچلمه سینه یول آچیر.  7جی عصرین اوّللرینده (617جی ایلده) موغوللارین گلمه سیله بیر چوخلو عالیم لر خراساندان باش گؤتوروب آذربایجانا گلیرلر و آذربایجاندا بیر سیرا عالیملرله گؤروشوب بیرگه آنادولویا گئتمه یی ترجیح ائدیرلر بلکه موغوللاردان جان قورتارسینلار. بو آرادا بهاءالدین ولد – مولوی نین آتاسیندان آد آپارا بیله ریک. هله مولوی چوخ کیچیک ایکن آتاسی ایله آذربایجانا گلیر و اورمودا بهاءالدین چلبی (اخی تورک) ایله گؤروشور و باهم آنادولویا گئتمه یه قرارلاشیرلار. موغوللارین آخینی ایله، هم خراساندان و هم آذربایجاندان چوخلو عالیملر آنادولویا مهاجرت ائتمه یه مجبور اولورلار. خراساندان بابا الیاس - خواجه احمد یسوی نین خلیفه سی کیمی بو کؤچلره قاتیلیر. بابا الیاس 6 و 7جی عصرین بؤیوک متصوف شاعیری دیر. او بابائیه طریقتی نین باشیندا دایاناراق تورکجه یازدیغی "رساله" عنوانلی اثرینی بیزه یادگار قویموشدور. بابا الیاسین ان یاخین دوستو و مریدی بابا اسحاق دا خراساندان آذربایجان یولو ایله آنادولویا گئدیر. البتده آذربایجاندا بیر سیرا عالیملرله گؤروشوب و بیرگه بو سفره چیخیرلار. آذربایجاندا شیخ محمود الخویی (همان شهرتلی ملانصرالدین)، خویلو آبدال موسی، بابا سلطان یا همان گئییکلی بابا و باشقالارینی آد چکمک اولار. بورادا خراساندان گلن بؤیوک شاعیر خواجه دُهّانی نی اونوتماق اولماز، اونون غزللر دیوانی دیلیمیزین زنگین لیگی و گوجونو ده گؤسته ریر.

   هر حالدا آذربایجانین 7جی عصر تورک ادبیاتی نین گلیشمه سینده، خراسان شاعیرلری نین ائتکیسینی دانماق اولماز. بوتون ادیبلر – هم آذربایجانلی و هم تورکیه ادیبلری – خراساندان گلن تورک شاعیرلری نین ائتکیسی اوستونه بارماق قویوب و خواجه علی خوارزمی، حسن اوغلو، خواجه دهانی، بابا الیاس و باشقالاری نین رولونون تاثیریندن دانیشمیشلار.

ادبیات کؤرپوسو خراسان ایله آذربایجان آراسیندا نئچه یوزایللر سوره سینده داوام تاپمیش و بوگون ده داوام تاپمادادیر. ادیبلر، خراسان تورکجه سی ایله آذربایجان تورکجه سینی بیر دیل بیلمیش و آرالاریندا اولان فرقلری تکجه لهجه فرقی کیمی تانیمیشلار. تاریخ بویو دا بئله اولموشدور. باشقا سؤزله دئمک اولور ایراندا یاشایان تورک دیللی خالقلارین دیلی آذربایجان تورکجه سی اولموشدور. حتا تورکمن لرین دیلی آذربایجان تورکجه سیله یاخین اولموشدور. حتا دئمک اولور کی جغتایی تورکجه سی یوزایللر بویو بوتون ایران و آذربایجانین ادبی و رسمی دیلی اولموش و تاثیرینی آذربایجان تورکجه سینده قویموشدور. تیمور اوغوللاری زامانیندا اؤزه للیکله سلطان حسین بایقارا و اونون صدراعظمی اولان امیرعلی شیر نوایی دان توتوب، جهانشاه حقیقی (قره قویونلو)، اوزون حسن و سلطان یعقوب (آغ قویونلو) کیمی شاعیرلری تورک اثرلری آذربایجان ادبیاتیندا اؤز تاثیرینی بوراخمیش و بو تاثیر ایکی طرفلی اولموشدور. بئله لیکله آذربایجان تورکجه سینی بوتون ایران تورکلری نین اورتاق دیلی دئسک یانیلمامیشیق. بونو آرتیرماق اولار خراسان – آذربایجان و آنادولو تورکجه سی و ادبیاتی، تاریخ بویو درین ائتکی لرله بیر – بیرینه باغلانمیش و بونلاری بیر – بیریندن آییرماق بو ساده لیکله مومکون دئییلدیر. بو ایلگی داها آرتیق محکم له نیب و بیرلشمه لی دیر و اینانیرام کی بئله اولاجاق، گله جک بیزیمدیر.