آذربایجان تاریخی – 16 / قره قویونلو امپراتورلوغو

   ائلخانلی امپراتورلوغو پوزولماسیلا، خوراساندان آنادولونون باتی طرفینده اولان مدیترانه ده ­نیزینه ده­ ک، سیاسی- نظامی بیر بحران هریانی چولقاییر. بالاجا حکومت­لر مختلف قبیله ­لرینه آرخالاناراق اؤز وارلیقلارینی قورماغا گؤره بیرله­ شیرلر و گاهدان بیرلیک­لره قوووشورلار. تاریخ ضرورتیندن دوغوران سبب­لره گؤره بؤیوک طایفالار، قبیله­ لر و اتحادیه ­لر گونو گوندن بیرله­ شیب گوجله ­نیرلر و اوبیری یاندان کیجیک و ضعیف اولان طایفا – قبیله­ لر ـ آرادان گئدیر و یاخود بؤیوک ائللر آراسیندا ایتیب – باتیرلار. امیر تیمورون امپراتورلوغو دا زامان کئچدیکجه پوزولور و اوغوللاری­نین آراسیندا اولان ساواشلار اونلارین حکومت­لرینی تهلوکه­یه سالیر. آنجاق بو زامان بویوک اتحادیه­ لر باش قالدیریر. بونلارین ایچینده شروانشاهلار اسکی بیر موقعیت له دایانیرلار و سونرا چوپانی­لر، جلایرلیلر، قره قویونلولار و آغ قویونلولار باش قالدیراراق، بیر- بیریله بیرله­ شیب گاهدان دا ووروشورلار. بو آرادا شیروانشاهلار اسکی زامانلاردان شکی- شیروان و باکیدا گوج سالیب قالیرلار. آنجاق قره ­قویونلار یئنی بیر گوجله، مذهبی مسامحه ­لردن استفاده ائده ­رک خیردا ائللری ده اؤز چتوره­لرینه توپلاییرلار.

   دوغروسو بودورکی امیر تیموردان سونرا، آذربایجان تاریخینده قره ­قویونلولار تاریخین مرکب بیر دؤورانیی اؤزلرینه باغلاییرلار. بونلار اؤزلرینی اوغوزلاردان ساییب و بو آرادا جهانشاه حقیقی اؤزونو دنیز خان- اوغورَون اوغلو نسلیندن سایماقلا فخر ائدیر. تاریخدن آلدیغیمیز معلومات گؤسته ­ریر کی قره ­قویونلولار 7 – جی یوزایللره بو آدی اوزلرینه سئچمیشلر و بوندان اؤنجه اوغوز ائللریندن ساییلاراق تورکستاندان آخیب آذربایجانا سیغینمیشلار[3] و بورادا کؤچه ­ری بیر حالدا یاشایاراق خوراساندان آنادولویا قدر یاییلمیشلار. اونلار ایلک اؤنجه آذربایجان و همدان هنده­ورینده مسکونلاشیب آلاداغدا یایلاق ائدیب و دیاربکر – فرات چایی قیراغیندا قیشلاق ائدیرمیشلر. اصیل آدلاری – نئچه نئچه طایفالاردان بیرله­شه­رک – بارانلی، بارانی، بارانلو اولموشدور. بایرام خوجا (خواجه) (1380 م – 782 ده اؤلور) موصلده باش قالدیریب و جلایری­لرین تابعی اولدولار. آنجاق بیر زامان کئچدیکده خراج  وئرمکدن باش قاچیریب، اؤزگورلوک ایسته ­ییرلر. سلطان حسین جلایر 779 ایلینده بایرام خوجانی باسماق اوچون حرکت ائدیر . بو زامان قارا محمد (791-782-1389-1380 ایللری) قره ­قویونلولارین باشیندا دایانیر. آنجاق جلایرلی­لر آراسیندا حکومت اله آلماق اوچون داعوالار باشلانیر و قارا قویونلولار اؤزلرینی تاپماق امکانی اله گتیریر و 784جی ایلده حکومتلری قوردولار قارا محمد ،سلطانلیق فیکرینه دوشور. تیمورون  اوغوللاری اونو سرکوب ائده بیلمیرلر و او داغلارا سیغینیر. تیمور ایراندان اوزاقلاشان زامان 790 هـ قره­ قویونلولار جلایرلی­لرله بیرله ­شیب تبریزه وارد اولورلار. قره یوسف(1420-1389م) تبریزی 793 ایلینده اله کئچیریر.807 جی ایلده تیمور اؤله­ رک، قره ­یوسف گوجلنیر. بوتون آذربایجان، نخجوان، شام، دیاربکر قره­ قویونلولار الینه کئچیر و تیموراوغوللاری آراسیندا ساواشلار باشلاماقدا، سونرا میرانشاهین اؤلومو ایله 810 ایلینده ، قره­قویونلو حاکمیتی رسمی بیردولت کیمی گوجله­ نیر. بوزامان قره ­یوسف تبریزده –تاریخده ایلک دفعه اولاراق «مجلس اعیان » قورور و اوغلو پیربوداغی اؤزونه  جانشین سئچیر. 813 ایلینده سلطان احمد جلایری اؤلمک­له ، جلایر سولاله سینه سون قویولور. قره ­قویونلو امپراتورلوغو اراضی­نی گئنیشلندیرمه  فیکرینه دوشور.

   قره ­یوسف اؤلدوکده، پیر بوداق یئرینه، اسکندر میرزا  شاهلیق تختینه اوتورور و آناسی­نین سیاست­لرینی داوام ائتدیریر. شیروانشاه خلیل­ الله (867-82 هـ ) تیمورون اوغلو شاهرخ ایله بیرله­ شیب اسکندری مغلوب ائدیرلر و شیروانی آلیرلار. بوزامان جهانشاه حقیقی خراسانا گئدیر و شاهرخ طرفیندن آذربایجان حاکیمی کیمی قبول اولونور. جهانشاه (808-872 هـ ،1417-1397 شاهلیق دورانی )30 ایلدن آرتیق شاهلیق ائدیب و قره ­قویونلونون ده­یرلی، گوجلو و تدبیرلی بیر شاهی کیمی تاریخده اؤزونه یئر آچیر و آذربایجاندان باشلاییب بوتون ایران، آنادولو و عراقا قدر – بؤیوک بیر اراضیده مرکزی بیر حکومت قورور مختلف اؤلکه ­لره اؤز گتیریب، غلبه چالیر و زامانین باشاریلی شاهلاریندان ساییلیر. بوتون تاریخی قایناقلار اونون باجاریغی و تدبیرلری حاققیندا گؤزل ملاحظه ­لر ایره ­لی سورورلر.

   جهانشاه ، قره­یوسفون اوغلودور کی تیمورون اؤلوموندن سونرا، دمشقده حبسخانادان بوراخیلیر و اؤز باشینا اوردو توپلایاراق دیاربکره ساری گلیر. همین ایلده جهانشاه دونیایا گلیر. جهانشاه ماردین شهرینده آنادان اولورو 16یاشینا قدر آناسی ایله بوتون قانلی محاربه­ لری باشدان کئچیریر. مکمل بیر تحصیل آلاراق، زامانین بیلیگین آداملاریندان اولور. او زامانین عالیم­لری اولان معین­الدین قاضی زاده، غیاث­الدین جمشید، صدرالدین دوانی، صدرالدین شیرازیو خواجه زاده دن علم­لری اؤیره نیر و مختلف ساحه ­لرده بیگلی اله گتریر[8].

   علم­لرله برابر دؤیوش میدانلاریندا اؤز شجاعت و دؤیوشچو روحونا  گؤره ساواش و میدان آچما یوللارینی دا اؤیره­نیر. آتاسی قره یوسوفون حمایه ­سی آلتیندا بوتون رزمی هنرلرله سیلاحلانیر و آتاسی­نین اؤلوموندن سونرا قارداشلاریلا تاج و تخت اله کئچیرمک اوچون ساواشیر. بو یولدا قارداشلارینا غلبه چالیر، ایلک ایللرده شروانشاهلار شاهی خلیل­ الله و تیمور اوغوللاری شاهرخ ایله بیرله­ شیر و اونلارلا دوستلوق سیاستینی ایره­لی سورور و گئت - گئده گوجله ­نیر؛ حتا شیروانشاهین قیزینی اؤز اوغلونا آلاراق، حاکمیت اراضی سینی گئنیشلندیریر.

   جهانشاه تدبیرلی و دوشونجه ­لی بیر شاه­ دیر، تکجه قیلینجینا  آرخالانمیر، بلکه فیکر و عقلیندن اؤز یئرینده استفاده ائدیر. دوست و دوشمن آییرد ائده­رک دوزگون  یارارلانیر و بئله ­لیکله  فورصت اله گتیره ­رک اؤلکه ­نین آبادانلیغی، امن-آمانلیغی اوغروندا آددیم آتیر و خالقین راحاتچیلیغی یولوندا چالیشیر. خالق ایچینده سؤیله دیگینین نه­دن­لری بونلارا عاییددیر.

جهانشاه اؤز حکومتی­نی گئنیشلندیریر، گورجوستان، ارمنستانی آلیر،بوتون ایرانی اله کئچیرندن سونرا، خراسانی دا آلیر، هراتی اله گتیریر و خالق ایله دوزگون رفتار ائله­ دیگینه گؤره آلقیشلانیر.

   جهانشاه اؤز اوغلانلاری  امیر و حاکیم کیمی مختلف بؤلگه­ لره گؤنده­ ریب حکومت ایشلرینی آرالاریندا بؤلور، آنجاق  نه یازیق کی اونون اوغوللاری حکومت  ایشلری اوستونده بیربیرلریله ساواشا چیخیرلار. بو ایش جهانشاهین سیاست­لرینی سیندیریر. نهایت جهانشاه اؤز خشونت­لرینی آرتیریر و بئله­لیکله قره­قویونلو سقوطا ساری یؤنه لیر. اوزون حسن، آغ قویونلو طایفالاری­نین بیرلشمه­ سینی رهبرلیک ائده­رک قره­قویونلو طایفالارینین بیرلشمه­ سینی رهبرلیک ائده­رک قره­قویونلو حاکمیتی ایله قارشی - قارشیا دایانیر و جهانشاه اوغوللارینین پوزوق حالیندان استفاده ائده ­رک 872 جی ایلده جهانشاه اوردوسونا حمله گتیریر. جهانشاه بو یوروشده اؤلور و اوغلانلار اسیر توتولورلار.

   بوتون تاریخی قایناقلار، هر دیلده اولورسالار دا- جهانشاهی گوجلو و تدبیرلی بیر شاه تانیتدیریرلار. فارس قایناقلاری اونا خور باخیرلار، آمما عربجه و تورکجه قایناقلار اونون گئدیشاتینی بگه­نیب مدحی ه­لر یازیرلار. عبدالرزاق سمرقندی، "مطلع سعدین و مجمع البحرین" کتابیندا  جهانشاهی عدالت­گستر و خیرخواه بیر سیما کیمی تصویره آلیر.

   چوخلو قایناقلار جهانشاهی مذهب و دین ساحه­ سینده مقصددن اوزاق سایاراق، بیر سیرا قایناقلاردا اونو اثناعشر تشیعی سانیرلار و بیر سیرا قایناقلار دا صفویلر ایله تضادینی اونون مذهبی مسامحه ­لریندن آسیلی  بیلیرلر. چوخلو قایناقلار جهانشاهین حقیقی تخلوصو دیوانیندان سؤز آچیب و شاعیرلیگیندن یازیرلار. چوخلو تذکره­لرده اونون شعرلریندن نمونه ­لر گتیریرلر. بو قایناقلاردان آلدیغیمیز معلوماتا گؤره، جهانشاه شیرازدا و تبریزده مجلس­الشعرا قوروب و اؤز درباریندا عالیملری، هنرمندلری و شاعیرلری عزیزله ­ییر، عینی حالدا معمارلیق بینالارینی قورماقدان غافیل اولماییر، جهانشاهدان وورولدوغو بیلینمیر و بیر سیراسیندا «علی ولی الله» عباره­سی­نین یازیلماسی  دا گؤرونور.

   نهایتده جهانشاه 872 ایلینده 64 یاشیندا دونیاشینی ده ­گیشیر.

اوزون حسن آغ قویونلو، جهانشاه حقیقی­نین باشینی بدندن آییریب، باشینی هراتدا سلطان ابو سعیده گؤنده ­ریر و جسمینی تبریزده گؤی مچیده دفن ائتدیریر.

حقیقی دیوانی

   جهانشاه حقیقی بیر حکمدار شاعیر اولاراق، شعر دیوانی مختلف خطاطلار طرفیندن یازیلیب و تذهیب اولوناراق اؤلکه نین مختلف شهرلرینده کتابخانالاردا ساخلانیلیردی. اونون الیازما نسخه ­لری تکجه کئچن 50 ایل عرضینده تانینیب و ایلده نئچه الیازماسی اله گلیر. بیلدیگیمین کیمی جهانشاه مختلف شهرلرده مدرسه، مچید، عمارت­لر، قوردوغو حالدا، کتابخانالار دا ترتیب ائدیردی و خطاط، نقاشلار اوچون امکان یارادیردی. اونا گؤره ده اونلارجا الیازمالاری حقیقی دیوانیندا موجوددور. آنجاق بوردا نئچه الیازماسی چوخ اؤنملی اولوب و اونلارین اساسیندا چاپ ایشلری ده ایره ­لی گئدیبدیر. بو الیازمالاری بئله ایضاح ائتمک اولور:

  لندن نسخه سی

   بو نسخه آذربایجاندا رحیم ­اف، حسین­زاده و علی­لو جنابلاری بو دیوانین تورکجه بؤلومونو چاپ ائتدیرمشیر. همین دیواندا اولان تورکجه غزللر «آذربایجان کلاسیک ادبیاتی کتابخاناسی»­نین اوچونجو جیلدینده چاپ اولموشدور. آرتیرمالی­ یام کی بو سری کتابلار بو گونه قدر 20 جلدده یاییلمیشدیر.

   ارمنستان الیازماسی

   ایکینجی نسخه ایرواندا آذربایجاندا لطیف حسین­زاده طرفیندن آراشدیریلیب و تورک دیوانی 1966 ایلینده باکیدا چاپ اولوبدور. بو الیازما 54 صفحه­دن عبارتدیرکی اونون ورقلری 20*12 سانتیمترده اولموشدور. بونو آرتیرماق لازیمدیر 1987 جی ایلده ابوالفظل رحیموف بریتانیا الیازماسی ایله ایروان الیازماسینی توتوشدوروب و نهایت. «دیوان حقیقی» آدیلا 117 صحیفه­ ده چاپ ائتدیرمیشدیر.

   تبریز الیازماسی

   تبریزین ملی کتابخاناسیندا- محمد نخجوانی آدینا کتابخانادا ساخلانیلیر. بو الیازمانین  استنساخ تاریخی بللی اولماییب و خطاطی دا بللی دئیلدیر. بوردا حقیقی ­نین تورکجه غزللری اوَنجه و سونرا فارسجا غزللری یازیلمیشدیر.

   تهران الیازماسی

   بو نسخه­نین ده یازیلما تاریخی بللی اولماییب، تهران بیلیم یوردوندا ساخلانیلیر. بورادا 192 غزل و 31 رباعی واردیر کی رباعی لرین هامیسی تورکجه­دیر و غزللرین 84 داناسی تورکجه و قالانی فارسجادیر. بیز بورادا همین نسخه دن استفاده ائتمیشیک. نظره گلن، بو نسخه باشقا نسخه­ لردن داها مکمل و تورکجه دیوانیندا علاوه، فارسجا دیوانی دا کامل دیر.

   حقیقی دیوانی نین تهران نسخه ­سی، تهران بیلیم یوردونون مرکزی کتابخاناسیندا 8198 نمره آلتیندا ساخلانیلیر. بو الیازما، شاعرین ایکی دیللی دیوانینی احتوا ائدیر. نسخه، 290 صفحه­ لیک اولاراق، ایلک بؤلومو فارسیجا و ایکینجی بؤلومو تورکجه­ دیر. بیر نوکته یه دقت ائتمک گره ­کیر؛ بو الیازما سانکی بیتمه­ میش بوراخیلمیشدیر. بوتون نسخه ­لردن کامل نظره گلن بو الیازما، مختلف صفحه­ لرده بوش یئرلر بوش – بوشونا بوراخیلمیشدیر؛ او جمله ­دن دئمک اولار کی 290 صفحه ­دن، 26 صفحه­ ده هئچ بیر یازی یازیلمامیشدیر. بونون 21 صفحه فارسیجا بؤلومده و 5 صفحه­ سی تورکجه بؤلومونه عاییددیر . بوندان علاوه، هر ایکی بؤلومده ده بیر یئرلر بوشونا بوراخیلمیشدیر؛ سانکی سونرا الینه گلن غزللره یئر ساخلانیلمیشدیر.

   حقیقی شناسلیق ساحه ­سینده دونیانین مختلف اؤلکه ­لرینده چالیشمالار ایره ­لی گئدیر و گونه قدر تورکیه، آذربایجان، ایران، تورکمنستان، انگلستان و باشقا اؤلکه­لرده بو علم ساحه ­سینده علمی ایشلر میدانا گلیر. ایلک اونجه ولادیمیر منیورسکی(1966-1877) نین چالیشماسی­نین چالیشمالارینی قید ائتمک لازیمدیر. او 1954جی ایلده لندن الیازماسینی اله گتیره­ رک، علی آراشدیرمالار آپاریر و نئچه مقاله ده بو دیوانی اینجه­ له ­ییب و نهایت همین ایلده بو دیوانی چاپ ائدیر. مینورسکی­نین چاپ ائتدیگی دیوان 1966،1977 ایللریندن یئنی باشدان چاپ اولور.

1966جی ایلده ارمنستانین مرکزی اولان ایرواندا لطیف حسین ­زاده آذربایجان عالیمی حقیقی­نین دیوانینی یاییملاییر. 1986جی ایلده ده باکیدا بو دیوان چاپ اولوب یاییلیر. بونو حاضرلایانار ابوالفضل رحیم اف، لطیف حسین ­زاده و مایل علی­ اف اولموشلار.

   تورکیه­ ده 1970جی ایلده مینورسکی­ نین چالیشمالارینا آرخالاناراق، نئچه- نئچه مقاله­ لر چاپ اولور. و اونون حاضیرلادیغی دیوان دا یاییملانیر و منیورسکی بیرینجی حقیقی ­شناس کیمی تانینیب مقاله ­لری­ده تورکجه ­یه ترجومه اولوب چاپ اولور بو حرکت لر آردیجا دوکتور محسن مجیدی 2002جی ایلده «حکمدار شاعیر» عنوانی ایله بیر مقاله و سونرا حقیقی دیوانینی چاپ ائتدیریر.

تورکمنستاندا دا حقیقی ­شناسلیق علمی ایره ­لی گئدیر و بو گونه قدر دیوان حقیقی نئچه دفعه ­لر چاپ اولوب و ده ­یرلی مقاله­ لر یازیلییبدیر. بیلدیگیمیز کیمی حقیقی دیوانی نین سون چاپی 1999 ایلینه عاید دیر.

   ایراندا فیروز رفاهی جنابلاری تهران نسخه ­سی اساسیندا دیوانین چاپینی ائشیتسک ده گؤرمه­ دیک. چوخلو قایناقلار جهانشاهین حقیقی تخلوصلو دیوانیندان سؤز آچیب و شاعیرلیگیندن یازیرلار. چوخلو تذکر ه لر ده اونون شعرلریندن نمونه ­لر گتریرلر. بو قایناقلاردان آلدیغیمیز معلوماتا گؤره، جهانشاه شیرازدا و تبریزده مجلس الشعرا قوروب و اؤز درباریندا عالیم­لری ، هنرمندلری و شاعیرلری عزیزله ­ییر و عینی حالدا معمارلیق بنارلارینی قورماقدان غافیل اولماییر.

   جهانشاهدان چوخلو سکه ­لر اله گلمیشدیر، بو سکه­لر اؤلکه­ نین مختلف بؤلگه ­لرینده وورولدوغو بیلینیر و بیر سیراسیندا «علی ولی الله» عبار ه­سی­نین یازیلماسی دا گؤرونور.

نهایتده جهانشاه 872 ایلینده 64 یاشیندا دونیاسینی ده­ گیشیر. اوزون حسن آغ قویونلو جهانشاه حقیقی­ نین باشینی بدندن آییریب، باشینی هراتدا سلطان ابوسعیده گؤنده ­ریر و جسمینی تبریزده گؤی مچیدده دفن ائتدیریر. حقیقی دیوانینی حاضیرلاییب و چاپ ائتدیریبدیر. اوندان سونرا بلکه ده ایلک اثرلرینده اولان دیوان اولاجاقدیر. آنجاق بوسطیرلرین یازاری طرفیندن نئجه قیسا مقاله «امید زنجان» و «بهار زنجان» درگیلرینده چاپ اولموشدور.

 قایناقلار:

1- حسن­زاده اسماعیل، حکومت ترکمانان قره ­قویونلو و آق قویونلو در ایران، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، 1379.

2- امیرنظام الدین علیشیرنوایی، دیوان فانی، به اهتمام دکتر رکن ­الدین همایون فرخ، تهران، انتشارات اساطیر، 1375.

3- کارنگ، عبدالعلی، آثار تاریخی آذربایجان، تهران، انجمن آثار ملی، 1351.

4- فضل ­الله همدانی، خواجه رشید­الدین، جامع ­التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، 1338.

5- طهرانی، ابوبکر، دیاربکریه، به کوشش نجاتی لوغال، فاروق سومر، تهران، طهوری، 1356.

6- روملو، حسن بیگ، احسن ­التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب 1349.

7- سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعرا، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1900.

8- حقی اوزون چارشلی، اسماعیل، تاریخ عثمانی، ترجمه، ایرج نوبخت، تهران، کیهان، 1368.

9- خواندمیر، حبیب ­السیر، به کوشش محمود دبیرسیاقی، تهران، خیام، 1362.

10- سومر، فاروق، اوغوزلار، آنکارا، 1974.  

11- م. کریمی تاریخ ادبیات آذربایجان، 6جلد، زنجان، 1384.