مولانا ذوقی تبریزی نین دیوانی

آذربایجان ادبیاتی تاریخی چوخ گئنیش، درین و اینجه اولاراق، هله تانینمامیش قالمیش و یوزلرجه عالیم، صنعتکار و شاعیرلری­نین اثرلری ایشیق اوزو گؤرمه­میش، رسمی و شخصی کتابخانالاردا توز آلتیندا باسدیریلمیش قالمیشدیر. کئچن اون ایللر سوره­سینده بو شاعیر و عالیم­لرین نئچه ­سی تانینمیش و اثرلری اوزه چیخمیشدیر او جمله­دن شیخ حسام الدین اینانج – 5جی عصرده ملک­نامه کتابی­نین راویسی، خواجه احمد فقیه تبریزی – 6جی یوزایلین بؤیوک متصوف شاعری، اخی جعفر خطیر زنجانی – 6جی یوزایلین بؤیوک مثنوی یازان شاعری، شیخ بوراق بابا – تورکجه قلندریه طریقتینه باغلی عارف، مولانا همتی انگورانی، و . . . کئچن اون ایللرده تانینمیش و اوخوجولارین دقتینی اؤزونه چکمیشدیر. آنجاق بونلار آذربایجان ادبیاتی­نین زنگین لیک و گئنیشلی­گینی گؤسته­ریر و بیزلرین هله غافل اولدوغونو. البته بونون نه­ دن­لری بللی­دیر، آما آراشدیرماسی­نین یئری بورا دئییلدیر.

   یاخین ایللرده بیر سیرا شاعیرلریمیز، عالیم­لر طرفیندن تانیتدیریلمیشدیر کی اونلارین آدی هئچ بیر ادبیات تاریخینده یازیلمامیشدیر. آنجاق نه گؤزل کی ایندی بیر سیرا گنج آراشدیرماچی­لاریمیز او جمله­ دن نقدی جنابلاری کیمی چالیشقان، دوشونجه ­لی و آختاریجی یازارلاریمیز میدانا گلیب و توز آلتیندا قالان شاعیرلری اوزه چیخاریرلار. الیمیزده اولان دیوان و اونون شاعیری ذوقی ده بو شاعیرلر آراسیندا یئر آلیر. بو دیوان، بیزه یئنی بیر پنجره آچیر و اوندا دویغولو - آچیق فیکیرلر و خوش­ذوقلو بیر شاعرله اوز – اوزه گلیریک. ذوقی ­نین حاققیندا تذکره ­لرده و سفینه­لرده راست گلمه ­دیگیمیز حالدا، شعرلرینه باخدیقدا باشقا بیر قایناغا احتیاجیمیز اولمور، چونکی اونون 550 غزلی و باشقا فورمالاردا اولانشعرلری بیزی بو قناعته گتیریر کی ذوقی بؤیوک بیر متصوف و عارف شاعردیر. اونون شعری ایله شاعرین ایچ دونیاسینا یول تاپا بیلیریک. شاعرین حاققیندا بیزه احتیاج اولان تکجه اولوم و اؤلوم تاریخی یوخ، بلکه دوشونجه عالمی، فیکیر دونیاسی و دویغولاری­نین الهام بولاغی­دیر. گله ­جه ­یه یولوموزو ایشیقلاندیران ائله بونلاردیر.

تبریزلی ذوقی، 10جو یوزایلین شاعری ساییلا بیلیر؛ دیل اؤزه­للیک­لری ده اونون همین عصره عایید اولدوغونو اثبات ائدیر. هر حالدا اونون آخیجی دیلی، درین دویغوسو، اینجه دوشونجه­لری و شاعرانه بیانی هر اوخوجونو راضی سالیر و شعرلریندن لذت آپارماقدان راضی ساخلاییر.

آذربایجان تصوف و عرفان دونیاسی حقینده آراشدیرمالارین ساییسی چوخ آز اولموشدور. آنجاق بیر سیرا آذربایجانین اؤز ایچیندن قایناقلانیب اورتا دوغونون بؤلگه­ لری و اؤلکه­ لرینه یاییلان طریقت­لر او جمله­دن اخی­لیک، قلندریه، حروفیه، بکتاشیه و باشقا طریقت­لر کئچن اون ایللر سوره­سینده تانینمیش و گؤسترمیشدیر کی وطنیمیز آذربایجان، عرفان و تصوف دونیاسی­ نین اوجاغی اولاراق، بو اوجاقلار همیشه آلیشقان و آلوولو اولموشدور. دقتله باخاندا اخی­ لیک، حروفی ­لیک و . . . طریقت­لری آذربایجاندان باش قالدیریب و تورک دیللی خالقلار آراسیندا یاییلمیشدیر، دوزدور کی باشقا ملت­لره ده اؤز ائتکیسینی بیراخمیش و اونون ائتکیسی آلتیندا باشقا دیللرده ده ادبیات یارانمیشدیر. بو طریقت­لر خراساندان توتوب قافقازلارا و آنادولویا قدر آخمیشدیر.

   بو طریقت­لر خالقین یاشاییشی ایله سیخ علاقه­ده اولموش و معنویت دونیاسینا ایشیقلار ساچمیش، حتا توپلوم گلیشمه­سینده – اجتماعی توسعه­ ده درین ائتکی بیراخمیش و اثرینی بوگونه قدر داوام ائتمیشدیر. بو باخیشلا ذوقی­نین دیوانینی آراشدیرمادان و شعر دونیاسینا گیرمه ­دن اؤنجه، بونو آرتیرماغی اؤزومه تکلیف بیلیرم کی آقای نقدی بوندان اؤنجه ده گؤزل دیوانلاری ایشیق اوزونه چیخارمیش و شاعرلرینی تانیتدیرمیشدیر و بو تانیتدیرمالاردا باجاریق گؤسترمیشدیر؛ مثال اوچون مولانا همتی انگورانی (10جو عصرین شاعری)، خواجه علی خوارزمی (6 و 7جی عصرین شاعری)، حکیم رکن­الدین مسیحی (11جی عصرین شاعری)، افقر (100 ایل بوندان اؤنجه یه عایید اولان شاعر) و باشقالاری­نین تانیتیمی یولوندا بؤیوک چابالار گؤسترمیش و ادبیات تاریخیمیزه گؤزل اینجی­لر باغیشلامیشدیر. ذوقی­نین دیوانی دا بو گؤزل و ده­یرلی اینجی­لر سیراسینا دوزولموشدور. هر سؤزدن اوّل، نقدی جنابلاری­نین تمناسیز و عاشقانه چابالارینا قاتیلیب "اللرین آغریماسین" دئییرم و بوندان آرتیق باشاریلار دیله ­ییرم.

   نقدی، ذوقی­نین دیوانی اوچون چوخلو زحمت­لر چکیب و دوزگون – تصحیح ایشلرینی ایره­لی سورموش و تر – تمیز بیر دیوان اوخوجولارین الینه چاتدیرماغا موفق اولموشدور. بو دیوانا یازدیغی اؤن سؤزده مطرح ائتدیگی سؤزلرله نشان وئریر کی ذوقی ایله آذربایجانین باشقا گؤرکملی شاعرلری آراسیندا ایلگی، فیکر بیرلیگی و عرفانلی دویغو باغلی­لیقلارینی تانییر و گؤزل اؤرنک­لر تاپیر. بوندان علاوه فارس شاعرلریله ده درین ایلگی­لری تاپماغا چالیشیر. او، بورادا عمادالدین نسیمی، مولانا فضولی، قاسم انوار و فارس شاعرلریندن حافظ و باشقالاریلا مضمون اویغونلوغونو آچیقلاییر. بو ایش، نقدی­نین دریندن هر ایکی ادبیاتا تانیش اولدوغونو و عشق اوزره چالیشماسینی دا گؤسته­ ریر.

   نقدی بو دیوانی حاضیرلامادا سؤزجوکلرین ایچ معناسینا یول تاپماغا چالیشمیش و بو دقتی اساسیندا اینجه بیر نکته ­لره ال تاپمیشدیر. هر حالدا الده اولان بو دیوان ایلک دفعه­ دیر کی ادبیات دونیاسینا تانیتدیریلیر، بو ایش اصلینده هم جسارت ایسته­ ییر و هم بیلیم. نقدی بو میداندان آلنی آچیق چیخمیشدیر.

   آذربایجان تاریخینده حروفیه حرکاتی اؤنملی بیر اولای اولموش و عئینی حالدا درین و گئنیش بیر ادبیات دا یاراتمیشدیر؛ آنجاق تاسفله بو تاریخ و ادبیات لازیمی قدر ایراندا – نه تورک ادبیاتیندا و نه فارس ادبیاتیندا آچیقلانمامیشدیر. بیر حالداکی اسلام دونیاسی ­نین هر اوچ دیلینده (عربجه، فارسیجا و تورکجه) اونلارجا اثر و اونلارجا شاعر و فیلسوف بو میداندا زحمت چکیب، هنر گؤسترمیشدیر. فارس ادبیاتیندا نعیمی تبریزی و نسیمی ­دن باشقا بیر شاعردن سؤز گئتمه­ میشدیر بیر حالداکی تورک ادبیاتیندا اونلارجا اثر بو ساحه ­ده قلمه آلینمیش، نعیمی­نین اثرلری مختلف تورک شاعرلری الیله تورکجه­یه ترجمه اولموش، اونلارجا شرح­لر یازیلمیش و مریدلری داها آرتیق مقیاسدا اؤزل دیوانلار یاراتمیشلار و بو سیرا شاعرلردن بیز رفیعی، عامل اوغلو، عزالدین عبدالمجید فرشته اوغلو، منطقی، عثمان بابا، یمینی، بغدادی، اصولی، تمزنائی، عیدالحسین اصفهانی، مرتضی بکتاشی، امیر سید علی (علی الاعلی)، میرشریف، حمزه، میرفاضلی، کمال الدین هاشمی، امیر سید اسحاق، و . . . اونلارجا باشقا شاعرلری  آد آپارا بیله ­ریک کی تاسوفله بوگونه قدر بو دیوانلار ایراندا چاپ اولمامیش و بو حروفیه ادبیاتی ­نین گئنیش­لیگیندن خبرسیز قالمیشیق (الله قویسا، بو یاخینلیقدا بونلارین بیر سیراسی ایشیق اوزو گؤره ­جکدیر).

   بو مقدمه ­نی دئمکله ذوقی­ نین حروفیه ادبیاتینا یاخینلیغیندان دانیشماق ایستردیم. نقدی ده بو مساله­یه اشاره ائتمیشدیر. بورادا فضولی ­نین غزللرینه بنزتمه­ لر، نسیمی شعرلری­نین درین مضمونونو ذوقی­نین دیوانیندا گؤرمک اولور. هابئله مولانا همتی شعرلری ایله یاخیلیغی، اونلارین چاغداش اولدوقلاری احتمالینی دا آرتیریر. بونلارلا برابر، ذوقی ­نین شعرلرینده دالغالانان اوریین ایچ دویغولاری، فیکیرلرین اینجه ­لیک­لری گؤسته­ ریر کی ذوقی بیر انسان­سئور و شیعه مذهبینده اولدوغو گمانسیزدیر. اونون دیلی ده او قدر آخیجی و ساده­دیر کی اوخوجو اونونلا معاصر اولدوغونو اینانیر. سانکی ذوقی بوگون بیزیمله برابر یاشاییر. عئینی حالدا ذوقی ­نین فارسیجا یازدیغی غزللر ده اوره­یه یاتیملی­دیر.

   ذوقی دیوانیندا گؤزل دئییم­لر، سؤزجوکلرین گؤزل دویومو و ترکیبی، هم ده آتالار سؤزوندن بوللو – بوللو یارارلانماسی بیزی حیرتده قویور؛ ذوقی بو آتالار سؤزونو ائله گؤزل سؤیله­ ییر کی سانیرسان دیل اینجه­ لیک­لرینی منیمسه ­میش و شاعرانه دیلینه بال قاتامیشدیر.

ذوقی­نین دیوانی بیر "الیف نامه" ایله باشلانیر. بورادا ذوقی­نین هنری داها گؤز قاماشدیریجی­ دیر و منجه بئله بیر هنر ایلک دفعه ایشلنمیشدیر. بو الیف نامه آدلایان شعر، قوشما فورماسیندا اولاراق 28 بنددیر و هر بند بیر حرف ایله قافیه ­له ­نیر و ترتیب ایله الیفبانین (عربجه الیفباسی) 28 حرفی هر بندین قافیه ­سینده سونولور و 28 حرفی تمثیل ائدیر. بئله هنرلر حروفیه ادبیاتیندا بوللو صورتده ایشله­نیلیرسه، بئله دئدیگیم هنر ایلک دؤنه باش وئرمیشدیر.

ذوقی عاشقانه شعرلرینده ده درین مضمونلارلا فیکرینی ایره ­لی سورور و ساده عاشقانه دویغولارین دئمه­ سینه اکتفا ائتمه­ ییر. بئله لیکله عشق یولونون چتین­لیک­لرینی نشان وئرده رک،  همان حالدا بیر اجتماعی باخیشی دا پایلاشیر. انسانی سئومک، انسانین گؤزه­للیک­لرینی گؤسترمک، انسانا حؤرمت بسله­مک حروفی طریقتی­نین شیوه­سی­دیر. بو ایشلر و حرکت لر ذوقی شعرلرینده شعار کیمی یوخ، بلکه چوخ اینجه و ظریقتله دیله گلیر و سؤیله ­نیلیر. انسان یوزونده سبع المثانی­نی اوخوماق و جمیع اسمایه عارف اولماق، حروفیه طریقتیندندیر. بو قونو – حروفی­لیک ایله ذوقی دیوانینی بیر دؤنه دقتله آراشدیرماغا لایق گؤرونور. تصوف دئییم­لری، ذوقی دیوانیندا چوخ آچیق صورتده یوخ، بلکه ادبی – هنری شکیلده بیان اولونور. ذوقی غزللرینی اوخویاندا ساده­لیک، بوروشوق دوشونجه ­لری ساده دیل ایله بیان ائتمک بؤیوک بیر هنردیر و بو هنر آیدینجاسینا ذوقی ­نین دیوانیندا گؤزه گلیر و اوخوجونو حیران قویور. منجه ذوقی ­نین دیلی فضولی دیلیندن آچیق­دیر، ساده ­لیگی و آخیجیلیغی قوسی­نی خاطیرلاییر و هیجاندا بوالقاسم نباتی­نی یادا سالیر.

 بونو بیلیرم کی بو دیوان منی باشقا مقاله­لر یازماغا سوق ائده­ جکدیر. ذوقی یئنی تانیدیغیمیز بؤیوک بیر شاعردیر، اونا تای شاعر داها آزدیر، اونون دیوانیندا نسیمی­نین اناالحق سسی دویولور، فضولی­نین درین دوشونجه­لری، قوسی­نین شیرین دیلی و نباتی­نین وورغونلوغو بیزه روحیه و لذت وئریر.

   نقدی جنابلاری بو دیوانی تدقیق ائدیب و یایماسیلا ادبیات تاریخیمیزه بؤیوک بیر هدیه وئرمیشلر. هم ده اینجه لیک لره دقت ائتمکله دیوانین دوزگون اوخونوشونو اوخوجولار الینه چاتماقدا گؤرونور. بو چالیشما تکجه عشق اوزره یارانا بیلر. اونلارا احسنت دئییب، تشکوردن علاوه بیر سؤز دئیه بیلمه ­رم.