آذربایجان تاریخی – 15

تیمور اوغوللاری

ائلخانلی­لار ضعیفله ­دیکده، امیرتیمور کوره ­کن و اونون اولادلاری، یوز ایلدن آرتیق، یئر اوزونون گئنیش بیر ساحه­سینده، گوجلو و امین بیر امپراتورلوق قوروب، تاریخ بویو گؤرکملی بیر ائتکی بوراخمیشدیر. امیرتیمور اؤز زمانه­سی­نین اولایلاریلا قورخونج بیر دؤور یارادیب، عینی حالدا صنعت، ادب و کولتورون گلیشمه ­سینده ده بؤیوک رول ایفا ائتمیشدیر. تیمور، 736جی ایلده کش قصبه­ سینده بیر تاجر و مولکدار عائیله­ده دونیایا گلدی، آتاسی نین آدی توراغای ایدی. یئنی یئتمه چاغلاریندا اوخ آتما، آت سورمه و ساواش هنرلرینده مهارت تاپیب، چنگیزین نوه سی اولان توغلوق تیمور یانیندا اولاراق چای اوستونه (ماوراءالنهر)ه قوشون چکمه ده یاردیمچی اولموش و اؤزوندن هنر گؤسترمیش و بئله لیکله بیر امیر کیمی ایش اوستونه قویولموشدور.

   ایران تاریخچی­لری، امیر تیمورو تورک بیله­ رک ایرانلی سایماغا تله ­سیرلر. بیزجه ایرانلی دئمکله تورک دئمک بیر معنا داشییر. آما اونلارین باخیشیندا ایرانلی تکجه بیر فارس قوومونو دئمکدیر. چوخ واختلار دا اونو تیمور لنگ آدلاییرلار. دوغرودور تیمور ایلک ساواشلارین بیرینده یارالانیب و عمرونون سونونا قدر آخساییرمیش، آما بیر تاریخچی اؤزونه جرآت وئریب امپراتورو چولاق، توپال و آخساق تیمور دئمه­ یی اینانیلمازدیر. آنجاق بو امر، تیموردان اولان نفرت و عقده­ لرینی گؤسترمه­ دن باشقا بیر نه­ دنی اولا بیلمز. بوگونون تاریخچی­لری ده امیر تیمورو پیسله ­یه­ رک، آنجاق ایرانلی دئمکله شیشیرلر! چونکی امیرتیمورون ایرانا ائتدیگی خدمتلر اونودولمالی دئییلدیر. دوغرودور امیرتیمور وحشت یاراتمیش و چوخلو انسانلاری قیلینجا باغلامیشدیر، آما عئینی حالدا اؤلکه نین امنیتی و آوادانلیغی یولوندا خدمتلر گؤسترمیش و خالق اوچون نسبی بیر رفاه یاراتمیش، بؤیوک عمارتلر یاپیب، علم ساحه­ سینده بؤیوک ایشلر گؤرموش و علم و صنعتین گلیشمه­ سینده بؤیوک خدمتلر ده ائتمیشدیر.

امیرتیمور گنج چاغیندا، کابلی الده ائده­رک، کابل حاکیمی­نین باجیسی "اولجای ترکان" ایله ائوله­نیر و همان گوندن کوره ­کن (داماد) اولاراق بو لقب ایله مشهور اولور و اونون سولاله­سی ده فارسیجا کورکانیان آدلانیر. امیرتیمور 807جی ایلده 31 ایل حکومتدن سونرا اؤلور و سمرقندده مقبره ­سی قورولور، مقبره­ نین معماری عبدالله ابن محمد ابن محمود بیر ایرانلی صنعتکار-ایدی. ازبکستان خالقی 1996جی ایلده اونون 660 ایللیک دوغوم ایلینی جشن توتوب و چوخلو غرض – مرضی اولان تاریخچی­لرین یانلیشلارینا جواب وئرمیشدیر.

   امیرتیمود، اون ایلدن قیسا بیر زماندا، اورتا آسیادان کیچیک آسیایا قد­ر، چین و هند دن توتوب آفریقادا مصره قدر، قافقازدا ارمنستان، گرجستان، حتا مسکو و تامام آسیانی اله گتیریب گئنیش امپراتورلوق یارادیر، اونونلا برابر یوزلرله صنعت آداملارینی اؤز پایتختی اولان سمرقنده توپلاییب و زمانین علم و ادب مرکزینی یارادیر. او، 780دان 807 ایللری آراسیندا اورتا آسیادان هندوستانا و اورادان مصره قدر اوزانان اؤلکه­ لری اؤز حکومتی آلتینا گتیره­رک بؤیوک و تایسیز بیر حکومت یارادیر.

   یاخشی­دیر کی تیمورون بوتون اولادلاری و شاهزاده ­لری علم و ادب آداملاریلا یاخشی قووشوب، اؤزلریندن یاخشی آد قویوبلار. امیرتیمور بالاجا امیرلیکلری بیرلشدیریب، بؤیوک امپراتورلوق قورور؛ اولادلاری دا اؤلکه­نین آوادانلیغی، گلیشمه­ سی و عالم­لرین یئتیشمه ­سینده چالیشیب، بوتون علمی – ادبی و صنعت ساحه ­لرینی ایره ­لی سورموشلر. بونو دا آرتیرماق لازیمدیر، تیمور سلسله­سی­نین 130 ایلدن آرتیق حکومتی چاغیندا (750 – 886 گونش ایللری آراسیندا)، بو حرکت تکجه سمرقند و یا هراتا حصر اولونمامیش، بلکه بوتون شهرلر و اؤلکه ­لر بو گلیشمه ­لردن بهره آلمیشلار. مورخلر یازیرلار امیر تیموردان سونرا دا ادبی - علمی مرکزلر اوجمله ­دن شاهرخ میرزا زمانیندا گلیشیر، اونون اوغلو میرزا بایسنقر زمانیندا داها مکمل­له ­شیر و نهایت سلطان حسین بایقارا دؤورونده زیروه ­یه چاتیر. 130 ایلدن آرتیق بیر زماندا تیمور اولادی­نین حکومتی چاغیندا، اؤلکه­میزین تاریخینده علم و ادب یوکسه ­لیشی ایله برابر، مختلف شهرلرین آوادانلیغی دا گؤز اؤنونده جانلانیر. تیمور شاهزاده ­لری - شاهرخ، بایسنقر، الغ بیگ، سلطان حسین بایقرا چاغلاریندا یوزلرجه ادیب، مورخ، موسیقی­چی، رسام، خطاط و باشقا ساحهلرین چالشقانلاری عرصه­یه گلیر و بو زمانلاردا سمرقند، هرات و تبریز مکتب­لری انکشاف ائدیر. صنعتکارلار دا خلق ایچینده قارشیلانیب حؤرمتله آلقیشلانیرلار.

   بیلدیگیمیز کیمی، تیمور دؤورونده علم و ادبه اؤنم بسله ­دیگی اوچون، چوخلو تاریخی – ادبی و علمی اثرلر یارانیر. بو زمان یازیلان کتابلار هله بوگون ده موثق و دوزگون قایناقلار ساییلاراق قارشیلانیرلار. بو دورون تاریخ کتابلاری آراسیندا: غیاث­ الدین میرخواندین "حبیب السیر" کتابی، کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی­ نین " مطلع­ السعدین" اثری، حاج خلیفه ­نین "کشف الظنون" اثری، دولتشاه سمرقندی­ نین "تذکره الشعرا" اثری،  ظفرنامه شرف­ الدین علی یزدی، بونلاردان علاوه یوزلرجه شاعرلرین دیوانی: عبدالرحمن جامی­نین "بهارستان"ی، خواجه نصیرالدین طوسی؛ امیرعلیشیرنوایی ­نین و باشقالاری­نین اونلارجا کتابلاری و یوزلرجه تازا استنساخ اولان اثرلر، بوگون ده هله کی وار، ان دیرلی قایناقلار کیمی قارشیلانیرلار. بوگونوموزون عالم­لری بو قایناقلارا آرخالاناراق، بو دوره­ نین دوزگون دورومونو آراشدیریب ده ­یرلندیریرلر. سعید نفیسی، علی اصغر حکمت، دکتر ذبیح اله صفا؛ دکتر شجاع­الدین شفا، دکتر رضازاده شفق، دکتر رکن ­الدین همایون فرخ و باشقالاری بو قایناقلارا آرخالانیب علم و صنعت اوجاقلارینی آراشدیرمیش و حقیقت لری داهایا بیلمه­میشلر.

   بو زمان مذهبی – شیعه ­لیک اثرلری ده یازیلیر: خاورنامه حضرت علی ­نین ایگیدلیک لری حاققیندا منظوم اثردیر و ابن حسام خوسفی (اؤلوم 875) یازمیشدیر، روضه الشهدا – حسین واعظ کاشانی، روضه الاحباب – عطاءالدین فضل الله جمال الحسینی، شواهد النبوه – جامی­نین اثری دیر. بو زمان بیر سیرا صینیف لر یارانیر او جمله­دن: بیتیکچی، تمغاچی، و . . . کتاب صنعتینه باغلی­دیر و تامامیله صنعت و ایشچی­لیک گلیشیر و بئله­لیکله بیر نسبی رفاه یارانیر. آلیش – وئریش، تجارت ده گلیشیر. امنیت تاجیرلرین گلیب – گئتمه­ لرینی آسانلاشدیریب و اؤزو رفاهین چوخالماسینا سبب اولور.

   امیر تیمور اؤزو شاعیرلر، موسیقی چی لر، نقاشلار و باشقا صنعتکارلار آراسیندا یاریشمالار یولا سالیب و اؤدوللر وئریردی، او جمله­ دن عبدالقادر مراغه­ای تورکجه شعر اوخویوب و موسیقی چالاراق بو اؤدولو قازانمیشدیر. عبدالقادرین تورکجه دیوانی الده­دیر. بوندان علاوه ایکی تورکجه نثر کتابی دا واردیر، بیری کتاب الادوار­دیر کی صفی الدین اورموی نین اثرینه شرح یازمیش و ایکینجیسی مجالس کتابی دیر. عبدالقادر علمی صورتده تورک آذربایجان مقاملارینی نت فورمونا سالمیش، عئینی حالدا "یاتوغان" آدلی بوگونکو سنتورا بنزه ­ین بیر موسیقی آلتی ده یاراتمیشدیر. عبدالقادرین اوغلانلاری دا موسیقی صنعتینده باجاریلار گؤسترمیش و عثمانلی ساراییندا حؤرمت قازانمیشلار.

   شوبهه یوخدور کی تیمور سلطانلاری و شاهزاده­ لری­نین حمایه ­سی آلتیندا بسله ­نن و گلیشن عالم­لر و ادیبلر، شاعرلر و خطاطلار، رساملار و موسیقی بسته­ کارلاری اؤز هنرلری و یارادیجیلیقلاریلا زمانه­نین گلیشمه­ سینه اؤز دامغالارینی باسمیشلار.

    امیرتیمور- تاسفله اونو "لنگ"، "توپال" و "چولاق" آدلاندیراراق، تاریخ یانلیش بیر یؤنه یورودولموشدور، بیرحالدا کی، هئچ بیر امپراتورون آدینی چولاق، لنگ و یا توپال قویماغا هئچ کیمین جراتی اولمامیشدیر. آنجاق تیمور سمرقندی یوزلرله شاعر، عالم و صنعتکارلارلا بزه ­میش و بؤیوک انسانلارین یوردو ائتمیشدیر. بلکه ده اؤزوندن یاخشی بیر آد قویماق و سوء ظن­لری آرادان قالدیرماق اوچون بو ایشه ال وورموشدور! هرحالدا؛ خلق آراسیندا و تاریخده اؤز بهره­سینی آلمیشدیر. اونون زمانیندا بیر آزادلیق یارانیب، صنعتلر - خط، رسم، موسیقی، شعر و علملر ایره­لی گئدیب و چوخلو اثرلر یارانیر.

تیمور، اویغور خطینی اؤیرنمه ­یی وصیت ائدیر و ایندی ایراندا بو خط ایله یازیلمیش اثرلر ساخلانیلیر.

    تیموردان سونرا اونون بؤیوک اوغلو شاهرخ میرزا، سمرقندین گلیشم ه­سینده چالیشمالاری دوام ائدیر و چوخلو صنعتکارلاری اؤیور. بئله­لیکله سمرقند اؤز دورومونو ساخلاییب و چوخلو اثرلرین یارانماسینا زمینه یارانیر. آنجاق شاهروخون اوغلو – میرزا بایسنقر حکومت اوسته گلمکله، پایتختی سمرقنددن هراتا کؤچورور. هراتدا ادبی- هنری مکتب یارانیر. اما اونون قارداشی- اولوغ بیگ- سمرقندده قالماقلا، سمرقندی گلیشمه ده یاردیمچی اولور. بئله­لیکله بو زمان ایکی مرکز- هرات و سمرقند- پارالل صورتده موقعیت قازانیر و عالملر بو ایکی مرکزده توپلانیرلار.

   امیرتیمور قلم اهلی اولاراق، گؤزل بیر کتاب دا یازمیشدیر. بو کتاب تیمور توزوکو آدلاناراق ایلک دفعه فارس دیلینه چئوریلیر و بوگون دونیا دیللرینه ترجمه اولموشدور. بو اثر، اؤلکه دولاندیرماق و بیر نوع سیاست نامه دیر کی 12 بؤلومدن عبارت اولاراق، دین، اؤلکه، قوشون، عدالت، انصاف، عالیم لره حؤرمت، خالقین رفاهی و رضایتی نی چکمک، و باشقا موضوعلار حاققیندادیر. بو اثری ابوطالب حسینی تربی 11جی یوزایلده یمن حاکیمی نین کتابخاناسیندان آلیب فارسیجایا ترجمه ائتمیش و 1047جی ایلده تیمور نوده لری هندوستاندا حکومت ائده رک تقدیم ائتمیشدیر. آنجاق او دا بو اثرین اصلاحینا امر ائتمیش و نفیس بیر شکلیده یازیلمیشدیر. بو اثر اروپا عالیم لری طرفیندن قارشیلانمیش و اونو اؤز دیللرینه ترجمه ائتمیشلر. ایلک دفعه 1783جو ایلده گارلز استوادت بو اثری انگلیسجه یه چئویرمیش و لندن ده چاپ ائتدیرمیشدیر. فرانسه دیلینه 1830 ایلینده یاییلمیش و سونرا باشقا دیللره ده ترجمه اولموش و یاییلمیشدیر. ایراندا رضاقلی خان هدایت 1285جی ایلده و مجتبی مینوی ده 1342 ایلینده کتابی چاپ ائتدیرمیشلر.

   مورخلرین دئدیگینه گؤره، تیمور دؤورونده عالم­لرین ایشی باشلاردان بارماقلارا ائنیر و خطاطلیق، رساملیق، موسیقی و. . . داها آرتیق گلیشیر و یوزلرله کتابین استنساخی ایره­لی سورولور. تیمور، خواجه احمد یسوی­ نین مقبره­سینی دوزلتدیریر؛ بو امر تیمورون هنر، ادب و آوادانلیغا اؤنم وئردیگینی گؤسته ­ریر.

   بایسنقردان سونرا، سلطان حسین بایقارا ایش اوسته گلیر. او، 875جی ایلدن سلطنت تختینه اوتوروب، 35 ایل اؤلک ­ده امنیت و راحتلیگی قورویور و بونون نتیجه­سینده 875 دن 911 ایلینه قدر بوتون صنعتکارلار راحتلیکله یارادیجیلیغا دوام ائدیرلر. آرتیرماق لازمدیر کی او، 35 ایل سلطنتی­نین 30 ایلینی امیرکبیر علیشیر نوایی ایله بیرگه ایش بیرلیک ائدیر. علیشیر نوایی اؤزو بؤیوک عالم و شاعر اولاراق، زمانین علم و ادبینده بؤیوک گلیشمه ­لره زمینه یارادیر و یوزلرجه شاعر، عالیم و صنعتکاری اؤز درباریندا بسله ­ییب، ادبیاتی و هنری اثرلریله پارلادیر.

   تیمور اولادلاری­نین هامیسی کتاب و کتابخانا ماراقلیسی اولاراق، ادیبلرین دئدیگینه گؤره، افراط یولو توتموشلار. بایسنقر دؤورونده 40 خطاط سارایدا کتاب یازماغا مشغول اولوب، جعفر تبریزی و اونلارجا شاگردلریله برابر کتابلارین استنساخی­نی ایره ­لی سورموشلر و کتابخانالاری زنگینلشدیرمیشلر. بوگون دونیا کتابخانالاری و موزه لری یوزلرجه نفیس کتابلارین تذهیبی و گؤزل خطی ایله بزنمکده دیر. بو زمان یوزلرجه دیوانلار استنساخ اولور، کتابخانالار دوزه لینیر و سارایدا یوزلرجه نقاش، خطاط، تذهیبچی، صحاف فعالیت گؤسته ریر. فارسیجا و تورکجه اثرلر بزه نیر. بؤیوک خطاطلار، نقاشلار باش قالدیریر.

   ظهیرالدین بابر، تیمور اوغوللاریندان، هندوستان حکومتی­نی اله آلدیقدا، اورادا علم و ادب اوجاقلارینی آلیشقان ساخلامیش و تورک ادبیاتینا رونق وئرمیشدیر. هندوستاندا تورک ادبیاتی گلیشه­ر ک، حتا فارس ادبیاتیندا آدلانان هند سبکی- دوغروسو اولان آذربایجان سبکی یارانیر. بابرین یاراتدیغی حکومت، یوز ایللر بؤیو دوام تاپیر.

   آنجاق، تیمور و اونون اوغوللاری­نین بین­الخلق باغلانتی­لاری دا اؤنملی­دیر. تیمور اؤزو اسپانیا و فرانسا پادشاهی ایله رابطه قورور، شاهرخ بو رابطه­نی گئنیشلندیریر. تیمورون اروپا کراللارینا یازدیغی مکتوبلار بوگون اروپا کتابخانالاریندا ساخلانیلیر. قسطنطنیه فتحی، بوتون اوروپانی چاخناشدیریر و اوروپالیلار تورک سلطانلاری آراسیندا تفرقه سالماق اوچون چالیشیرلار. اونلار، تورک دولت­لرینی بیر- بیری­نین جانینا سالماغا جان آتیرلار. هرحالدا بو یولدا بیر سیرا باشاریلار دا اله گتیریرلر. تیمور عثمان سلطانی ایلدیریم بایزیدی دوستاق ائدیر، آما تیمور اوغوللاری بو حادثه­ لره دوزگون توخوناراق، اجنبی­لره میدان وئرمیرلر. اونلار اؤز موقعیتلرینی دوزگون باشا دوشوب، ایپک یولونو الده ساخلاماغا چالیشیرلار و بئله­ لیکله ده اؤز تجاری منفعت­لرینی قورویورلار.

تیمور دورونده آوادانلیق

   امیرتیمور اؤلکه­ نین آوادانلیغینا اؤنم بسله­میش و هر یئردن صنعتکارلاری توپلاییب، سمرقنده گتیریر و ایپک یولونون تجارت امنیتی­نی ساخلاماقلا، یوللاردا کاروانسرالار قوروب، تجاری مجتمع­لر، مسجدلر و بقعه­لر دوزه ­لتدیریر. شاهرخ، آتاسی­نین یولونو دوام ائتدیریر و چوخلو عمارتلر، بقعه­لر، مسجدلر و مدرسه لر قورور. او، قناتلاری آریتدیریر، چایلارا کؤرپولر دوزه­لتدیریر، مدرسه ­لر، بازار، حمام، خانقاه­لار دوزه لتدیریر. بایسنقر دورونده بو ایشلر داها حدتله ایره ­لی سورولور و کاروانسارالارین دوزه ­لتدیرمه ­سی هیزله قاباغا سورولور. سلطان حسین زمانیندا 574 عمارتین دوزه ­لینمه ­سینه اشاره اولونور.

   بو عمارتلردن هراتدا، سمرقندده، بلخده، یزدده، مشهدده، و باشقا شهرلرده هله ده موجوددور. بوگون بو عمارتلرین چوخو قالماقدادیر. امیر چخماق مدرسه ­سی یزدده(841 ایلینده دوزه لینمیشدیر)، هرات مدرسه ­سی(843 ایلینده)، دودر مدرسه­ سی و گوهرشاد مسجدی مشهدده، جلال الدین فیروز مدرسه­ سی هراتدا، ملکت مدرسه ­سی بلخده و...

آنجاق لازیم گلیر تیمور اوغوللاری نین ایشلرینه اؤته ری بیر باخیشیمیز اولسون.

1  بایسنقر

   دوغرودور کی بوتون تیمور اوغوللاری علم اهلینه، ادب و شعر ساحه سینده چالیشانلارا ماراق گؤسته­ ریب، اونلاری تشویق ائدیرمیشلر. شهرلرین آوادانلیغی اوغروندا چالیشیردیلار. تیمورون اؤزو و شاهرخ دا بو ایشده استثنا اولمورلار. آنجاق بونلارین آراسیندا بیر نئچه سلطان باشقالاریندا داها آرتیق علم و هنر ساحه­سینده ماراق گؤسترمیشلر. او جمله دن شاهرخ اوغلو میرزا بایسنقردان آد آپارماق اولار. میرزا بایسنقر، 837 ایلینده وفات ائتمیش، اما قیسا عمرونون چوخونو علم و ادب ساحه سینده چالیشمیشدیر و بو چالیشمالار سایه­سینده "بایسنقر مکتبی" نین یارانماسینا سبب اولموشدور. اونون ساراییندا چوخلو خطاط، رسام، موسیقی چی، معمار، و باشقا عالم­لر چالیشاراق، گؤزه­ل بنالار یارادیب، کتابخانالارین بزه­ گی اولان الیازما نسخه­لرینی یازیب – یارادیرلار. چوخلو دیوانلارین الیازمالاری اونون زمانیندا یازیلیر. خط اوصولی اونون زمانیندا علمی ماهیت قازانیر. موسیقی اثرلری "نت" اوزونه آلینیر. "حبیب­ السیر" یازاری، سلطان بایسنقر چاغیندا علم و هنرین رونقی حقینده چوخلو یازیلار یازمیش و بونو گؤسترمگه چالیشیر کی ایرانین باشا باشیندان بوتون صنعتکارلار اونون سارایینی توشلاییب، هراتا گلیرلر و بئله ­لیکله بایسنقر مکتبی یارانیر.

2   اولوغ بیگ

  بایسنقرون قارداشی و شاهرخ اوغلو - میرزا الغ بیگ ده سمرقندده قالاراق، علم و ادب ساحه­سینده چالیشانلاری تشویق ائدیر. او 796 دا دونیایا گلیب و 853 ده اؤز اوغلونون الیله اؤلدورولور. آنجاق 841 ایلینده سلطنت ایشینه یوکسه ­لیب و اؤز سلطنتی دورونده ریاضیات، نجوم، طب و باشقا علم­لرین چیچکلنمه­سینه یاردیمچی اولور. اؤزه­للیکله اونون چاغیندا "کوره­ کن زیجی" یارانیر و تقویم علمی­نین اساسلاری قورولور.

   الغ بیگ ریاضی ماراقلیسی اولاراق، چوخلو علم آداملارینی اؤیوب، تشویق ائدیر. اونون ساراییندا غیاث الدین جمشیدی، قاضی زاده رومی، مولانا علی قوشچی و جمشید کاشانی کیمی عالم­لر باش قالدیریرلار.

3 سلطان حسین بایقرا

   تیمور اولادلاری­نین گوجلو و اوزون مدت حاکمیتی اولان سلطانی، میرزاحسین بایقرا اولموشدور. البتده اونون آدی­نین بایقرا اولدوغو قارداشی­نین تربیه­ سینی آلدیغی اوچون قویولدوغونو سؤیله­ییرلر. او، 816 دا دنیایا گلیب و 911 ایلینه قدر یاشاییر. 35 ایل ده سلطنت ائدیر. اونون اوزون مدت سلطانلیغی سبب اولموشدور تا امنیت و راحتلیق اؤلکه­ده حکم سورسون. صنعتکارلار دا بو دورومدان فایدالاناراق، اؤز یارادیجیلیقلارینا دوام ائتدیرمیش و دیرلی صنعتکارلار باش قالذیرمیشدیر. سلطان حسین بایقرا، گوجلو و تدبیرلی بیر سلطان اولاراق، بیر الینه شمشیر آلمیش- اؤلکه­نی دوشمن­لردن قوروموش، بیر الینه ده قلم آلمیش و یازیب- یاراتمیشدیر. اونا گؤزه ده تاریخیمیزده دیرلی بیر یئر توتموشدور. اونون دورونده علم و ادب زیروه ­یه چاتاراق، چوخلو عالم لر ؛ شاعرلر و ادیبلر اورتایا گلمیشلر.

   سلطان حسین 35 ایل سلطنتی ایله اؤلکه ­نین آوادانلیغی و خلقین امنیتی اوغروندا چالیشاراق، تورک دیلینده دیوان یاراتماقلا دا ادبیات تاریخینده همیشه­لیک قالان سیمالاردان بیری اولموشدور. زمانین عالیم­لری ده اونو آلقیشلاییب، بگه ­نیرلر. اونون شاعر و عالم وزیری امیرکبیر علیشیر نوایی اونو "سلطان الفضلا" آدلاندیراراق، اکثر اثرلرینی ده اونا تقدیم ائتمیشدیر. دولتشاه سمرقندی، تذکره­الشعراسیندا، سام میرزا تحفه ی سام اثرینده، عبدالرحمن جامی، بهارستان اثرینده و مولانا برهان­ الدین مجالس بهشت اثرینده سلطان حسین بایقرانی اولو و همتلی بیر سلطان کیمی اؤیموشلر و اونون صنعتکارلارا اولان محبتیندن سؤز آچمیشلار. قاموس الاعلام مؤلفی ده حسینی­نین خلق ایچینده شعرلری­نین سئویله­ مه ­سیندن یازیر و نوایی مجالس ­النفائس اثرینده اونون شعرلری­نین بگه­ نیلمه ­سیندن دانیشیر و خلق ماراغینی سلطانا نسبت گؤسته­ریر.

   بونو دا آرتیرماق لازیمدیر کی سلطان حسین بایقارانین اوغوللاری دا شعر و ادب ماراقلیسی و اؤزلری ده شاعر اولموشلار. میرزا بدیع­ الزمان "بدیعی" تخلصو ایله تورکجه دیوان صاحبی ایدی. شاه غریب میرزا "غریبی" تخلصو ایله ایکی دیللی بیر شاعردیر. اونون فریدون آدلی اوغلو دا بیر تورک شاعری اولموشدور. سلطان بایقرانین باشقا اوغلانلاری ده: محمد حسین میرزا، سلطان محسن میرزا، محمد مؤمن میرزا، مظفر حسین میرزا دا هامیسی شاعر اولاراق تورکجه دیوانلاری واردیر.

   دکتور ذبیح­اله صفا یازیر: سلطان حسین بایقرا هراتدا مدرسه و کتاخانا قوراراق، ایکی مین طلبه­نین تحصیل هزینه­سینی بوینونا آلاراق، هراتدا قورولان بنالارین هامیسی­نین معمارلیق هنری، شاه اثرلری کیمی اولدوغو اونون هنر ساحه­سینده باجاریغینی گؤسته ­ریر.

علم و صنعتین دورومو

   شوبهه یوخدور کی تیمور اوغوللاری دورونده یوز ایلدن آرتیق بیر زماندا، شهرلرین آوادانلیغی اوغروندا چالیشمالار نتیجه­یه چاتمیش و معمارلیغین اینجه نمونه­لری اورتایا گلمیشدیر. بونلارین یانیندا، خط، رساملیق، شعر و موسیقی اثرلری ده زیروه­یه یوکسلمیشدیر. بوگون دونیا کتابخانالاریندا یوزارجه الیازمالار ائله بو دوره­نین اثرلری کیمی قیمتله ­نیر. بونو دا اونوتمامالی کی بو زمانین عالیم­لری و شاعیرلری ده حتما حکومت طرفداری اولمامیشلار. بلکه گاهدان سلطانلار طرفینده اؤلدورولوب، دارا چکیلیب و دری­لری ده سویولوبدور. بونلاردان فضل اله نعیمی تیریزی، عمادالدین نسیمی، قاسم انوار و باشقالارینی آد آپارماق اولار. بئله لیکله اونلارین مچید و مدرسه­لرینده اولان طلبه ­لر حکومت طرفداری اولمامیشلار. شوبهه یوخدور کی سلطانلار چالیشیرلار تصوف و درویشلیگی رونق وئرمکله قیاملارین قارشیسینی آلماق امکانلارینی الده ائتسینلر.

   تیمور سلطانلاری دین علم­لری­نین گلیشمه ­سینه ده جان آتمیشلار. بونا گؤره ده چوخلو دین آداملاری میدانا گلمیشلر، او جمله­دن ملا حسین واعظ کاشفی(751 -823)،"جوهرالتفسیر لتحفه ­الامیر"ی یازماقلا تفسیر قرآندا بؤیوک باجاریقلار گؤسترمیشدیر. شیخ علاءالدین علی بن محمد شاهرودی بسطامی(اؤلومو 875)"تفسیر محمدیه" اثرینی یازمیش و شیخ محمد بن محمود بخاری "تفسیر خواجه محمد پارسا" نی یازمیشدیر.

   کلام علمینده، علی بن محمد بن یونس العاملی(اؤلومو 877) و علامه میرسید شریف جرجانی(اونونجو عصر)، ابن ابی جمهور شمس الدین محمد احسائی و باشقا عالم­لرین اولماسیلا یوزلرجه اثرلرین یازیلماسی اوجمله­ دن: زادالمسافرین، کشف البراهین، الملل و النحل و یوزلر اثره اشاره ائتمک اولار.

   حکمت و منطق ساحه­سینده باشقا عقلی علملر کیمی یوزلر اثر یازیلیر و یوزلر عالم و حکیم میدانا گلیر. اما ریاضیات ساحه­سینده، سمرقند دنیا مرکزی کیمی موقعیت قازانیر. اؤزه­للیکله میرزا الغ بیک، بایسنقر و سونرا سلطان حسین بایقارا دؤورونده، خواجه نصیرالدین طوسی، غیاث الدین جمشید کاشانی، ملا علی قوشچی (اولغ بیگ اونا "اوغلوم" لقبینی وئرمیشدی)، قاضی­زاده رومی، عبدالقادر بن حسن رویانی، سید منجم، رکن­ الدین بن شرف ­الدین حسینی کیمی عالم­لر دگرلی کتابلار یازماقلا بو گونوموزه قدر ده علم قایناقلارینی آلیشقان ساخلامیشلار.

   موسیقی­ده خواجه کمال­الدین عبدالقادر مراغه­ای(754 -837) تورکجه شعرلردن علاوه آذربایجان موسیقی­سینی همیشه­لیک قالارقی ائتمیشدیر. بو زمانین باشقا موسیقی عالم­لریندن "قول محمد"، "شیخ نابی"، " حسین عودی" کیمی صنعتکارلاری آد چکمک اولار. بونلار هامیسی بایقرا ساراییندا یئتیشن صنعتکارلاردیر.

   سلطان حسین سارایی­نین بؤیوک رساملاریندان: مولانا جلال ­الدین یوسف، شاه مظفر، حاج محمد، ملایار، میرک و نهایتده تاریخیمیزین گؤرکملی رسامی کمال­الدین بهزاددان آد آپارماق اولار کی اثرلری بوگون ده کتابخانالارین و موزه­لرین بزه­گی­دیرلر. تیمور اوغوللاری دورونون یوز ایگیرمی ایللیک تاریخینده خط بؤیوک ماراقلا ایره­لی گئدیب و چوخلو خطلر اوصول قازاندیلار و یوزلرجه الیازمالار میدانا گلدی. بو دورون خطاطلاریندان مولانا عابد، میرزا بایرام، ملاعلی تبریزی، سلطان علی مشهدی، خواجه عبدالله مروارید، سلطان محمد خندان، سلطان محمد نورالله و ... آد آپارماق لازیمدیر.

   طب علمینده ده بؤیوک باشاریلار ایره­لی سورولوب و گؤرکملی طبیب­لر میدانا گلدی. بایقرا دورونون یوزلر طبیبیندن: برهان­ الدین نفیس کرمانی، غیاث الدین متطبی و ... ا اشاره ائتمک اولار.

   بونو دا آرتیرماق لازیمدیر کی سلطان حسین اؤزو بیر نئچه علمین ماراقلیسی کیمی چالیشمیش و اؤزوندن مهارت گؤسترمیشدیر. اوجمله­دن ریاضیات ماراقلیسی اولدوغونو چوخلو قایناقلار یازمیشلار.

    شعر و ادبیات تیمور دورونده داها آرتیق ماراق قازانیر و بیر سیرا فارس ادیبلری­نین دئدیکلری­نین ترسینه- ادبیات بو زمان رونق تاپاراق پارلاق بیر دورانی باشلاییر. تورک ادبیاتی بؤیوک و یایغین شکیلده یاییلیر و چوخلو شاعرلرله برابر سلطانلار دا قلم اله آلیب شعر دیوانلاری یارادیرلار. بو زمان تورک ادبیاتی او قدر گئنیشله نیر و اهمیت تاپیر کی حتا فارس شاعیری عبدالرحمن جامی تورکجه شعر یازماغا ماراقلانیر و بوگون جامی نین نئچه تورکجه غزلی و رباعیسی الده دیر. عمادالدین نسیمی و فضل­اله نعیمی، حافظ ایله چیگین –چیگینه شعر زیروه­لرینی فتح ائده­رک، قاسم انوار، ملک الشعرای حبیبی کیمی بؤیوک شاعرلری داللاریجا چکیب و سلطانلارین اله قلم آلدیقلاریلا –سلطان حسین بایقرا، سلطان جهانشاه حقیقی و شاه اسماییل ختائی، امیر علیشیر نوائی و... تورک دیلی و ادبیاتی رسمی و عیارلانمیش بیر دوروما کئچیر و عبدالرحمان جامی کیمی فارس شعری­نین بؤیوک شاعرینی حیرتده قویور. جامی بو دورومدان هوسه گلیب فارس اولدوغو حالدا تورکجه ده شعر سؤیله ییر، علیشیر نوائی و بایقارانین شعرلری­نین توصیفینده ماراقلی سؤزلر دیله گتیرمیشدیر.

   سلطان حسین بایقرا 35 ایل سلطنت ایله بؤیوک بیر اؤلکه یه امپراتورلوق ائتمیش و یوزلرله عالم، صنعتکار و شاعرلری ساراییندا بسله مکله تاریخ بویو حؤرمت قازانمیشدیر. بوتون بو زمانین تذکره یازانلاری، تاریخچی­لری و شاعیرلری بایقارانین شعری­نین مدحینی دئمیشلر. بو، بیر حالدادیر کی بایقارا حیاتدا اولارکن، اؤز دیوانی­نین الیازمالارینا اجازا وئرمه­میش و اونون دیوانی اؤلوموندن سونرا- عشق و علاقه اوزوندن، خطاطلار طرفینده یازییا آلینمیشدیر.

شاعرلیک و سلطانلیق

   تیمور اوغوللاری چوخلوقلا شاعیرلیک ده ائتمیشلر و نئچه – نئچه نوه لری شاعیر اولموشلار. آذربایجان تاریخینده چوخ گؤرکملی بیر قونو همین بودور کی باشقا ملت لر آراسیندا بو قدر شاعیر، عالیم و صنعتکار اولمامیشدیر بیر حالداکی تورک و آذربایجان سلطانلاری اکثریتده شاعیرانه روحو اولاراق علم و بیلیم آداملاری اولموش، صنعت و هنرلرده ده اللری اولموشدور.

   سلطان حسین بایقارا حسینی تخلصو ایله شعر یازیر، بوتون سارای امکانلارینی الده ائده­رک، عالم­لر ، صنعتکارلار و شاعرلر جرگه­سینی یارادان بیر سلطان و اؤزو ده بیر شاعر اولاراق بو امکانلاردان یارارلانان انسان­دیر. شاعرلری تشویق ائدیب و اؤزو اوچون ده امکانلار و اردم الده ائتمه گه چالیشیر. او، بیر گؤرکملی عشق و سئوگی شاعری کیمی ادبیاتیمیز آلانیندا چیخیش ائدیر. حسینی، یارینی سئویر، بیر انسان کیمی بوتون پاک دویغولارینی دیله گتیریر و جالب بوراسی­دیر کی، اونون دیوانیندا دوزگون بیر انسانلا، تمیز روحلو، پاک قلبلی، دوغرو و شرفلی انسانلا اوز اوزه گلیریک. اونون شاعرلیگی ائله­دیر کی هئچ زمان سلطان اولدوغونو ایتیرمه­ییر و بیر عالی، یوکسک دورومو اولان آدام اولدوغونو یاددان چیخارماییر. آنجاق بیر شاعردیر، اوره­یی­نین دؤیونتولرینی سؤیله­مک اوچون قلم اله آلمیشدیر، یوخسا شاعر اولمازدی. او دا، بوتون شاعرلر کیمی اوره­ک سئوگی­سیندن دانیشیر، سئوگی یولوندا اؤز هنر و اردمی­نی گؤسترمه­گه چالیشیر. عشقدن دانیشاندا سلطانلیغینی فدا ائتمه­دن چکینمیر، عشق قارشیندا عاجز اولدوغونو گؤسترمکله، عشقین عظمتی­نی نشان وئرمه­گه چالیشیر.

   اونوتمایاق کی امیرتیمور اؤزو ده بو هنرلردن بی نصیب اولمامیش، او هر اوچ دیلده  (عربجه، فارسیجا و تورکجه) دانیشیر و گاهدان شاعیرلرله مشاعره ائدیرمیش، فارس ادیبلری تیمور ایله حافظ گؤروشونو یازماقدان واز کئچمه میشلر. امیرتیمورون مکتوبلاری فرانسا و اسپانیا شاهلارینا ساخلانیلیر کی فارسیجا و تورکجه یازمیشدیر. آنجاق تیمور اوغوللاری چاغیندا تورک دیلی زیروه یه چاتیر و آذربایجاندان علاوه بوتون آسیادا تورک ادبیاتی گلیشیر. چای اوستونده تورک ادبیاتی هیزلی بیر دورومدا انکشاف ائدیر. تورک دیلینده نثر ساحه سی گلیشیر، او جمله دن توزک یازیلاری انکشاف ائدیر، حتا تیمورون تزوکات تیموری سی مشهوردور. بئله بیر جریان هند ده ده داوام تاپیر و بابر اوغوللاری اورادا دا گلیشدیریرلر. بو زمانین تورک اثرلریندن بختیارنامه و معراج نامه تانینمیش اثرلردیرلر.

   تیمور اوغوللاریندان قالان چوخلو سکه­لر بوگون الده­دیر. بو سکه­لر "تنیکه" آدلاناراق ایلک دؤوره ده دؤرد خلیفه­نین آدی گلیردی، آما سونرالار حضرت علی­نین آدی و 12 امام آدیلا بزه­نیر. و بیر سیرا تنیکه­لرده شهادتین کلمه­لری ضرب اولور. پول اؤلچوسو درهم آدلانیب و گوموش­دن ضرب اولوردو. هر دینار 6 درهم و 1000 دینار بیر تومن ساییلیردی. بو تنیکه­لر اوزه­رینده "سیورغاتمیش" و "کورهکن" آدی یازیلیردی.

بونو آرتیرماق لازیمدیر کی بو زمان تورک دیلی ایله فارس دیلی­نین تطبیقی آراشدیرمالاری گئدیر و امیرعلی شیر نوائی تورک دیلی نین گؤزللیکلرینی و گوجونو گؤسترمه­دن اسیرگه­مه­ییر. یوزلرجه تورک دیوانلاری میدانا گلیر و تورک دیلی­نین گلیشمه­سی تامام آسیا اؤلکه­لرینه ائتکی بیراخیر. بو زمان طریقت­لر ده جان تاپیر او جمله دن نقشبندیه، حروفیه، بکتاشیه و باشقالاری. بو آرادا حروفیه اؤنملی بیر حرکت­دیر و اصلینده تیمور و اونون اوغوللاری قارشیندا آیاغا قالمیش و زنگین بیر ادبیات دا یاراتمیشدیر و یوزلرجه طریقت یولوندا اثرلر تورکجه یازیلمیشدیر او جمله­دن عامل اوغلو، رفیعی، منطقی، فرشته اوغلو و یوزلرجه باشقا عالیم و شاعیرلر.

   بیلدیگیمیز کیمی، تیمور سلسله­سی­نین آرخاسیندان قره­قویونلو، آغ قویونلو و صفویه سلسله­لری گلیر و بونلارین زمانیندا، تورک دیلی و ادبیاتی رسمی اولاراق دوام تاپیر. قره قویونلو سلطانی-جهانشاه حقیقی بؤیوک بیر شاعردیر. اونلاردان سلطان یعقوب قره­قویونلو دا ادبیات ماراقلیسی اولاراق، ملک الشعرا حبیبی کیمی شاعرین یئتیشمه­سینده درین تاثیر بوراخمیشدیر. شاه اسماعیل خطایی ده ادبیات تاریخیمیزین گؤرکملی سیمالاریندان بیریسی­دیر.

قایناقلار:

مارسل بریون، منم تیمور جهانگشا، ترجمه: ذبیح الله منصوری، تهران، 1374.

امیر اسماعیلی، تیمور فاتح، تهران، انتشارات شقایق، 1369.

هارولد لمب، تیمور لنگ، ترجمه: علی جواهر کلام، تهران، امیرکبیر، 1334.

سفرنامه کلاویخو، ترجمه: مسعود رحب نیا، تهران، 1337.

کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
 ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج ۳: از سعدی تا جامی‌، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۵۷.

محمدتقی بهار، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶.

تیمور گورکان، تزوکات تیموری، تحریر ابوطالب حسینی تربتی به فارسی، آکسفورد ۱۷۷۳، چاپ افست تهران، ۱۳۴۲.

دیوان تورکی سلطان حسین بایقارا (حسینی)، تصحیح: م. کریمی، تبریز، انتشارات نباتی، 1393.