نهج الفرادیس، 7 جی عصر تورک ادبیاتیندا نثر نمونه سی

  
 
نهج الفرادیس، 7 جی عصر تورک ادبیاتیندا نثر نمونه سی
 

دکتر محمدرضا کریمی

بو مقاله قاباقجا "نامه صدیق" مجله سینده چاپ اولموش
 
   نهج الفرادیس، 7جی یوزایلین تورک ادبیات دونیاسی­ نین دَیرلی اثرلریندن بیری­دیر؛ عئینی حالدا تورک نثری نین ایلک نمونه لریندن ساییلیر. بو اثرین تَمَلی، اسلام احکامینی خلقه تانیتماق اوستونده قورولموشدور. بوندان دولایی، بو اثر مؤلفین ساغلیغیندا بوتون تورک دیللی خالقلارین آراسیندا و مسلمان اؤلکه ­لرینده یاییلمیش و شهرتی هر یانی بوروموشدور. اثر، او قدر شهرتلی اولموشدور کی، حتا مؤلفی تانینمامیش­سا دا، هر بؤلگه­ ده اوخونور. قاراخانلی تورکجه­ سیندن جغتای تورکجه ­سینده کئچیدده بوللو – بوللو اثرلر یارانیر، چکیجی نوکته­ سی ده بودور کی بو یازیلاردا تکجه بیر دیل شیوه ­سی یوخ، بلکه اورتاق لهجه ­لر اوندا اشتراک ائدیر؛ باشقا سؤزله، ائله بیر دیلده یازیلیر کی هم آلتون اوردودا اوخونور، هم تورکمن­لر آراسیندا؛ آذربایجان و آنادولودا دا اونونلا غریبلیک دویولماییر. هامی اوچون دوغما بیر دیل تانینیر: ساده، تکلف­سوز، دوشونمه­ لی و آخیجی. بو عصرده یازیلان اثرلرین چوخو حَرَکه ­لی حرفلرله یازیلیر و بو ایش یازی­نین آسان اوخونوشونا میدان یارادیر. بو اثرلرین هامیسی بئله­ دیر، او جمله ­دن: محبت نامه، معین المرید، رونق الاسلام، مقدمه الادب، و نهایت نهج الفرادیس و باشقالاری. تأسوفله بوگونه قدر نهج الفرادیس ایراندا یاییلمامیشدیر.
   اسلام ظهوریله برابر تورک ائللري‌نين خوارزمه کؤچ‌لري شيددتله ­نیر و نتيجه‌ده باشقا دیللر میدانی بوشالدیب و بو بؤلگه‌نين عمومي خلق ديلي تورکله­شير. خوارزم تورکجه ­سی­نین قورولوشوندا اوغوز و قبچاق تورکجه سیی­نین اؤنملی رولو اولموشدور. بوندان علاوه خلج، قانقیلی و بیر سیرا عشیرتی تورکلرین ده لهجه ­سی ائتکیلی اولموشدور. خوارزم تورکجه­سی بونلارین بیرگه تاثیری آلتیندا عمله گلمیشدیر. بئله ­لیکله خوارزم تورکجه ­سینده اوغوز، قبچاق و قانقیلی تورکجه ­لری اولموشلار. بو لهجه اوچونجو یوزایلده گلیشَن قاراخانلی تورکجه­سی نین یئرینی آلیر و سونرا 7 و 8جی یوزایلده - بو یئری جاغاتای تورکجه­ سینه بوراخیر. بونونلا بئله، خوارزم تورکجه ­سینده یئر به یئر اثرلر یارانمیشدیر و بونونلا یارانان ادبیات، زنگین و عئینی حالدا اورتاق بیر تورکجه و ادبیات میدانا گلمیشدیر. بئله­ لیکله بو دیل و ادبیات، بوتون تورک دیللری عائیله­ سینه منسوب اولمالی­دیر. 7جی یوزایلده بؤیوک بیر گلیشمه ایله اوز – اوزه دوروب و زنگین بیر ادبیات یارانیر. بونا گؤره  چوخلو ادیب‌لر خوارزم تورکجه‌سيني خاقان و جغتاي تورکجه‌لري‌نين آراسيندا بير کؤرپو کيمي قبول ائديرلر. خوارزم تورکجه‌سي بعضي خصوصيت‌لريله خاقان و جغتاي تورکجه‌سيندن فرقله‌نير، اونون نه­دنی ده باشقا تورک دیللری­نین – یعنی اوغوز، قبچاق، خلج و قانقیلی تورکجه ­لری­نین اشتراکی­دیر. گرامر جهتيندن‌ ده خوارزم تورکجه‌سي‌نين اؤزونه مخصوص خوصوصيت‌لري واردير.
   خوارزم تورکجه‌سيله يازيلان اثرلرين اَن اؤنملی‌لري بونلار‌دير: مقدمه الادب زمخشري، نهج الفراديس، معين المريد، محبت نامه، قصص الانبیا، معراج نامه، کتاب لغت محمد بن قيس، خسرو و شيرين و باشقا اثرلر.
   نهج الفراديس کتابی ديني و اخلاقي احکام و معجزه‌لر باره‌سينده يازيلميش تعليمي‌بير اثردير. اثرين ديلي ساده و تورک سؤزجوکلري جهتيندن چوخ زنگين­دير. بو اثر خوارزم  تورکجه‌سي‌نين گؤزل بير نمونه‌سي­دير و يازي‌دا، حرکه‌لر ايشلنديگي اوچون سؤزلرين دوغرو تلفّظو آسانلاشميشدير. بو کتابين ديلي ساده اولدوغوندان، عصرلر بويو تورک ائللري طرفيندن اوخونموش و منيمسَنميشدير. بو کتابدان بوللو يازما نسخه‌لري موجوددور. ایراندا ادیب­لریمیز تکجه ایکی الیازمادان دانیشمیشلار، بیری استانبول و بیری ده یالتا نسخه­ سی. کتابين مؤليفي علي اوغلو کردرلي محمود‌دور. نهج الفرادیس اثری ایلک دفعه قازان عالمی مرجانی طرفیندن تانیتدیریلمیشدیر. بو کتاب حقینده دانیشاجاغیق.
 مقدمه الادب
   مقدمه الادب، تورک دیلی­نین ایراندا مین ایللیک افتخار سندی­ دیر.  مقدمه ­الادب کتابی ­نین یازاری، اسلام دونیاسی­نین بؤیوک عالیملریندن و دین ساحه­سینده بؤیوک بیلگین­لردن اولان علامه ابوالقاسم (جارالله) زمخشری ­­دیر. او، مؤمن بیر مسلمان اولاراق، اسلامین گلیشمه­سینه چالیشان و درین معلوماتی اولان بیر دوشونردیر. اسلام دونیاسیندا جارالله زمخشری، قرآن تفسیری اولان الکشاف کتابیله مشهوردور. ابولقاسم محمود بن عمر ابن احمد زمخشری الخوارزمی، - "امام الدنیا"، "علاّمه جارالله"، "فخر خوارزم"، "استادالعرب و العجم" و "صاحب الکشّاف" لقب­لریله تانینیر. اونون نئچه دیَرلی اثرلری واردیر. هر نه­ دن اؤنجه، زمخشری بیر ادیب ­دیر. قرآنی  دا ادبی باخیمدان آراشدیریر و قرآنین کلام باخیمی ایله بیر معجزه اولدوغونو ثبوت ائتدیریر. بو بؤیوک عالمین قرآن تفسیرینده یازدیغی "الکشاف" کتابی، اسلام دونیاسیندا بوتون مذهب­لرین یول گئدَنلری طرفیندن قبول اولونور، ایسترسه شیعه ­لر، ایسترسه سنی­لر "الکشّاف" تفسیرینی قبول ائدیب و بوگون ده دینی حوزه ­لرده اوخونور. بو تفسیر کتابی عربجه یازیلاراق یوزایللر بویو مختلف دیللره چئوریلمیش و دونیادا تانینمیش بیر اثردیر[1].
    زمخشری نئچه – نئچه اثرلرین مؤلفی­دیر او جمله­ دن:  اساس البلاغه / کتاب الفائق / کتاب الامکنه و الجبال و المیاء / مقامات / الفقه الذهب / صمیم العربیه / متشابه الاسماء / مختصر الموافقه بی و الاصحاب / الفائق في غريب الحديث، / اساس البلاغه / مقدمة الادب / الانموذج  / المفصل / ربيع الابرارفيما يسرالخواطر و الافکار  / اعجب العجب في شرح لامية العرب / نوابغ الکلم اوالکلم التوابع / اطواق الذهب یا انصايج الصغار / النصايح الکبار و . . .
   زمخشری تورک دونیاسی­نین فخری ساییلان بیر شخصیت­دیر و مقدمه الادب اثرینی آذربایجان ادبیاتیندان سایماق اولور. بیز ایران تورکلری، حقلی اولاراق اونو اؤزوموزونکو بیلیریک. چونکی زمخشری بو اثرینی ایراندا یازمیشدیر. او، زمخشردن (خوارزمده بیر قصبه­دیر) حرکت ائدیب مکه ­یه گئتمک ایسته­یه­رک استرآباددان باشلاییب شوشتره قدر ایرانی گزیر و بورادا تورک دیللی ملت ایله یاخیندان تانیش اولور. اؤزو تورک اولاراق بورادا تورک دیللی ملت ایله اوز - اوزه گلیر. اونلارا دا عربجه­نی اؤیرتمه­نی ایسته ­ییر. باشقا طرفدن ایراندا فارس دیللی آداملارین چوخلوغو اونو اؤزونه چکیر و چالیشیر اوچ ملتی: عرب دیللی، فارس دیللی و تورک دیللی مسلمانلاری قرآندان بهره آلماغا گوجلندیرسین. اونون هدفی قرآنی یایماقدیر. اونا گؤره ده اوچ دیللی بیر اؤیره­تیم اثری یازیر.
   مقدمه الادبین ایرانا باغلی اولدوغونا باشقا بیر سند لازیمسه، اونون الیازمالاری­نین ایراندا بوللوغو و چوخلوغودور. بوگون 50 الیازمادان آرتیق ایرانین رسمی کتابخانالاریندا موجوددور.
   مقدمه­الادب کتابی تورک دونیاسی­نین ان دیَرلی اثرلریندن بیری ساییلیر؛ چونکی تکجه 70 ایل دیوان لغات­ التورک اثریندن سونرا ایراندا یازیلان بیر اوچ دیللی اثردیر. بو اثرین اهمیتی، اونون تعلیمی اولدوغوندان ایره­لی گلیر. مومکوندور بیر سیرا ادیبلر مقدمه الادب کتابینی بیر لغت کتابی آدلاندیرسینلار؛ آنجاق دقّتلی باخدیقدا گؤروروک اگر لغت کتابی اولسایدی، لغت­لر الفبا اوزو ایله توپلاناردی. اما بورادا موضوع اوزره لغت­لر یازیلیر. مثلا میوه­لر: آلما، اریک، هئیوا و باشقا میوه­لر - ایلک سیرادا عربجه­سی، سونرا فارسیجاسی و اوچونجو یئرده تورکجه­ سی یازیلیر. باشقا بؤلومده انسان بدنی­نین عضولری مثلا: باش، گؤز، قاش و . . . یئنه ده عربجه، فارسیجا و تورکجه سیرالانیر. آنجاق لغت کتابی اولسایدی، کلمه­لر الفبا اوزویله گلردی. پس بو کتاب اؤیره­تیم کتابی­دیر و اوخوجولارا اوچ دیلین توتوشدورماسیلا آنادیللریندن علاوه، ایکی باشقا دیلی ده اؤیرتمک نیّتینده ­دیر. زمخشری­نین اؤز دئدیگینه اساسلاناراق، عربجه ­نی تورک دیللی و فارس دیللی اوخوجولارینا اؤیرَتمک فیکرینده­دیر. بورادان باشقا بیر نتیجه ده آلیریق: او زمان – 5جی یوزایلده، مکتبلرده اوچ دیل اؤیره ­دیلیرمیش؛ عربجه، فارسجا و تورکجه.
   زمخشری ایران و آذربایجانین اوچ دیللی نابغه­لریندن بیری­دیر. جارالله زمخشری 467 قمری­ده زمخشر کندینده – خوارزم ایالتینده دونیایا گؤز آچدی. ادبیاتی "منصور ابی مضر" یانیندا اؤیرندی، "ابونصر اصفهانی" و "ابومنصور حارثی" و "علی بن مظفر نیشابوری"دن درس آلدی. او فقه­ده حنفی مذهبینه باغلی­دیر و اوصولدا معتزلی مذهبیندن ساییلیر. آنجاق ایکی ایل تامام، مکّه ­ده – تانری­نین ائوینده قالدیغی اوچون جارالله – تانری­نین قونشوسو لقبی اونا وئریلدی. او، زمانه­نین علم­لرینده او جمله­دن: دین، تفسیر، اشتقاق، نحو، ادب، حدیث و بیاندا نظر صاحیبی اولاراق، دَیَرلی یازیلار یازدی و نهایت 538 قمری ایلینده دنیاسینی ده­ییشدی. 
   زمخشری­نین اثرلری آراسیندا شعر دیوانی دا موجودور. بورادا زمخشری­نین عربجه شعرلرینده، اؤز آنایوردونا و آنادیلینه اولدوغو محبتی­نی دیله گتیرمکده­ دیر. گؤروروک عربجه دیوانیندا تورک گول­اوزلولرینی توصیف ائدیر، تورکلرین ایگیدلیکلرینی تعریفله ­ییر؛ اؤزونه تورک اولدوغو اوچون گووه­نیر. آنجاق بو آرادا مقدمه الادب اثری­نین اؤزل بیر یئری واردیر. بو اوچ دیللی اثر چوخلو ادیبلر طرفیندن آراشدیریلیب و اونو کشافدان اؤنجه اوخوماغی ایرانلی لارا: تورک دیللی و فارس دیللی اوخوجولارا توصیه ائدیرلر. ادیبلرین نظریجه، دیوان لغات­ التورک اثریندن سونرا، مقدمه الادب اثری ایکینجی تورک دیلینه باغلی دیرلی بیر کتابدیر. مقدمه الادب کتابی، دیوان کتابی­نین مکملی تانینیر. آنجاق محمود کاشغری دیوان اثرینی عربلره یازیب و عربلری تورک دیلی و ادبیاتی ایله تانیش ائتمه ­یه چالیشیر، بیر حالداکی زمخشری ترسینه، فارس و تورک دیللی خالقلاری عرب دیلی ایله تانیش ائدیر.
   بیر سیرا ادیبلر بونا اینانیرلار کی زمخشری بو اثری سلطان اتسیز خوارزمشاهی ایسته­یی اساسیندا یازمیش و اونا دا تقدیم ائتمیشدیر. باشقا ادیبلر یازیر زمخشری وطنه قاییداندا سلطان اتسیز اونو قارشیلاییر و اوندان حیمایه ائدیر. بونا گؤره زمخشری مقدمه­الادبی 516 قمری ایلینده اونا سونور و سلطان دا بو اثری سارایینا بیر بزه­ک کیمی آلیر. بیلیریک سلجوقلو سلطانلاری­ نین آنادیلی تورکی اولموش و فارس دیلی رسمی دیل اولورسا دا، سلطانلارین ایکینجی دیلی ساییلیردی.
    مقدمه ­الادب، ایران تورک ادبیاتی تاریخینده اؤنملی و دیَرلی بیر اثردیر. 900 ایلدن آرتیقدیر بو کتاب ایراندا اولاراق، تورک دیلی­نین وثیقه­ سی اولموشسا دا، غفلتده قالمیشدیر و نه یازیق کی اونون اوچون بیر ایش گؤرمه ­میشیک.[2]
 
معين المريد:
   بو منظوم اثر، 692 گونش ایلینده (713 قمری) خوارزم‌ده يازيلميش مذهبي عرفاني پارچالاردان مرکب‌دير. منظومه‌نين شاعری شيخ شريف­دیر. بو اثر ده عصرلر بويو تورک‌لر آراسيندا ياييلميش و خلقين ديل ازبري اولموشدور. معین المریدین ایلک الیازماسی بورسا شهرینده اورخان کتابخاناسیندا بیر مجموعه ­نین 186 – 211 ورق­لرینی احتوا ائدیر و 51 صفحه و 900 بيت‌دن تشکيل تاپميشدير. بو اثرین حاشیه­ سینده 7 دؤردلوک ده واردیر.
   بو اثر فقه و تصوف حقینده معلوماتلارلا دولودور و منظوم صورتده یازیلیبدیر. رجب توپارالی و مصطفا آراگونشاه اونو یاییملامیشلار.[3]متقارب وزنینده 407 دؤردلوکدن عبارت بیر اثردیر. دیلی ساده اولاراق خالقین یارارلانماسی اوچون یازیلدیغی بللی اولور. اثرین بؤلوملری بئله­دیر: ایمان، معرفت الحق و رسول الله، وعظ و نصیحت، زکات، ایرادت، آداب، اعتقاد، بیان الصحبت، مثل الشریعت والحقیقت، بیان القلب والنفس، سلوک، شکرالحق و ذکرالابرار.
 
خسرو شیرین
   بو اثر، گنجه ­لی نظامی ­نین اثری­نین تورکجه ترجمه­سی ساییلا بیلر. آنجاق خوارزملی قطب بو اثری "تینی بیگ"ه تقدیم ائتمیشدیر کی او دا آتاسی ازبک خانین اؤلوموندن سونرا تخته چیخمیش و 1342جی ایلده قارداشی طرفیندن اؤلدورولموشدور.  
   نظامی ­نین اثری حجم باخیمیندان چوخ بیت­لری احتوا ائدیر آما قطب آز بیتلرده بو داستانی بیتیره­رک هئچ بیر نقصان داستاندا یارانمامیشدیر. داستان عینی صورتده سئوگی داستانی­دیر. بو اثرین الیازماسی پاریس کتابخاناسیندا 312 نمره آلتیندا ساخلانیلیر. بو الیازمانین قلمه آلینما تاریخی 785 "برکه فقیه" طرفیندن "آلتین بوغا" آدینا اسکندریه ده استنساخ اولموشدور.
   خسرو – شیرین گنجه لی نظامی نین آدینا مشهور اولان بیر اثردیر کی چوخلو شاعرلر اوندان تقلید ائده رک هم فارسیجا و هم تورکجه منظومه لر یازمیشلار. نظامی ­نین اثری 6512 بیتده 1180 ایلینده طغرل شاه محمد آتابیگ و عثمان آتابیگ آدینا تقدیم ائتمیشدیر. قطب دا خسرو شیرین اثرینی یازاراق آلتین اوردو خانی تینی بیگ و ملکه خاتون اوچون تقدیم ائتمیشدیر. بو اثر خوارزم تورکجه­ سینده اولموش و حجمی 4370 بیت­دیر.
   بو اثر نجم­الدین حاجی امین­اوغلو طرفیندن استانبولدا یاییلمیشدیر. بو اثرین اوزه رینده چالیشانلار بونلاردیر: زاجازکوفسکی، فازیکوف، کؤپرولو، سامایلویچ، بلاچت، طاهر جانو، اینان و حاجی امین­اوغلو.[4]
 
محبت نامه خوارزمي :‌
   محبت­نامه یئددینجی عصرین سونلاری و سکیزینجی عصرین اوّللرینده رشیدالدین خوارزمی­نین طرفیندن یازیلمیشدیر. محبت­نامه اؤز زمانیندا چوخ تانینمیش و شهرته مالیک بیر اثر کیمی اللرده گزیب و اونون شاعیری تورک ادبیاتیندا شهرت تاپمیشدیر. محبت­ نامه آسیانین دوغوسوندان توتوب مصره قدر بوتون تورک دونیاسیندا یاییلمیش و شاعرلر آراسیندا ده­یرلی بیر اؤرنک کیمی الده گؤتورولوردو، اونا گؤره نئچه – نئچه بنزتمه­لر و اوندان تقلید ائده­رک باشقا اثرلر ده یارانیر. محبت ­نامه­ نین سؤیله ­ییش تاریخی شاعرین اؤزونون طرفیندن آیدینلاشمیش، آنجاق سونراکی ادیب­لر بو تاریخه شوبهه ایله توخونوب و اونون یازیلیش تاریخی غبار آلتینا کئچمیشدیر. شاعرین یاشاییشی حاققیندا دا الده بیر معلومات یوخدور؛ تکجه بو اثرین ایچینده بیر سیرا معلومات الده ائتمک اولور. خوارزمی ائله بیر زماندا بو اثری یارادیر کی اونونلا برابر تورک ادبیاتی گلیشمه­ یه باشلامیش و یئنی بیر جان تاپاراق، اونلارجا اثرلر میدانا گلیر، بونونلا بئله محبت ­نامه هامیسیندان آرتیق دقت­لری اؤزونه چکیر و باشقا اثرلرین یارانماسیندا دا ائتکی یارادیر؛ بو ائتکی او قدر درین و اؤنملی اولور کی تورک ادبیاتینا – آسیادان توتوب مصره قدر یاییلان ادبیاتدا تاثیرینی گؤرمک اولور. محبت­نامه بالاجا حجملی اثر اولدوغونا قارشی، کلاسیک ادبیاتین عنعنه ­لری گؤزل صورتده یئرینی آلمیش و اوندا حمدیه، مناجات، مثنوی، غزل و . . . تامام گؤزه­للیک­لریله اؤزونو گؤزه چکیر. اثردن اولان مختلف الیازمالار، مختلف اؤلکه ­لرده اونون درین تاثیرینی و آدلیم بیر اثر اولدوغونو گؤسته­ریر.
بو کتاب 11 نامه‌دن عبارت بیر مثنوی­دير. نئچه تورکي غزل و نئچه فارسجا قطعه‌ ‌ده اوندا وار‌دير. خوارزمی­نین یاشاییشیندان چوخ آز معلومات الده واردیر. اونون اولوم و اؤلوم تاریخی دقیق صورتده بللی دئییلدیر اما محبت ­نامه اثریله آدی قالارقی اولموشدور. نهاد سامی بانارلی اؤز کتابی "رسیملی تورک ادبیاتی تاریخی" بیرینجی جلدینده یازیر: "تاریخی قایناقلاردان الده ائدیلن معلومات اونون خوارزم­ده، آلتون اوردودا و حتا مصرده آدلیم اولدوغو بللی­دیر. اونون غزللر دیوانی تورکجه ترتیب ائدیلمیشدیر" (بانارلی، 2004، ص 358) .
   محبت ­نامه­ دن آلدیغیمیز معلومات گؤسته­ ریر خوارزمی مسلمان اؤلکه­لری گزیب و زمانین عالیم­لریله گؤروشلری اولموشدور. همین قیسا معلوماتدان اؤیره ­نه بیلیریک او، تحصیل آلمیش و عالیم­لر جرگه­سینده قبول اولونموش ساییلیردی.
   خوارزمی بورادا اثری­نین یازی تاریخینی 704 اعلام ائدیر. محبت ­نامه، مثنوی فورماسیندا یازیلمیش، آما باشقا شعر فورم­لاری او جمله­ دن غزل ده ایچینده واردیر. بو شیوه، تورک ادبیاتیندا بیر عنعنه کیمی ایشله­ نیر و مثنوی ­نین یوروجو و بیر آهنگده اولدوغونو پوزور و داستانین ایچینده قهرمانلارین دویغو، دانیشیق، فکر و یا هیجانلارینی باشقا بیر فورمدا گؤسته­ ریر؛ بئله­ لیکله داستاندا الوانلیق یارادیر و یوروجولوغو پوزور. محبت­نامه بیر باشقا اؤزه ­للیگی ده واردیر. بو اؤزه ­للیک، اثرین ایکی دیللی اولماسی­دیر. محبت ­نامه ­ده، خوارزمی فارسیجا دیلیندن ده یارارلانمیشدیر. بورادا دؤردونجو، سکیزینجی و اون بیرینجی نامه­لر فارسیجا یازیلمیش، عئینی حالدا بیر فارسی غزل ده گلمیشدیر. اوست - اوسته محبت­نامه 474 بیت اولاراق، 150 بیتی فارسیجادیر و قالانی، یعنی 394 بیت ­ده اثرین اساس دیلی تورکجه­ دیر. اثرده چوخ گؤزَل بیر دیل ایله اوز - اوزه گلیریک و حتا فارسیجا شعرلر ده چوخ گؤزل، آخیجی و خوش آهنگ­دیرلر.  
    اثرین الیازما نسخه ­لری عرب و اویغور الفباسیندا واردیر. کتابين شاعري خوارزم‌لي دير و آلتين اورد اميرلريندن محمد خوجا بيگين آرزوسيله يازيلميش و اونا تقديم ائديلميشدير.[5]
معراج نامه
 
   معراج نامه ده 7جی یوزایلین اثرلریندن دیر و خوارزم تورکجه سینده دیر. یازاری بللی دئییلدیر. ایکی الیازما نسخه سی موجوددور: عرب الیفباسی ایله اولان الیازما 840 ایلینده مالک بخشی طرفیندن استنساخ اولموشدور. استنساخ یئری ده هرات شهری­دیر، بللی­دیر کی بو تاریخدن داها اؤنجه یازیلان بیر اثردیر. بو الیازما پاریس ملی کتابخاناسیندا ساخلانیلیر. بیر الیازماسی دا اویغور الفباسیندا اولاراق پاریس­ده ملی کتابخانادا ساخلانیلیر.
اویغور الفباسیلا یازیلمیش معراج نامه ­نین گیریشینده بئله قید اولموشدور:
"Emdi bilgil kim bu kitābnın͡g atı Mi'rāc-nāme turur. Nehecü’l-Ferādìs atlıġ kitābdın Türk tilige evürdük köp kişilerge fāyide tegsün tep."
معراج نامه ­نی نهج الفرادیس ترجمه ­سی بیلن عالم­لر او جمله­دن اکمان و جعفراوغلو نهج الفرادیسی گؤرمه­ دن عربجه یا فارسجا بیر اثر بیلیردیلر. آما آیا فارسیجا و یا عربجه بیر باشقا نهج الفرادیس واردیرمی؟
 
قصص الانبیا
   قصص الانبیا 709 ایلینده نصرالدین ابن برهان­ الدین رابغوزی طرفیندن یازییا آلینماغا باشلامیش و 710 ایلینده بیتمیشدیر. بو اثرین اساس موضوعو پیغمبرلرین یاشاییشی اولاراق باشدا حضرت محمد (ص) دایانیر. اثر قصیده ­لر فورماسیندا و تویوغ شکلینده (دؤردلوک­لر) یازیلمیشدیر.
   آدیندان بللی اولدوغو کیمی، پیغمبرلر قصه­ لریندن گؤتورولموش اثردیر. باشدا حضرت محمد (ص) اولماقلا قرآندا آدلاری گئده ­ن پیغمبرلرین داستانلاریندان دانیشیلیر. هر داستاندا سجع ایله یازیلان جمله ­لر داستانا بدیعی بیر سجیه باغیشلاییر. قرآندان آلیندیغی بللی­دیر و داستانا اویغون عربجه و تورکجه شعرلر ده آرتیریر. بورادا 43 تورکجه شعر گلمیشدیر. آنجاق شعرلر قصیده طرزینده گؤرونور. پیغمبرلردن سونراکی شعرلر عشق، طبیعت ایله ایلگیده اولورلار.
   بو اثر ناصرالدین توق بوغایا سونولموشدور. یازیچی اؤز قلمی ایله بو بیلگی­لری بو شکیلده آختارماقدادیر: "بو کتابین دوزگن، طاعت یولوندا تیزگن معصیت یابانین کزگن، آز آذوغلوغ کؤپ یازوکلوغ، رباط اوغوزلوغ، برهان اوغلی قاضی ناصر ستارالله عیبه و نوِرَ قلبه."
   بوندان علاوه یعنی یازارین اؤز یازدیغیندن آرتیق، الده معلومات یوخدور. او رباط اوغوزان بؤلگه­ سینده اولدوغو بللی­دیر. رابغوزی تخلصو دا بوندان باشقا معنادا دئییلدیر.  رباط کروانسارای معناسیندادیر؛ یعنی اوغوزلار کروانساراسی. بوگونه دک بئله بیر یئر تانینمامیشدیر. رابغوزی­ نین دئدیگینه گؤره اثرین بازماغینا 709 ایلینده باشلامیش:
        Uyḳu buzdum üzüm üzüm sözni tüzdüm tünle men
        Erte ḳoptum ḫāme urdum emgedim tün kündüzi.
و 710جو ایلده کتابی بیتیرمیشدیر:
        Barıp ıdtım Nāṣırü’d-dìn Toḳ Buġa Beg tapġıça
        Tileyür mü tilemes mü belgülüg bilsün özi. 
    رابغوزی کتابی توغ بوغایا تقدیم ائدیر. توغ بوغا اوّلجه شامان دینینده و سونرا مسلمان اولموش، البته گنج ایکن اسلام گتیرمیش و ناصرالدین آدینی سئچدیگینی ده بو شعرده ایفاده ائدیر:
        Aṣlı Moġul erken körün͡g
        İslām üçün tutdı beḳā.
        Yaşı kiçig boyı uluġ
        Ẕātı arıġ Beg Toḳ Buġa
        Ol Nāṣırü’d-dìn künyeti.
    ابن بطوطه، عرب عالیمی و سیاحی­ توغ بوغانی حاققیندا آراشدیرمالار آپارمیش و اونو سلطان تارماشیرین امیرلریندن بیلمیشدیر. پروفسور فؤاد کؤپرولو ده تورک ادبیاتی تاریخینده همین گؤروشو دستکله ­ییر. سلطان تارماشیر بیر زمانلار اسماعیلیه نظریه­ لرینی قبول ائتمیش و سلطنتی 1310 - 1326 ایللری آراسیندا اولموشدور.
   قصص الانبیانین چوخلو الیازمالاری دونیا کتابخانالاریندا ساخلانیلیر او جمله­ دن انگلیس، فرانسه، سوئد، روسیه، ایران و آذربایجان کتابخانالاریندا واردیر. آلتی الیازما دا لنینگراددا ساخلانیلیر و 16، 17 و 18جی یوزایللره عاییددیر. ایکی الیازمالار دا سوئد اؤلکه ­سینده - اوپسالا بیلیم یوردونون کتابخاناسیندا واردیر. باکی علم­لر آکادمیاسی الیازما اثرلر انستیتوسوندا 16جی عصره عایید بیر الیازما ساخلانمادادیر. تهران نسخه ­سی ده، تهران دانشگاهی­ نین مرکزی کتابخاناسیندا 2132 نمره ایله ساخلانمادادیر.
   بو اثر، ایلک دفعه قازان­دا 1881جی ایلده قصه­ ی رابغوزی آدیله چاپ اولور. روس عالم­لری دفعه ­لرله بو اثری اله آلیب و مختلف مقاله ­لرله بو چالیشمالاردا اشتراک ائدیرلر او جمله ­دن مشهور عالم آستروموف و ملیورانسکی نی آد آپارماق اولار.
    G. H. Arifgan (مالوو، 1930، ص 507 – 524) و Abrajiiv  و آ. آتا، 1997جی ایلده ناصرالدین ابن برهان الدین رابغوزی – قصص الانبیا اثرینی الیازمانین فوتو صورتی­له برابر متنی­نی ده TDK طرفیندن آنکارادا یایماغا نائل اولور. اوندان تورکیه­ ده دکتور زینب قورخماز "اسکی اوغوز تورکجه ­سی" مقاله­ سینده بو اثرین دیل خصوصیت­لرینی علمی صورتده آراشدیریر و تهران نسخه ­سی اوزه­ رینده آراشدیرماسینی داوام ائتدیریر. (زینب قورخماز، 2010، ص 237 – 245)
قرآن ترجمه ­لری
   خوارزمده قرآن ترجمه­لرینه اهمیت وئریلمیش و نئچه – نئچه تورکجه ترجمه­لری الده ائدیلمیشدیر. بیلیریک قرآن 3و 4جو یوزایلدن تورکچه ­یه چئوریلمه ­یه باشلانمیش و 7جی یوزایلده بو حرکت داها گوجلنمیشدیر. قرآن ترجمه­لری ایشینده خوارزم بؤلگه­ سی اؤن سیرادا دایانمیشدیر. همین ترجمه ­لر تورک دیلی­نین گلیشمه ­سینده بؤیوک رول اوینامیش و تورکجه ­نین هم سؤزجوک یؤنوندن و هم قورولوش جهتیندن انکشاف ائتمه ­یه سبب اولموشدور. بوگون خوارزمده نئچه قرآنین تورکجه ترجمه­ اولان اثرلر موجوددور. او جمله­ دن سلیمانیه کتابخاناسی حکیم اوغلو علی پاشا جامعینده ایکی نسخه ساخلانیلیر. بو الیازما 951 نمره ­سی آلتیندا ساخلانیلیر. ایراندا دا خوارزم محیطینده تورکجه ­یه چئوریلن قرآنلار ساخلانیلیر. او جمله­ دن "آستان قدس رضوی" کتابخاناسیندا اوچ جیلدلیک بیر اسکی الیازما واردیر.
نهج الفرادیس
   ایندی الینیزده اولان نهج الفرادیس اثرینه گلدیک. اسلام تورک ادبیاتیندا قیرخ حدیث­لر عنوانلی اثرلر آراسیندا اله آلینان نهج الفرادیس داها چوخ اخلاقی و نصیحت کتابی­دیر. دینی کتابلار ایچینده باشقالاریندان آرتیق گؤزه گلیر بیر اثردیر. اثرین یازیچیسی کردرلی محمود ابن علی­دیر و خوارزمده یازیلمیش و خوارزم لهجه­ سینده­ دیر. محمد کردرلی بیر مفسّر، محدّث و فقیه کیمی تانینیر. بو اثر 759جی ایلدن اؤنجه قلمه آلینمیشدیر. کتاب اون فصل و هر فصل 4 بابدان تشکیل تاپمیشدیر. بو دؤرد بؤلوم بونلاردان عبارتدیر:
بیرینجی بؤلوم: پیغمبرین حیاتی
ایکینجی بؤلوم: دؤرد خلیفه حقینده، اهل بیت و دؤرد مذهب امامی
اوچونجو بؤلوم: الله­ا یاخینلاشدیران عامللر
دؤردونجو بؤلوم: الله­دان اوزاقلاشدیران عامللر
   بو اثرین اصیل اؤزه ­للیگی بودور کی تورک دیلینده منثور اثرلرین بیرینجی صفینده دایانیر. شعر اثرلری، تورکجه ­ده چوخ اولاراق نثر اثرلرین آزلیغی بللی­دیر. آنجاق بو بوشلوغو نهج الفرادیس دولدورور. بونون ان اسکی الیازماسینا 738 ایلینده استنساخ اولدوغونا راست گلیریک. بو نسخه بوگون استانبولون یئنی جامع کتابخاناسیندا ساخلانیلیر. بو اثر مجار تورکولوگی اولان "جانوس اکمن" طرفیندن 1956 ایلینده یاییلدی. البتده اکمان بو اثرین ترجمه­ سینی ده باشلامیشدیر کی اؤلومو بو فرصتی اونا وئرمه­دی. بو ترجمه سونرالار دوکتور سمیح تئزجان و دوکتور حمزه ذولفقار طرفیندن 1984جی ایلده TDK واسیطه­سیله چاپ اولدو.
   نهج الفرادیس الیازمالاری حاققیندا ایلک دؤنه قازان عالمی مرجانی کتابخاناسیندا ساخلاندیغی اوچون ایلک تانیتیم وئره ­ن ده مرجانی اولموشدور. اما بو نسخه گؤزدن ایتیر، سونرا زکی ولیدی توغان سلیمانیه کتابخاناسیندا اولان نسخه ­نی (879 نمره سی ایله) اوزه چیخاریر. بو اثری یازان کاتب خسرو خوارزمی اولموش و اثرین آدی دا فضایل المعجزات اولموشدور.
   نهج الفرادیسین اوچ نسخه­ سی قازان­دادیر. هر اوچو ده قازان دولت بیلیم یوردوندا ساخلانیلیر. پترزبورگ­دا ایکی نسخه ساخلانمادادیر. بو نسخه ­لرین بیری 759 ایلی­نین صفر آیی­نین 8ینده سارای دا یازیلدیغی و مؤلفین محمود ابن علی اولدوغو بللی­دیر. (ساغول، 2004، ص 319).
    دولتشاه تذکره­ سی بو کتاب حققینده معلومات وئریر. بیر سیرا باشقا تذکره لرده ده معلومات الده ائتمک اولار؛ آنجاق چوخ اؤنملی بیر معلومات یوخدور.
    بو اثرین گئنیش صورتده یاییلماسینا باخمایاراق، نئچه ایل بوندان قاباغا کیمی، کتابین یازدیلدیغی یئر و اثرین یازیچیسی بیلینمه­ییردی. کؤپرولو "تورک ادبیاتی تاریخی"نده کتابین خوارزم ده یازیلدیغینی بیان ائدیر، و کتابدا خوارزم عالیم­لریندن روایتلر اولماسی و خوارزم دیلینده اولدوغو اثرین خوارزم ادبیاتینا عایید اولدوغو بللی اولور. آنجاق آراشدیرمالار اونون یازاری ­ین آدی محمود کردرلی اولدوغو بیلیندیردی و قبول اولوندو. بو نتیجه مختلف نسخه ­لری آراشدیرمادان اله گلدی. اونون دیلینده آذربایجان تورکجه­سی، تورکمن، جغتایی و قزاق دیللرینه بنزرلیک­لری گؤرسه­نیر، حتا بولغار دیلینه داها یاخین اولدوغو آشکار اولور. باشقا آراشدیرمالار بللی ائتدی کی اونون مؤلفی 761 ایلینده فوت ائتمیشدیر. هر بیر نسخه آراشدیریلدیقدا باشقا معلوماتلار اله گلدی و بیلیندی کی اورگنج­ده یازیلمیش بیر اثردیر. بئله ­لیکله ایللر بویو آختاریشلاردان سونرا نهج الفرادیس تانیندی.
   کتابین اوخونوشو بیتدیکده بللی اولدو کی یازیچی بؤیوک بیر قرآن مفسّری، گؤرکملی حدیث بیلن و عالیقدر بیر فقیه­دیر و انسانلار اوچون بهشتین یوللارینی تانیتدیرماغا چالیشیر و اونلارین بو دونیا و آخرتلرینه یول گؤسته­ریر. دؤرد فصل و هر فصلده اون باب آچیلیر. بیر حدیث یازیلیر، سونرا اونون تورکجه معناسی ترجمه اولور و سونرا اونو آچیقلاماغا چالیشیر. دؤرد بؤلومده و هر بؤلومده اون حدیث دئییلمه­یی، اثری قیرخ حدیث کتابلاری سیراسینا چکیب گتیریر. هر حدیث اوچون ده تورک و متصوف عالم­لردن روایت­لر و شاهدلر گتیریلیر. یئنه قرآن آیه­لریندن ده تورکجه ترجمه ­لریله برابر شاهد وئریلیر.
   دینی باخیمدان یارارلی اولدوغو بللی اولورسا دا، دیل باخیمیندان تورک ادبیاتی اوچون ده یارارلی بیر اثردیر. یازیچی اثرینی خالقین فایدالانماسی اوچون چوخ ساده، آچیق ایفاده­لی و خالص بیر دیلده یازمیش و بونا گؤره ده دیل تاریخینده اؤنملی بیر اثر ساییلماقدادیر.
   جالب بیر نوکته ده بودور کی دینی اؤزه ­للیگینه گؤره بو کتابین یازیلماسی سارای طرفیندن امر ائدیلمیش و نئچه – نئچه نسخه­لر استنساخ ائدیلمیشدیر و بئله­ لیکله ده اونون شهرتی هر یانی بوروموشدور. دقیق صورتده یازی اوچون حرکه­لر قویولموش و نفیس شکیلده ده استنساخ اولموشدور. نهج الفرادیس­دن ایکی نسخه شهاب­الدین مرجانی­یه عاییددیر. بونلارین بیری 759 تاریخی اوستونده واردیر، بو نسخه آلتین اوردونون باشکندی اولان سارای­دا استنساخ اولموشدور. 1877 ایلینده روسیا کنگره ­سی چرچوواسیندا دوزنله­نن سرگیده گؤسته­ ریمه سونولان الیازمالاریندان 12 الیازما نهج الفرادیس­دیر. اثرین باشقا نسخه­سی استانبول سلیمانیه ده یئنی جامع کتابخاناسیندا ساخلانیلان اثردیر. بو الیازما زکی ولیدی توغان طرفیندن علم دونیاسیندا تانیتدیریلیر. بو الیازما حرکه ­لی حروف ایله یازیلاراق خوارزمده یازیلدیغی بللی­دیر و یازیچیسی محمود ابن علی کردرلی­دیر (کؤپرولو، 2003، ص 313).
   باشقا بیر نسخه­ سی ده یالتا الیازماسی­دیر. بو الیازما دا یعقوب کمال طرفیندن تانیتدیریلمیشدیر. بو الیازما "تورک تاتار لسانی آبیده ­سی - نهج الفرادیس" آدلی اولاراق 1930دا تانینمیشدیر (جعفراوغلو، 2001، ص 112). بو الیازما 792جی ایلده استنساخ اولموشدور. اثرین کاتبی قاسم ابن محمددیر. یازیلدیغی یئر و مؤلف بللی دئییل. اما یعقوب کمال اثرین کیریمه ­ده اورتایا چیخماسی و کیریم – آلتین اوردویا عایید اولدوغونو ادعا ائدیر. یاواش یاواش مؤلفی­نین آدی محمود ابن علی اولدوغو بللی اولور. (ساغول، 2004، ص 317).
باشقا نسخه پاریس نسخه­ سی­ دیر. بو الیازمانی اکمان تانیتدیرمیشدیر.
   نهایت آراشدیرمالاردان الده ائتدیکلریمیز بونو گؤسته ­ریر کی محمود ابن علی کردرلی تفسیر بیلن، حدیث، فقه و باشقا دینی علم­لرده بؤیوک بیر عالم­دیر. یازدیقلاری حدیث­لر و تام سؤزلری دینی قایناقلارا دایانیر و اصالتی تایید اولونور.  
   بوگون عالیم­لر نهج الفرادیس اثرینی مختلف یؤنلردن آراشدیریب و اؤز ه­للیک­لرینی اله گتیرمیشلر. اونون اساس اؤزه ­للیگی و دیلیمیزین تاریخینده اساس موقعی، دیلی­نین ساده­لیگی و زنگین­لیگی­دیر. بیز بورادا آذربایجان دیلی­نین اؤزه­للیک­لرینی ده گؤروروک و هر بیر آذربایجانلی­یا تانیش بیر دیل ساییلیر. اونون جمله قورولوشو دا بیزه تانیشدیر.
   بورایا قدر نهج الفرادیس اثری­نین دیلینی فونولوژیک و مورفولوژیک متودی اساسیندا آچیقلامالار وئریلمیشدیر. تورکیه ­ده دقیق آراشدیرمالارین سایی چوخالمادادیر. اکمان کیمی بؤیوک عالیم­لر اونون دیل اؤزه ­للیکلری اوزه­رینده چالیشمالار آپارمیشلار. آنجاق اؤلومونون تئز چاتماسی (1971) بو ایشین آخساق قالماسینا سبب اولود. آما اونون ایشی داوام ائدن­لر: سمیح تئزجان و حمزه ذوالفقار، اکمان عاییله ­سیندن آلان ال یازیلاری اساسیندا چاپا نایل اولدولار. (آنکارا، 1998). گولدن ساغول سلیمانیه نسخه ­سی اساسیندا و پاریس نسخه­سیله توتوشدوراراق 1998 ایلینده سونوجلاندی و یاییلدی.
   نهج الفرادیس اوزه­رینده آراشدیرمالار دونیا سویه ­سینده گؤرولور. او جمله­دن عثمان ندیم تونا واشنگتون یونیوئرسیته ­سینده بیر دوکتوری تئزی یازدیردیر. بئله ایشلر هله داوام تاپمادادیر. بیز ده نهج الفرادیسین یاییلماسینی آذربایجاندا بوینوموزدا بیر آغیر تکلیف کیمی حس ائدیردیک، آنجاق ایشین علمی صورتده یئرینه یئتیشمه­سی لازیم گؤرولوردو. بو چتین ایشی ایکی ایرانلی عالیم: دؤکتور بهمن نصیرزاده و اوستاد حبیبی جنابلاری قبول ائده ­رک، نئچه ایللیک بیر ایشی تکجه نئچه آیدا، آما دایانمادان گئجه – گوندوز چالیشمالار نتیجه­ سینده یئرینه یئتیردیلر. اللرینده اولان اثر سلیمانیه الیازماسی و 1984جو ایلینده یاییلان اثر اولموشدور. بو ایکی عالیم­دن بوگونه قدر نئچه – نئچه اثرلر اوخوموشوق، آما بو کلاسیک اثری چوخ درین باجاریقلا یئرینه یئتیرمیش و آذربایجان ادبیاتینا بؤیوک بیر خزینه آرتیرمیشلار. من اؤز نوبه­ مده بو ایکی عالیمین الیندن اؤپوب، یئنی باشاریلار دیله­ ییرم و سئوینیرم کی آذربایجان خالقیمیز دا نئچه ایللردن سونرا بئله زنگین و دَیرلی اثره مالیک اولور.
 
قایناقلار:
م. کریمی، تاریخ ادبیات آذربایجان، ج 3، تبریز، نشر اختر، 1394.
جاراله زمخشری، مقدمه الادب، تصحیح: م. کریمی، تبریز، نشر اختر، 1395.
 جارالله زمخشری، مقدمه الادب، بکوشش دکتر مهدی محقق، سازمان ترویج زبان فارسی دانشگاه تهران، 1386.
رشیدالدین خوارزمی، محبت نامه، تصحیح: م. کریمی، تبریز، انتشارات نباتی، 1399.
Nehcü’l-ferâdis, Metin, Ankara 1984.
 Fuad Köprülü, (1980), Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Yayınları, Ankara.
Prof. Dr. Mine Mnegi, (1997), Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara.
Elif  Gültekin, (2006), Nehcü’l-ferâdis’te yardimci sözler, Gaziantep Üniversitesi, SBE. TDE., Ana Bilim Dali, Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep.
Recep Toparlı, (1988), Mu'înü'l-Mürîd Atatürk Üniversİtesi Fen-Edebiyat Fakültesi yayınları 15. Erzurum.
Hüseyn, Ş. (1881); Kısas-ı Rabguzi, Kazan.
Ostroumov, N. P. (1874); Kritiçeşkiy razbor Muhammedanskogo uçeniya o prorokax, Kazan.
Melioranskiy, P. M. (1897); Skazanie proroke Salihe, St. Petersburg.
Fitret (1928); Uzbek Edebiyyatı Numuneleri, Taşkent, s. 104-112.
Malov, S. E. (1930); “Musul’manskie skazaniya o prorokax po Rabguzi”, Zapiskii Kollegii Vostokovedov V, s. 507-524.
Cin, A. (2010); “Rabguzi’nin Kısasü’l-Enbiyasının Tahran Nüshası”, Turkish Studies. Eski Oğuz Türkçesi Prof. Dr. Zeynep Korkmaz Adına, 22, 5/1, s. 237-245.
 
[1]  البتده 1389جو ایلده 4 جیلدده فارسیجایا ترجمه اولدو.
[2]  مقدمه الادب، 1395جی ایلده بو سطیرلرین یازاری طرفیندن تبریزده اختر نشریاتی طرفیندن یاییلمیشدیر.
[3] Recep Toparlı Mu'înü'l-Mürîd Atatürk Üniversİtesi Fen-Edebiyat Fakültesi yayınları 15. Erzurum, 1988.
 
[4] Nehcü’l-ferâdis, Metin, Ankara 1984.
 
[5] رشیدالدین خوارزمی، محبت نامه، تصحیح: م. کریمی، تبریز، انتشارات نباتی، 1399.