گیزلی خیاللار شاعری / دوکتور صدیق

شعر، اصلینده عادی دانیشیقدا دیله گتیره بیلمه‌دیگیمیزلری، تأثیر ائدیجی بیر شیوه ایله بیان ائتمك اوچون یارانمیشدیر. یاخشی شعر ایسه اودور كی، عادی دانیشیق و عادی دیل علیهینه عصیان قیلسین و شاعری دیله گله بیلمه‌ین سؤزلری دئمگه وادار ائتسین.

بئله شعرین سؤزجوكلری، جمله بیچیمی، بیان شیوه‌سی و هر نه‌یی بكر و آری و دالغالی اولاجاقدیر. بئله شعره ایسه هر قالیبدا اولور اولسون، «یئنی شعر» آدی وئرمك اولار و شاعرینه‌ده یئنیچی دئمك ممكن گله‌جكدیر. بئله شاعر، هم درینلیكده و همده سطحده حركت ائدیر، الهام حالتینده گئرچكلیگه و حقیقته ال تاپیر و خیال یئلكنی ایله گئرچك دُنیادا اوچور و عادی انسانلار اوچون «معمالار» یارادیر.

الینیزده اولان شعر مجموعه‌سی‌نین شاعری احد زمانی (آنیر قوجام) بئله بیر شاعردیر. او شعرلرینده یئر به یئر عینی و ذهنی تصویرلر وئریر.

شاعرین وئردیگی تصویرلرده، بیر گیزلی خیال هاله‌سی یاتمیشدیر. بو گیزلی خیال هاله‌سینی تاپماق و تانیماق، عادی اوخوجویا البته كی چتیندیر. شاعر اونونلا یاشامیشدیر، همده ایچ دُنیاسیندا.

دئمك ایسته‌ییرم كی بو شاعرین شعرلرینی باشا دوشمك و دوشونمك اوچون اونون ایچ دُنیاسینا جومماق و بو دُنیانی تانیماق گره‌كدیر.

شاعرین شعرلرینده وئردیگی تصویرلر، البته كی عینی تصویرلردیرلر. تامامیله عینیّتدن دوغولموشدور. هرگون راست گلدیگیمیز یاغیشدیر، چال كیشی دیر، اولدوزدور، ایلدیریم‌دیر، آیدیر و . . .

لاكین بونلارین هره‌سینده بیر ایچ معنادا واردیر، یاغیشدان مقصد، «رحمت الهی»، چال كیشی‌دن منظور «پیر كامل»، اولدوزدان هدف «یول گؤسترن علامت»، ایلدیریمدان غرض، «قبض و بسط عرفانی» و بو كیمی مضمونلاردیر. وئردیگی كیچیجیك تصویرلرده بعضاً بیر دریا معنا واردیر:

یاشید مئشه‌لر برابر یئتمه‌دیلر:

بیریندن چای گلیردی لام،

بیرینه سیسقا بولاق شوتویوردو شیلتاق!

بو قیسا شعرده یارادیلیش اسراریندان سؤز گئدیرمی؟ جوره- جوره و فرقلی یئتیشن ایكی قارداشدانمی دانیشیلیر؟ «جبر و اختیار» فلسفی بحثی‌نین چالارلاریمی آچیلیر؟ هر نه ایسه، شاعرین شعرینی باشا دوشمك اوچون، چوخ زاد اؤیرنمك لازم گلیر.

او دئینده:

اسكی قالانی

آچان من اولدوم.

بلكه «اسكی قالا»دان قصدی، انسانین ایچ دُنیاسیدیر. بئله نظره گلیر كی او، گئرچك بیر وارلیغا چاتماق اوچون، جان آتیر و نهایت‌‌سیزلیگه یول تاپیر و ادعا ائدیر كی:

من سن اولدوم

اسكی قالانی

آچان منی اولدوم . . .

شاعرین قهرمانی ایچ دُنیالاردا گزیر، او، اؤز قهرمانینا «من» خطاب ائدیر. بو «من» گاه‌دا حققین باغیندا بیتن بیر سیرردیر. شاعر عرفانی «من» صاحبیدیر. اونون منی «تكرار، تكرار» شعرینده ادعا ائدیر كی چال كیشیلرین (= كامل پیرلرین) روحوندان سوزولوب، قدسی نسیم الی ایله عالی رنگ اولان زمرّد رنگی ایله بویانمیشدیر و باهارا چاتمیشدیر.

شاعرین بو شعرینده همده سیاسی بیر ادعا واردیر. او، ادعا ائدیر كی بویاندیغی رنگ، هر رنگدن اوستوندور، چونكی بو عالی رنگ، اونو قانالیقلارا سوق ائتمیشدیر، هم اونو كئفلندیرمیش، مست ائتمیش و «رؤیا»لارین دؤشلریندن امیزدیرمیشدیر و بو موهبت ایسه اولدوزلار (= یول گؤسترن نشانه‌لر) ایله گئرچكلشمیشدیر. بئله‌لیكله اویاندیقجا (=كامل اولدوقدان سونرا)، اؤزو ایله آشنالیق (= اؤزون تانیما) سالمیشدیر و یاغیشدان- ایلدیریمدان (= قبض و بسط‌دن) سیلینمیشدیر و آغیر ساواش (= مراقبت نفس) گونلرینی آرخایا قویموش، دینجه‌لنده (= كمالا یئتیشنده) آپایدین چال كیشی (= نورانی كامل پیر) كیمی اولموشدور.

بو شعرده هر كلمه‌نین اسرار انگیز معناسی واردیر، چال كیشی (= پیر)، اولدوز (= دلیل و راهبر)، یاغیش (= قبض)، ایلدیریم (= بسط)، یای (= كمال)، آغیر ساواش (= جنگ اكبر، نفسدن مراقبت)، غازی (= سالك) و بو كیمی تعبیرلری، باشا دوشمه‌دن، كیمسه شعرین معنا و ایچه‌ریگینی آنلایا بیلمز. شاعرین شعرلرینی باشا دوشمك اوچون، اونون دیلین تاپماق لازیمدیر. من آنیر قوجام تخلص ائدن احد زمانینی 1362- نجی ایلدن تانیییرام، تبریز دانشگاهیندا «جامعه‌شناسی» رشته‌سینده اؤیره‌نجی اولدوغو زاماندان، اطلاعات گؤنده‌لیگی‌نین تبریز شعبه‌سینده توركجه بؤلوم اداره ائتدیگی واختدان. او زامانلار او، اؤزو دئمیشكن «آغیر ساواشلار غازیسی» ایدی و سونرا اؤز دیلی ایله «باغیشلا سئوگیلیم» شعریله دئسك:

گلدیم باغیندا بیتدیم،

او باغدا راز اولدوم.

آنیر قوجام بورادا اؤزونو و دئدیگیمیز او «منی» حققین باغیندا بیتن بیر سرّ حساب ائدیر. بونا گؤره‌ده ادعا ائدریك كی اونون شعرینی دریندن باشا دوشمك ایسته‌ین هر اوخوجونون عرفان دُنیاسی و عارفلرین باشلارینا گلن ماجرالاردان خبردار اولماسی لازمدیر. آشاغیداكی مصراعلاری اوخویان:

قورخمام كسیك باشدان یار جفاسیندان،

چون حدسیز گؤرموشم آل وفاسیندان.

بونونلا ال چكمه‌م تمناسیندان،

دئسین نه دئییرسه داش اورك اغیار.

«كسیك باش» تعبیرینی، باشا دوشمك اوچون، گرچی شاعر خفیف بیر قرینه‌لرده وئرمیشدیر، ولاكین اوخوجو هئچ بیر قرینه‌ده اولمادان، «كسیك باش» ماجراسینی باشا دوشمه‌لیدیر. نئجه كی آشاغیداكی فارسجا بئیتی اوخویان هركس ایسه، بو ماجرانی یادا سالیر:

ما گر ز سر بریده می‌ترسیدیم،

در مجلس عاشقان نمی‌رقصیدیم!

شاعرین بو ماجرانی یادا سالماق اوچون اوخوجویا وئردیگی قرینه‌لر آز دگیلدیر:

یاخمیشام اوزومه آلقان خیناسین،

قوی منی عالمده اغیار قیناسین.

مین فرمان اؤلومله یاریم سیناسین،

دارا گئدیرسم‌ده آچمارام اسرار.

بو مصراعلاری دریندن اوخویانا «كسیك باش» قرینه‌لری دام- دیواردان یاغیر. صائب دئمیشكن:

از در و دیوار صائب شعر می‌بارد.

یعنی هر طرفه باخیرسان قرینه‌دیر. دئمك ایسته‌ییرم بئله شعرلره «معما» و «اوشاق اویونو» دئینلر اؤز چئوره‌لرینده اؤزلریندن سیوای بیر زاد گؤره بیلمه‌ییرلر. شاعریمیز ایسه اؤزلوگوندن چیخیب «رؤیا»لارا قاپیلان بیر قدسی وارلیقدیر. بو «قدسی وارلیق»، تام معناسی ایله «وارلیق بیرلیگی» (= وحدت وجود) قایناغیندان قایناقلانیر و بیر انساندا متجلی اولا بیلن بیر جوهره‌یه تبدیل اولونور.

آنیر قوجام ـین شعری‌نین اساس جوهره‌سی، هر بیر عارف شاعر كیمی، ذوق، عین كشف و شهوددور. او، دلیل، سبب و استدلال دالینجا گزمیر. خط به خط شعرلرینده خلوت، رؤیا، راز، رحمت، آیلانماق . . . دان دانیشیر و سِیر و سلوك میدانلارینا گیریر. یعنی بیر تجلی‌دن باشقا تجلی و بیر نفَسدن باشقا نفَسه سِیر ائدیر. دئمك اولار كی شعری‌ده اؤزو كیمی بو تجلّیلر و مقاملاردا سِیر ائده‌ركن، انتقال حالیندادیر. بودا اونا گؤره‌دیر كی او، «وارلیق بیرلیگی»نی كشف ائتمیشدیر، نسیمی و ختایی روحونو اؤزونده متجلی گؤرموشدور.

اونون گؤروشونجه وارلیق بیرلیگی (= وحدت وجود) حقیقی بیر تعلق آنلامینا گلیر، یعنی خیالی، وهمی و اعتباری دگیلدیر. اونا گؤره شاعرین ایشلتد‌یگی «خیال» و «رؤیا» كلمه‌لری‌ده، وهمی معنا داشیمیرلار.

دئمك ایسته‌ییرم كی او اؤزونو نسیمی و ختایی روحونا حامل سایاندا، بونا حقیقی بیر ادعا كیمی باخساق، شعرینده اولان اسرارین آچارینی الده ائده بیله‌جه‌ییك.

شاعر اؤزونو ایلاهی فیضلر و بركتلر ایله انسانلار آراسیندا بیر واسطه ساییر و اودور كی هئی یاغیشدان و آرینماقدان و تمیزلنمكدن و حققه ایرمكدن دانیشیر.

آنیر قوجام هر بیر عارف شاعر كیمی مدّاحلیقدان قاچیر، دیلینه كیمسه‌نین تعریف- توصیفی گلمیر. اما «چال كیشی» لره گلنده، باش- آیاق تانیمیر، هم مدح ائدیر، هم تعریف و همده بوتون وارلیقلاری «وهمی» خیال ائدیر و هر یئرده واحد وارلیقدان باشقا بیر وارلیق گؤرمور. «قشم گئتدی»، «شهریار، او شاعر كی . . . » شعرلری كیمی.

شاعر، وطن تاریخی و وطن طالعی حاققیندادا دوشونن بیر فكر صاحبی‌دیر. او شعرلرینده «اوجقار بیر دره‌ده، بیر ایلخی قیرآت گؤره‌ن و هامی‌نین الینه مصری قیلینج وئره‌ن» بیر اجتماعی- سیاسی متفكر كیمی ظهور ائتمیشدیر ( «هله‌ده . . .» شعری). بورادادا بویاسیز و لوت اجتماعی- سیاسی مضمونلار ایشله‌دیر.

«یاغیش» سؤزوده شاعرین دیلینده اوینایان بیر كلمه‌دیر. «یاغیش داملاسی»، «یاغیشدا كؤچ»، «یاغیش قیزی» و . . . عنوانلی شعرلرده اولدوغو كیمی، هر یئرده یاغیشی، ایلاهی رحمت حساب ائدن شاعر بعضاً اویناق بیر مصراعلار یاراد بیلیر:

آی یاغیشین نازلی قیزی،

اولدوزلارین سازلی قیزی!

اؤز یوردومون یازلی قیزی!

سئوینج- غمیم، شیرین آجیم!

بورادا «شیرین» سؤزونو «آجی» اوچون صفت ائدن شاعرین سؤزلرینی «عادیجه‌سینه»‌ اوخوماق اولماز. اونون دیلی نه قده‌ر آری و تمیز اولسادا، فورما و مضمون علاقه‌لرینده بیر غیر عادیلیگی واردیر. بو غیر عادیلیگین آچارینی الده ائتمك او قده‌رده چتین ایش دگیلدیر. یالنیز بیر آز شاعرین ایچ دُنیاسی ایله تانیش اولماق لازم گلیر. بو تانیشلیق ال وئرمزسه، اونون «سؤیله‌م- سؤیله‌م یاغیش» تعبیرین باشا دوشمك اولمایاجاقدیر. ولاكین شاعر، «اهلْ اوخوجو» اوچون، هر شعرینده قیفیل ‌آچما قرینه‌لری یارادیر و اوخوجوسونو معنالار بطنینه هدایت ائدیر.

مثال اوچون اونون «رحمت . . . یاغیش» عنوانلی شعرینه نظر سالالیم. بو شعری عادی حالدا اوخویاندا، هئچ بیر زاد اله گلمیر. «یاغیشدا ایسلانماق»، «آرینماق»، «اؤزوموزده یاراشیق» و «یارانیش گونلرینده دیرچلمك» تعبیرلری، اوخوجویا غریبه و معما كیمی گلیر. ولاكین آزجا دقت ائدنده، شاعرین عنواندا معنا آچارینی وئرمه‌سینی گؤروروك. او یاغیشی «رحمت» ساییر، ایلاهی رحمت!

بونو باشا دوشدوكدن سونرا معنا آیدینلاشیر. باشا دوشوروك كی شاعر رحمتدن آرینماغی، یارانیش گونونده (= فطرت‌ده) دیرچلمه‌گی، و اختیار معلم (= پیر) حضوروندا، گؤزه‌للیكلره جهت وئرمگی، و اوندان سونرا یاغیش (= ایلاهی رحمت) ایله ایسلانیب اسره‌مگی (= مست اولماغی) اورتایا آتیر.

منه بئله گلیر كی شاعر «عقل» ایله شعر یازماییر، بلكه‌ده بعضی شعرلرینی یازاندان سونرا معنا ائدیر. او، اؤزوده شعره «الهام» كیمی باخیر، الهام ایسه «وحی‌»دن آشاغی بیر «حالت»دیر. بلكه ائله بونا گؤره‌ده آنیر قوجامین شعرلرینده «رؤیا»دان چوخ سؤز گئدیر.

آنیر قوجام تبریزلیدیر، اساس آرمانلاری نه اولور- اولسون، دیلیمیزی آری و تمیز ایشلتمگه جان آتیر و بو مسأله‌یه چوخ اولوملو باخیر. توركجه‌میزی سئویر، قیسا، یئتگین و بیتگین تعبیرلر، ساده، روان و آخیجی جومله‌لر، جان اوخشایان تشبیه‌لر و استعاره‌لر ایله، شعر دیلینه رنگ و آهنگ وئریر. او، شعره یالنیز اؤلچولو- بؤلگولو مصراعلار كیمی یوخ، اوره‌كدن دیله سیزیب گلن «سُوِیدا» كیمی باخیر. بورادا وزن و قافیه اولارسادا، یاخشی اولار. ولاكین البته كی شاعر اؤلچو و بؤلگو قورماغا جان آتمیر. اونون قصدی یالنیز و یالنیز ایچ دُنیاسی‌نین شعر دیلی ایله انعكاسی‌دیر.

بو ایسه، یالنیز كمالا یئتیشن آدامدان باش وئره‌ر و كمالا یئتیشن آدامین سؤزو داوا- درمان (= شعر) ساییلار.

بونونلا بئله، آنیر قوجام بعضاً شعرده اؤلچو و بؤلگویه چوخ مقید اولان بیر شاعر كیمی‌ ده گؤرونور. او قوشما، غزل و گرایلی‌دا یازیر. یاغیش داملاسی، مژده‌یه حاملم، ایشیقدان سردار، اول ساییق آماندیر عنوانلی و بو كیمی شعرلری مثال گتیرمك اولار.

شاعرین دیلی بعضی یئرلرده او قده‌ر آخیجی و رواندیر كی، فولكلوریك قوشماجالارا بنزه‌ییر:

توت آغاجی،

داغ یاماجی.

هاوا شیرین،

كؤنلوم آجی.

شاعرین وئردیگی عئینی تصویرلر،‌ بعضاً او قده‌ر جانا یاتاندیر كی انسانی واله ائدیر بو واله ائدیجیلیك یالنیز تصویر اوچون یوخ، بلكه اوندا اولان درین «رؤیا»لار اوچوندور:

گئدیرم بو یوللاردا،

آرزیم: محبت- سئوگی،

اللریم، اوره‌گیم بوش!

«رؤیا»لارا قاپیلمایان كیمسه، بو تصویردن نه لذت آپارا بیلر؟

اونون دیلینه و بیان شیوه‌سینه گلدیكده، بیر آذری شاعری كیمی، آذربایجان توركجه‌سی‌نین بوتون قایدا- قانونلارینا اویان و دیل چالارلارینی یئرلی یئرینده ایشله‌دن «دیلچیلیك عاشیقی» كیمی، دیل دغدغه‌لری گؤستریر. باشقا یئرده «آتش» سؤزجوگونو «آتیش» فورماسیندا گتیریر و یا «اؤز» ضمیری یئرینه «كندی» سؤزونو قوللانیر و «اولدوز»و ایسه «ییلدیز» یازیر.

دقت ائدیلیرسه، بو غیرعادیلیك یئنه فورما- مضمون علاقه‌لری اساسیندا و قانونا اویغون اولاراق، شعرلره كؤلگه‌ سالمیشدیر.

پامبیق باخیشلارینا

آتیش وورولدو.

مصراعلاریندا «آتیش وورولماق» مركب مصدرینده ایهام واردیر. نئجه كی:

كندیمیزده یاراشیق

او قامتله دایانسایدیق

بیر داها مصر بازاریندا

یوسف ایدیك.

مصراعلاریندا، «كندی» فورماسیندا تأكید و تشخّص حس اولونور، نئجه «اصلی- كرم» دئدیكده، «اصلی» سؤزونده،‌ اصلیت و اؤزوللولوك آنلامی واردیر.

شاعر:

اوره‌گیم وورولان

ایلدیریم

ناسیل شاخاجاقمی گؤره‌ن؟

مصراعلاریندا، البته كی، «ناسیل» یئرینه «نئجه»ده یازا بیلردی امّا بورادا «ناسیل» سؤزجوگونده داشینان آنلام یوكو «منحصر به فرد» دیر. بو، اؤزوده چتین آچیلان بیر سِرّدیر.

بو مقوله‌یه، اونا گؤره تأكید ائدیرم كی گله‌جكده هر كس شاعرین دیلی حاققیندا آراشدیرما آپارماق ایسترسه، منیم بو تأكیدیمی گؤز اؤنونه آلسین.

من، هر شاعرین شعر مجموعه‌سینه اؤن سؤز یازماق اوچون، ایلك اؤنجه اونو كشف ائتمگه و سونرا كشفیمی اوخوجویا چاتدیرماغا چالیشمیشام. و ظنّیمجه یازدیغیم اؤن سؤزلرده، نسبی باجاریغیم اولموشدور و موفقیت الده ائتمیشم. لاكین آنیر قوجامین بو مجموعه‌سینه یازدیقلاریمدا، اونو كشف ائتمه‌ده حله‌ده اؤزومو موفق سایمیرام. الده ائتدیكلریمی یازدیم، قالانینی یازماق، غیرت گؤسترن اهل اوخوجودان رجا اولوناجاقدیر.

دکتر ح. م. صدیق

تبریز - 1388