یدالله
مفتون اميني آذربايجاننين دَيرلي و گؤركملي سيمالاريندان ديركي ايلك اؤنجه فارس شعرينده آد قازانيب، آنجاق آناديلينده ده گؤزهل و قالارقي اثرلر ياراديبدير. ياراتديغي شعرلر اساسيندا، بوگون حقلي اولاراق آذربايجان ادبياتينين گؤركملي سيمالاريندان ساييلير. مفتون، بير مبارز و ساغلام انساندير. او، فارس شعرينين زيروه سينده دايانيب و فارس شعرينين بؤيوك شاعرلريله قوشا ياشايير. مفتونون شعر موضوعلاري چوخ درين و اساسلي سئچيلهرك، يازديغي اثرلرده دوشونجه و شاعرانه دويغو ياتيبدير، حتّا تورك ديلينده اؤزو اوچون بير شيوه ياراديبدير و يئني موضوعلاري بيزيم شعريميزه آرتيريبدير. آنجاق خالق ايچينده شعرلري تانينماييب و قارشيلانماييبدير، بونون اصل دليلي بودور كي بيزيم شعريميز، ديليميزين روحوندان آسيلي اولاراق اؤزونه مخصوص سازي و سؤزو واردير و اؤزلليكلري ديليميزدن اورتايا چيخير و بيرده خالقيميزين قديمدن بوگونه قدر كئچميشي و بوگونكو دورومونا باغليدير. هر حالدا مفتونون شعر دنياسي، درين، گئنيش و شاعرانه دير و شاعر هئچ زامان اؤز آنا ديليني ايتيرمه ميش، بلكه دهيرلي اثرلرده ياراتميشدير.
مفتوندان چوخلو شعر دفتري الده دير، بونلاردان تكجه «عاشيقلي كروان»[1] آذربايجان ديلينده يازيلاراق، اؤز اثرلرينده ده ـ درياچه[2]، كولاك[3]، انارستان[4] و ... توركو شعرلر سپه له ميشدير. فارسي شعرلري توركجه شعرلرينه گؤره چوخ اولورسادا، اونلاردا توركجه شعرلرين اولدوغو ماراقليدير. مفتونون شعرلرينده اولان مضمون، دولغون و ديرليدير:
حق، چاي كيمي دريايه آخيب يول تاپاجاقدير
داش آتـمـاقـيلار كـيمسه اونو چـؤنـدوره بـيلمز.
دنــيـادا قـارانـلـيـقـلا اگــر جــمــع اولا باهـم
بـيـر ذرهجه شـمـعين ايشيغين سؤندوره بـيـلمز.[5]
مفتون، ايناملي، مبارز و ايگيد بير شاعردير، هميشه حقين ـ حقيقتين، ايشيليق و گؤزه لليگين غلبه چالماسينا ايمان بسلهيير و اينانير. او، آزادليق سئور بير شاعردير و آزاده ليگي تبليغ ائدير:
باخ گؤرنه گؤزه ل سؤزدي حسين بن علي دن،
دنـيـاده دينيز اولـمـاسـا، حـريـتـيز اولـسـون.
ظالملـرين اوغروندا اگر الده گـوجـوز يـوخ،
كـؤنـلوزده اولاردان باري بير نفرتيز اولسـون.[6]
شاعر ظالملر قارشيندا سارسيلماز، اييلمز بير ايگيد كيمي دايانير، خالقينا دوزگونلوك، اييلمزليك اؤيره دير و هئچ زامان اونوتمايير كي بونلاردان يوخاري انسان اولماق گركدير:
چوخ اللشدين سنه اصلان دئسينلر،
قوچ اوغلان يا ايگيد ترلان دئسينلر،
عزيزيم جهد ائله بونلاردان آرتيق،
سنه انسان، فقط انسان دئـسـينلر ![7]
انسان سئوهر شاعر، خالقيني انساليغا و انسان ياشاماغا چاغيرير و دوزگون بير يول گؤسته رير. انساني، حقيقت آراماغا، آختاماغا و حقيقت يولونو تاپماغا چاغيرير. بونو چوخ دا ساده بيلمير و بئله سؤيلور:
بو بير سؤز دور گولوم قالسين ياديندا،
شـيرين يـا شور، دوتارليق وار داديندا،
حقيقت بير اوزون چاي ديـر بوروقـلو،
كي يوز يئردن كئچير يوزبـيـر آدينـدا.
مفتون شعر دفترينين آديني عاشيقلي كروان قويدوقدا، اؤزهل بير دوشونجه سي وار. بير طرفدن اؤزو دئديگي كيمي فارس ادبيياتينا ياخينلاتما ايسته يير و بير طرفدن آذربايجان عنعنه لريندن يارارلانماق ديلهيير. اودا «سهند» كيمي اينانير:
اورداكي ديل ـ آغيز سؤزدن اوسانار،
سوروشون مطـلبي تئلـلر سـؤيله سيـن،
دوداق دانـيـشـارسا اود توتار، يـانـار،
گرهكدير زخمه لر، اللر سـؤيـله سـين.[8]
عاشيقلي كروان دايانديقدا، آشيق سازي الينه آليب سؤي سؤيلهييب، شعر قوشاجاقدير. مفتون اينانير كي:
يورولموشدور قولاقلار جار سسيندن،
بو ايوان بوش قاليبديـر يـار سـسينـدن،
نه چوخ سؤز واركي ديللر سؤيله ينمز،
اوركـلـر دينلـه يـرلـر تـار سسـيـنـدن. [9]
بورادا مفتون اورك سؤزلريني ساز سسيندن ائشيتمك ديله يير، اوزونو آشيغا چئويريب دئيير:
عجب حالدير، اوره ك قئينير، غم اوينور
سازين قورباني، قـالخيـن آي آشـيـقـلار !
آشيقلي كروان اوزون بير منظومه دير اوچ بؤلومده؛ هر بؤلومون ده بير سؤزو واردير. بو مبارز شاعرين قلمي قاناد آچيب اوچور، گاه داغلار باشيندا اگله نير، گاه اوجاق باشيندا دايانير، گاهدان سرين بولاغين باشيندا اگله شير. شاعرين اورهيينده سرين و درين سئوگيسي وار، سؤزلريندن كلمه لر يوموشانير، آغيزدا ارير، بال كيمي سوزوب دوداغينا آخير و كاغذ اوسته گلير. شاعرانه خياللار، اينجه دويغولار دالغالانير:
خـيـالـون بـيـر مـلامـت گـؤزلو قيزديـر
كه هر مجـلـسـده منلـه ديـز به ديـزديـر
نه يازميشدين بهـارين خوش ! عزيـزيـم ؟
بويئرده سـن گئدن گـونـدن پايـيزديـر !
****
عـزيـزيـم سـن مـني بـيـر گون آتـارسـان
سنه قـول اولمـارام، اولـسـام سـاتـارسـان
گؤزون باخماز گؤيه، من اولدوز اولسام،
آي اولسام، گون باتان ساعت ياتارسـان. [10]
مفتون بؤيوك بير شاعردير، اونون خيال دنياسينا قدم قويماق دا شاعرانه قاناد ايستر. ادبياتيميزي دوزگون تانيماق او چون بوقاناد و بو سفربرليك ائتمك گرهكليدير. ايندي ايسه قيسسا صورتده بونو دئمكله بو قناعته گلمك ايستهييرم كي شبههسيز مفتون بؤيوك بير شاعردير، آنجاق اونون آدي ـ ساني آذربايجان ادبياتيندا چوخ گورلو اولماماسي ايضاحيندا بونو آتيرماق لازمدير كي مفتونون آنا ديلينه بسلهديگي حرمتيني عزيز توتماليييق، دوزدور آذربايجان ادبياتينين چوخ بوجاقلي، گئنيش شعر دنياسيني منيمسهمهميش و ائله سانميش كي فارس ادبياتي تورك ادبياتيندان داها اوستوندور و تورك ادبياتي اونون يولونو ايزلهمهليدير ! بير حالداكي بيز بو اينامداييق آذربايجان شعرينين اؤز سازي و اؤز سؤزو واردير و دنيا اوچون، هابئله بشريت و انسانليق اوچون ديرلي سؤزلري چوخدور. بوسؤزلري ده اؤز سازي و اؤز هاواسيلا دئمه ليدير. اينانيريقكي مفتون آشيقلي كرواني ائله بير زاماندا يازدي كي حيدر بابانين ائتكيسي بوتون شعريميزي چولغالاييب و اونون كؤلكه سيندن ائشيگه چيخماق ساده دئييل ايدي. يئنه ده هامان زامانلاردا آذربايجان شاعرلري يئني ـ يئني جيغيرلار آچيب، يئني اثرلر ياراديرديلار و فارس ادبيياتينادا گؤزتيكمه ميشديلر. بوگون ده بيزيم شعريميز اؤز آياغي اوسته دايانمالي و مستقل سؤزونو دئمه يه مجبوردور.
البتده بونو قيد ائتمك لازيمدير كي مفتونون شعرلرينده يئنيليكلر دالغالانير، آنجاق بونلار آذربايجان شعرينده اويغون اولماسادا، بير زامان كئچه رك اؤز يئريني شعريميزده تاپاجاقدير. باخين:
عـزيـزيـم بـاخ او تـايـدان، بـاخ بــو تـايـدان
آغ اؤردكلر اوچورلار «نازلي چاي» دان
چيخارت اول كـؤينه گي جوم قـلبيم ايچره !
ســريـن دريـا نـه ايــسـتر ايـسـتـي يـايـدان ؟ [11]
شاعرانه خيال بورادا چوخ گؤزل و سؤزلرده اورهيه ياتيمليدير. گؤرونوركي مفتون بورادا بيزيم باياتيلاريميزدا اولان دبلره صادق قالميشدير. بوشعرده بيرينجي و ايكينجي مصراعلاريلا اوخوجونو اصيل سؤزون ائتكيسينه ـ اوچونجو و دَوردونجو مصراعلاردا حاضرليق يارادير. [12]
شاعير آناديليني سئوديگي كيمي، آنايوردونو، آتا ـ بابالارينين شهريني ده سئوير. اصلاً بونو دئييمكي شاعرين شعرلرينده آذربايجانين هر نقطه سي ـ داغي، داشي، دره سي، باغي، چؤلو ـ چمني و .... ديله گلير و شاعر اونلارلا دانيشير. نئچه شعري اؤرنك اولاراق گؤسته ريرم:
غمـيـن قـوربـانـي تـبـريز، ائللي تبريز
آلاولو ـ ايـلديـريـملي ـ سئللي تـبـريز
نه قانلار قايناييب سندن، اولوب داش
بـئـلـئـيكيم ائـينالـينـدان بـلـلي تـبـريز.
****
بوتون دنيالارين درديـن قـانـار داغ،
سؤال ائتسن سكوت ايـلـه دانـار داغ،
سهندين اوستي قاردير، آلتي قـاندير،
بو جوشقون درددن بير گون يانار داغ.[13]
شاعر، ساوالانا، اورمي گؤلونه، قورو گؤله، چيغاتي چاييناو آيري ـ ايري آذربايجان يئرلرينه اشاره لر ائدير. بو، گؤسته رير كي مفتون اميني آنايوردونادا محبت بسلهييب و دايما اونون ياديندادير.آذربايجان قهرمانلاري دا اونون اوره يينين بير بؤلومونو توتور. او، قهرمانلاري دا دايما خاطيرلايير:
نـه گـلـميشديـر شـكايـت روزگاردان،
مني اؤز سئـوگـيليم سالميش وقـاردان،
اگر بير گـونسه من اولسام كـوراوغلــو،
قيرآتدان كئچمهرم، كئچسم نيگاردان ![14]
مفتون مبارز بير شاعر اولاراق، يولون چتينليگيني بيلير، او عيني حالدا خالقينا يول گؤسته ره رك، اونو يورولمامازليغا، دؤنمه مزليغا چاغيرير. اونا اورك وئرير بلكه يولدان آزماييب و ياخود دؤنمه سين:
نه دايم سؤيله يـير سن ايـش چـتـيـنديـر ؟
سنه يارديـم وئـره ن قـيزغـيـن اتـيـنديـر !
بئله ائدين كاش كي بو ظلمت سويـوقـدا
آلوولانماق سنين سـون قـيـمـتـيـنديـر. [15]
مفتون خلقينده اومود يارادير، ايشلر چتين اولورسادا، خالقيني باجاريقلي بيلير و بئله ليكله اونو مبارزه اوچون حاضرلادير. اونو، عشق ساغليغي ايله، باشي اوجاليغا چاغيرير، دنياني سويوق دوتموشسادا، اورهك ايستيسيله قيزديرماق ايسته يير:
ايچاق بو جامي اوزلـر آغـلـيـغيلـه
قيزارداق رنگي عشقين ساغلـيغيلـه
سويوق دونياني باسميش دير ولاكن
نه غم واردير ؟ اورهكلر داغلـيغيلـه !
شاعر چاليشير ياشاييشين، طبيعتين و روزگارين ائنيش ـ يوققوشونو آيدينلا شديراراق خالقيني هميشه ليك گونشه، آيا و اولدوزا ماراقلي ساخلاسين:
بوكندين گؤللري اؤردكلي ـ قازلي،
گلير - قيزلار بولاقدان نازلي ـ نـازلـي،
گونشدن سونرا آي وار، سونرا اولدوز،
ايشيقليق ايتمه يندير چوخلي ـ آزلي.
بيليريك مفتونون فارسيجا شعرلرينده ده، موضوعلار بئله گليشده ديلر. بورادا همان روحيه و همان دوشونجه وار، تكجه ديليني آنا ديلينه چئويرميشدير. بلكه ده اونا گؤره دير آذربايجانين قهرمان اوغلو و شاعري اولان «اوختاي»، مفتون امينينين فارسيجا شعرلريندن آنا ديليميزه چئويرميش. بو بير نُكته؛ او بيري نُكته ده بودور كي مفتونون توركجه يازديغي شعرلر اورهيه چوخ ياتير و يا مفتون توركجه يه چئوريلميش فارسيجا شعرلري؟ ايكينجي بؤلومو قبول ائديرسك، ديليميزين روحونو تاپميش اولاريق.
آنجاق مفتونون شعرينده جوشان و دالغالانان موضوع، اونون قارانليقلا، ظلم و ظلمتله مبارزهسي و خالقيني بو مبارزه يه چاغيريب، اونو حاضرلاتماقدير. مفتون بيلير كي ياشايير بلكه ظلمتي آرادان قالديرماق اوچون. و بويولدا يول كسنلر واردير، مبارزه يولو چتين اولورسادا دؤيوشمك گركدير:
بو يولدا هر نه ممكن سـه يـاواش كئچ !
ولاكين دوشمنين گؤرسـه ساواش كئچ !
عزيزيم چاي تكين دوز كئچ يولـونـدان !
قاباغين دوتسالار، گؤل باغلا ! آش كئچ !
مفتون ظالملري ائله زورلو گؤرور، اوزسوز و آبيرسوز گؤروركي دئيير:
دلي شــيطان دئـيير: زنجيري قيـر، قاچ !
گؤتور غيرت باشين، چيخ داغدا هاي چك !
آشيقلي كروان، حقيقتده بير مبارزين ياشاييشيدير و سونونجو بؤلوم ـ اوچونجو ـ مبارزه يه باغلانميشدير. اوردا دئيير:
عزيزم بير سؤزوم وار ياديگارليق
آتا مينمه ! اگر مـينسن دا ائـنـمـه !
آرديجا هايلايير:
عـزيزيم خنجـريـم تـاخ، گـؤزلـريـن آچ
آييق گئت ! يولدا دوشمان وار، دومان وار !
شاعر مبارزه ني بير ضرورت بيلهرك، فارس شعرينه تاي اوستو باسديريلي دئمير، آنجاق ايماژلار، استعارهلر و تمثيللره آرخالانير:
حسن خان كندي چاپدي، بندي سويدو،
او حـالدان مسجيده بـيـر لامـپـا قـوپـدو،
ايلاهي ! لامـپاسـيـن سـيـنديـر بـاشـينـدا.
ايگيندن ـ توستوسونـدن طايـفـا دويـدو !
بورادا، حتا اوزونو و سؤزونو گؤيلره توتاراق نفرين و قارغيش ائتديگي، اونون آيدين مبارزه سيني گؤسته رير. شاعر اؤزونو بو مبارزه ده گؤرور و هميشه توفنگيني چيگنينده گزديرير:
توفنگيم واردي آسلان بود، ايلان باش،
ايـه ر جـنگـلـده آتـسام داغ گـورولـدار !
مفتون ياشاييشا، خالقينا و تاريخه بير فلسفي باخيشلا و دوشونجه لي گؤروشله باخير. او توزلو تاريخيميزي سيليب، اوندان عبرت آلماغي اؤيرهدير، اما حيف كي تاريخيميزده توزلو قالميشدير:[16]
اوزون بير كئشميشه يول آچدي يئلده،
قـيـرآتـي نــالـلايـيـرلار چـنـلي بئلده،
كـؤچوبـلـر اودلـو كـروانـلار ولاكن،
قـالـيبلار تـوزلـو تـاريـخـلـر بـو ائلده !
م. کریمی، آذربایجان چاغداش ادبیاتی، صص 432 – 438.
1) م . كريمي، آشيقلي كروان، اميد زنجان، شماره 53 ، 1373.
-) مفتون اميني، اشيقلي كروان، تبريز، 1352.
[2]) مفتون اميني، درياچه، تهران، 1336.
[3])مفتون اميني، كولاك، تهران، 1344.
[4]) مفتون اميني، انارستان، تبريز، 1346، ص 90.
[5]) مفتون اميني، كولاك، تهران، 1344، ص 84.
[6]) همان، ص 86.
[7]) مفتون، آشيقلي كروان، همان، ص 34.
[8]) بولود قرهچورلو (سهند)، سازيمين سؤزو، جلد 1، تبريز، 1347، ص 17.
[9]) آشيقلي كروان، ص 41.
[10]) آشيقلي كروان، همان.
[11]) آشيقلي كروان، همان.
[12]) م. كريمي، ادبي آراشديرما، اميد زنجان، سايي 57، 1375.
[13]) مفتون اميني، درياچه، تهران، 1336، ص 54.
[14]) آشيقلي كرولن، ص 61.
[15]) آشيقلي كروان، همان.
مفتون اميني نين اثرلري بونلاردير:
1) آشيقي كروان. 2) انارستان. 3) كولاك، 4) درياچه.
قیزیل قلم آذر Qizil Qelem...
ما را در سایت قیزیل قلم آذر Qizil Qelem دنبال می کنید
برچسب : نویسنده : mrbkarimia بازدید : 119 تاريخ : جمعه 18 آذر 1401 ساعت: 15:34