مفتون امینی دونیاسینی دَییشدی

ساخت وبلاگ

یدالله مفتون اميني آذربايجان­نين دَيرلي و گؤركملي سيمالاريندان ديركي ايلك اؤنجه فارس شعرينده آد قازانيب، آنجاق آناديلينده ده گؤزه‌ل و قالارقي اثرلر ياراديبدير. ياراتديغي شعرلر اساسيندا، بوگون حقلي اولاراق آذربايجان ادبياتي­نين گؤركملي سيمالاريندان ساييلير. مفتون، بير مبارز و ساغلام انسان­دير. او، فارس شعري­نين زيروه ­سينده دايانيب و فارس شعري­نين بؤيوك شاعرلريله قوشا ياشايير. مفتونون شعر موضوعلاري چوخ درين و اساسلي سئچيله­رك، يازديغي اثرلرده دوشونجه و شاعرانه دويغو ياتيبدير، حتّا تورك ديلينده اؤزو اوچون بير شيوه ياراديبدير و يئني موضوعلاري بيزيم شعريميزه آرتيريبدير. آنجاق خالق ايچينده شعرلري تانينماييب و قارشيلانماييبدير، بونون اصل دليلي بودور كي بيزيم شعريميز، ديليميزين روحوندان آسيلي اولاراق اؤزونه مخصوص سازي و سؤزو واردير و اؤز­لليك­لري ديليميزدن اورتايا چيخير و بيرده خالقيميزين قديمدن بوگونه قدر كئچميشي و بوگونكو دورومونا باغلي­دير. هر حالدا مفتونون شعر دنياسي، درين، گئنيش و شاعرانه ­دير و شاعر هئچ زامان اؤز آنا ديليني ايتيرمه­ ميش، بلكه ده­يرلي اثرلرده ياراتميشدير.
مفتوندان چوخلو شعر دفتري الده ­دير، بونلاردان تكجه «عاشيقلي كروان»[1] آذربايجان ديلينده يازيلاراق، اؤز اثرلرينده ده ـ درياچه[2]، كولاك[3]، انارستان[4] و ... توركو شعرلر سپه ­له ­ميشدير. فارسي شعرلري توركجه شعرلرينه گؤره چوخ اولورسادا، اونلاردا توركجه شعرلرين اولدوغو ماراقلي­دير. مفتونون شعرلرينده اولان مضمون، دولغون و د­يرلي­دير:
حق، چاي كيمي دريايه آخيب يول تاپاجاقدير
داش آتـمـاقـيلار كـيمسه اونو چـؤنـدوره بـيلمز.
دنــيـادا قـارانـلـيـقـلا اگــر جــمــع اولا باهـم
بـيـر ذره­جه شـمـعين ايشيغين سؤندوره بـيـلمز.[5]
مفتون، ايناملي، مبارز و ايگيد بير شاعردير، هميشه حقين ـ حقيقتين، ايشيليق و گؤزه لليگين غلبه چالماسينا ايمان بسله­يير و اينانير. او، آزادليق سئور بير شاعردير و آزاده ­ليگي تبليغ ائدير:
باخ گؤرنه گؤزه ل سؤزدي حسين بن علي دن،
دنـيـاده دينيز اولـمـاسـا، حـريـتـيز اولـسـون.
ظالم­لـرين اوغروندا اگر الده گـوجـوز يـوخ،
كـؤنـلوزده اولاردان باري بير نفرتيز اولسـون.[6]
شاعر ظالم­لر قارشيندا سارسيلماز، اييلمز بير ايگيد كيمي دايانير، خالقينا دوزگونلوك، اييلمزليك اؤيره ­دير و هئچ زامان اونوتمايير كي بونلاردان يوخاري انسان اولماق گركدير:
چوخ اللشدين سنه اصلان دئسينلر،
قوچ اوغلان يا ايگيد ترلان دئسينلر،
عزيزيم جهد ائله بونلاردان آرتيق،
سنه انسان، فقط انسان دئـسـينلر ![7]
انسان سئوه‌ر شاعر، خالقيني انساليغا و انسان ياشاماغا چاغيرير و دوزگون بير يول گؤسته ­رير. انساني، حقيقت آراماغا، آختاماغا و حقيقت يولونو تاپماغا چاغيرير. بونو چوخ دا ساده بيلمير و بئله سؤيلور:
بو بير سؤز دور گولوم قالسين ياديندا،
شـيرين يـا شور، دوتارليق وار داديندا،
حقيقت بير اوزون چاي ديـر بوروقـلو،
كي يوز يئردن كئچير يوزبـيـر آدينـدا.
مفتون شعر دفتري­نين آديني عاشيقلي كروان قويدوقدا، اؤزه­ل بير دوشونجه ­سي وار. بير طرفدن اؤزو دئديگي كيمي فارس ادبيياتينا ياخينلاتما ايسته ­يير و بير طرفدن آذربايجان عنعنه­ لريندن يارارلانماق ديله­يير. اودا «سهند» كيمي اينانير:
اورداكي ديل ـ آغيز سؤزدن اوسانار،
سوروشون مطـلبي تئلـلر سـؤيله ­سيـن،
دوداق دانـيـشـارسا اود توتار، يـانـار،
گره­كدير زخمه ­لر، اللر سـؤيـله ­سـين.[8]
عاشيقلي كروان دايانديقدا، آشيق سازي الينه آليب سؤي سؤيله­ييب، شعر قوشاجاقدير. مفتون اينانير كي:
يورولموشدور قولاقلار جار سسيندن،
بو ايوان بوش قاليبديـر يـار سـسينـدن،

نه چوخ سؤز واركي ديللر سؤيله ­ينمز،
اور­كـلـر دينلـه ­يـرلـر تـار سسـيـنـدن. [9]
بورادا مفتون اور­ك سؤزلريني ساز سسيندن ائشيتمك ديله ­يير، اوزونو آشيغا چئويريب دئيير:
عجب حالدير، اوره ك قئينير، غم اوينور
سازين قورباني، قـالخيـن آي آشـيـقـلار !
آشيقلي كروان اوزون بير منظومه ­دير اوچ بؤلومده؛ هر بؤلومون ده بير سؤزو واردير. بو مبارز شاعرين قلمي قاناد آچيب اوچور، گاه داغلار باشيندا اگله­ نير، گاه اوجاق باشيندا دايانير، گاهدان سرين بولاغين باشيندا اگله ­شير. شاعرين اوره‌يينده سرين و درين سئوگي‌سي وار، سؤزلريندن كلمه ­لر يوموشانير، آغيزدا ارير، بال كيمي سوزوب دوداغينا آخير و كاغذ اوسته گلير. شاعرانه خياللار، اينجه دويغولار دالغالانير:
خـيـالـون بـيـ‌ر مـلامـت گـؤزلو قيزديـر
كه هر مجـلـسـده منلـه ديـز به ديـزديـر
نه يازميشدين بهـارين خوش ! عزيـزيـم ؟
بويئرده سـن گئد­ن گـونـدن پايـيزديـر !
****
عـزيـزيـم سـن مـني بـيـر گون آتـارسـان
سنه قـول اولمـارام، اولـسـام سـاتـارسـان
گؤزون باخماز گؤيه، من اولدوز اولسام،
آي اولسام، گون باتان ساعت ياتارسـان. [10]
مفتون بؤيوك بير شاعردير، اونون خيال دنياسينا قدم قويماق دا شاعرانه قاناد ايستر. ادبياتيميزي دوزگون تانيماق او چون بوقاناد و بو سفربرليك ائتمك گره­كلي­دير. ايندي ايسه قيسسا صورتده بونو دئمك­له بو قناعته گلمك ايسته‌ييرم‌ كي شبهه­سيز مفتون بؤيوك بير شاعردير، آنجاق اونون آدي ـ ساني آذربايجان ادبياتيندا چوخ گورلو اولماماسي ايضاحيندا بونو آتيرماق لازم­دير كي مفتونون آنا ديلينه بسله­ديگي حرمتيني عزيز توتمالي­ييق، دوزدور آذربايجان ادبياتي­نين چوخ بوجاقلي، گئنيش شعر دنياسيني منيمسه­مه­ميش و ائله سانميش كي فارس ادبياتي تورك ادبياتيندان داها اوستوندور و تورك ادبياتي اونون يولونو ايزله‌مه‌­لي‌دير ! بير حالداكي بيز بو اينامداييق آذربايجان شعري­نين اؤز سازي و اؤز سؤزو واردير و دنيا اوچون، هابئله بشريت و انسانليق اوچون د­يرلي سؤزلري چوخدور. بوسؤزلري ده اؤز سازي و اؤز هاواسيلا دئمه ­لي­دير. اينانيريق‌كي مفتون آشيقلي كرواني ائله بير زاماندا يازدي كي حيدر بابانين ائتكي­سي بوتون شعريميزي چولغالاييب و اونون كؤلكه­ سيندن ائشيگه چيخماق ساده دئييل ايدي. يئنه ده هامان زامانلاردا آذربايجان شاعرلري يئني ـ يئني جيغيرلار آچيب، يئني اثرلر ياراديرديلار و فارس ادبيياتينادا گؤزتيكمه ­ميشديلر. بوگون ده بيزيم شعريميز اؤز آياغي اوسته دايانمالي و مستقل سؤزونو دئمه­ يه مجبوردور.
البتده بونو قيد ائتمك لازيمدير كي مفتونون شعرلرينده يئني­ليك­لر دالغالانير، آنجاق بونلار آذربايجان شعرينده اويغون اولماسادا، بير زامان كئچه ­رك اؤز يئريني شعريميزده تاپاجاقدير. باخين:
عـزيـزيـم بـاخ او تـايـدان، بـاخ بــو تـايـدان
آغ اؤرد­ك­لر اوچورلار «نازلي چاي» دان
چيخارت اول كـؤينه­ گي جوم قـلبيم ايچره !
ســريـن دريـا نـه ايــسـتر ايـسـتـي يـايـدان ؟ [11]
شاعرانه خيال بورادا چوخ گؤز­ل و سؤزلرده اوره­يه ياتيملي­دير. گؤرونوركي مفتون بورادا بيزيم باياتي­لاريميزدا اولان دب­لره صادق قالميشدير. بوشعرده بيرينجي و ايكينجي مصراعلاريلا اوخوجونو اصيل سؤزون ائتكي­سينه ـ اوچونجو و دَوردونجو مصراعلاردا حاضرليق يارادير. [12]
شاعير آناديليني سئوديگي كيمي، آنايوردونو، آتا ـ بابالاري­نين شهريني ده سئوير. اصلاً بونو دئييم‌كي شاعرين شعرلرينده آذربايجانين هر نقطه­ سي ـ داغي، داشي، دره­ سي، باغي، چؤلو ـ چمني و .... ديله گلير و شاعر اونلارلا دانيشير. نئچه شعري اؤرنك اولاراق گؤسته ­ريرم:
غمـيـن قـوربـانـي تـبـريز، ائللي تبريز
آلاولو ـ ايـلديـريـملي ـ سئللي تـبـريز
نه قانلار قايناييب سندن، اولوب داش
بـئـلـئـيكيم ائـينالـينـدان بـلـلي تـبـريز.
****
بوتون دنيالارين درديـن قـانـار داغ،
سؤال ائتسن سكوت ايـلـه دانـار داغ،
سهندين اوستي قاردير، آلتي قـاندير،
بو جوشقون درددن بير گون يانار داغ.[13]
شاعر، ساوالانا، اورمي گؤلونه، قورو گؤله، چيغاتي چاييناو آيري ـ ايري آذربايجان يئرلرينه اشاره ­لر ائدير. بو، گؤسته­ رير كي مفتون اميني آنايوردونادا محبت بسله­ييب و دايما اونون ياديندادير.آذربايجان قهرمانلاري دا اونون اوره ­يي­نين بير بؤلومونو توتور. او، قهرمانلاري دا دايما خاطيرلايير:
نـه گـلـميشديـر شـكايـت روزگاردان،
مني اؤز سئـوگـيليم سالميش وقـاردان،
اگر بير گـونسه من اولسام كـوراوغلــو،
قيرآتدان كئچمه­رم، كئچسم نيگاردان ![14]
مفتون مبارز بير شاعر اولاراق، يولون چتين­ليگيني بيلير، او عيني حالدا خالقينا يول گؤسته ­ره ­رك، اونو يورولمامازليغا، دؤنمه­ مزليغا چاغيرير. اونا اور­ك وئرير بلكه يولدان آزماييب و ياخود دؤنمه ­سين:
نه دايم سؤيله يـير سن ايـش چـتـيـن­ديـر ؟
سنه يارديـم وئـره ­ن قـيزغـيـن اتـيـن­ديـر !
بئله ائدين كاش كي بو ظلمت سويـوقـدا
آلوولانماق سنين سـون قـيـمـتـيـن­ديـر. [15]
مفتون خلقينده اومود يارادير، ايشلر چتين اولورسادا، خالقيني باجاريقلي بيلير و بئله ­ليكله اونو مبارزه اوچون حاضرلادير. اونو، عشق ساغليغي ايله، باشي اوجاليغا چاغيرير، دنياني سويوق دوتموشسادا، اوره­ك ايستي­سيله قيزديرماق ايسته ­يير:
ايچاق بو جامي اوزلـر آغـلـيـغي­لـه
قيزارداق رنگي عشقين ساغلـيغي­لـه
سويوق دونياني باسميش دير ولاكن
نه غم واردير ؟ اوره­كلر داغلـيغي­لـه !
شاعر چاليشير ياشاييشين، طبيعتين و روزگارين ائنيش ـ يوققوشونو آيدينلا شديراراق خالقيني هميشه ­ليك گونشه، آيا و اولدوزا ماراقلي ساخلاسين:
بوكندين گؤللري اؤرد­كلي ـ قازلي،
گلير - قيزلار بولاقدان نازلي ـ نـازلـي،
گونشدن سونرا آي وار، سونرا اولدوز،
ايشيقليق ايتمه ­ين­دير چوخلي ـ آزلي.
بيليريك مفتونون فارسيجا شعرلرينده ده، موضوعلار بئله گليشده ­ديلر. بورادا همان روحيه و همان دوشونجه وار، تكجه ديليني آنا ديلينه چئويرميشدير. بلكه ده اونا گؤره ­دير آذربايجانين قهرمان اوغلو و شاعري اولان «اوختاي»، مفتون اميني­نين فارسيجا شعرلريندن آنا ديليميزه چئويرميش. بو بير نُكته؛ او بيري نُكته ده بودور كي مفتونون توركجه يازديغي شعرلر اوره­يه چوخ ياتير و يا مفتون توركجه ­يه چئوريلميش فارسيجا شعرلري؟ ايكينجي بؤلومو قبول ائديرسك، ديليميزين روحونو تاپميش اولاريق.
آنجاق مفتونون شعرينده جوشان و دالغالانان موضوع، اونون قارانليقلا، ظلم و ظلمتله مبارزه­سي و خالقيني بو مبارزه ­يه چاغيريب، اونو حاضرلاتماق­دير. مفتون بيلير كي ياشايير بلكه ظلمتي آرادان قالديرماق اوچون. و بويولدا يول كسن­لر واردير، مبارزه يولو چتين اولورسادا دؤيوشمك گركدير:
بو يولدا هر نه ممكن سـه يـاواش كئچ !
ولاكين دوشمنين گؤرسـه ساواش كئچ !
عزيزيم چاي تكين دوز كئچ يولـونـدان !
قاباغين دوتسالار، گؤل باغلا ! آش كئچ !
مفتون ظالم­لري ائله زورلو گؤرور، اوزسوز و آبيرسوز گؤروركي دئيير:
دلي شــيطان دئـيير: زنجيري قيـر، قاچ !
گؤتور غيرت باشين، چيخ داغدا هاي چك !
آشيقلي كروان، حقيقتده بير مبارزين ياشاييشي­دير و سونونجو بؤلوم ـ اوچونجو ـ مبارزه ­يه باغلانميشدير. اوردا دئيير:
عزيزم بير سؤزوم وار ياديگارليق
آتا مينمه ! اگر مـينسن دا ائـنـمـه !
آرديجا هايلايير:
عـزيزيم خنجـريـم تـاخ، گـؤزلـريـن آچ
آييق گئت ! يولدا دوشمان وار، دومان وار !
شاعر مبارزه ­ني بير ضرورت بيله­رك، فارس شعرينه تاي اوستو باسديريلي دئمير، آنجاق ايماژلار، استعاره­لر و تمثيل­لره آرخالانير:
حسن خان كندي چاپدي، بندي سويدو،
او حـالدان مسجيده بـيـر لامـپـا قـوپـدو،
ايلاهي ! لامـپاسـيـن سـيـنديـر بـاشـينـدا.
ايگيندن ـ توستوسونـدن طايـفـا دويـدو !
بورادا، حتا اوزونو و سؤزونو گؤيلره توتاراق نفرين و قارغيش ائتديگي، اونون آيدين مبارزه سيني گؤسته­ رير. شاعر اؤزونو بو مبارزه ­ده گؤرور و هميشه توفنگيني چيگنينده گزديرير:
توفنگيم واردي آسلان بود، ايلان باش،
ايـه ر جـنگـلـده آتـسام داغ گـورولـدار !
مفتون ياشاييشا، خالقينا و تاريخه بير فلسفي باخيشلا و دوشونجه ­لي گؤروشله باخير. او توزلو تاريخيميزي سيليب، اوندان عبرت آلماغي اؤيره­دير، اما حيف كي تاريخيميزده توزلو قالميشدير:[16]
اوزون بير كئشميشه يول آچدي يئلده،
قـيـرآتـي نــالـلايـيـرلار چـنـلي بئلده،
كـؤچوبـلـر اودلـو كـروانـلار ولاكن،
قـالـيبلار تـوزلـو تـاريـخـلـر بـو ائلده !

م. کریمی، آذربایجان چاغداش ادبیاتی، صص 432 – 438.

1) م . كريمي، آشيقلي كروان، اميد زنجان، شماره 53 ، 1373.
-) مفتون اميني، اشيقلي كروان، تبريز، 1352.
[2]) مفتون اميني، درياچه، تهران، 1336.
[3])مفتون اميني، كولاك، تهران، 1344.
[4]) مفتون اميني، انارستان، تبريز، 1346، ص 90.
[5]) مفتون اميني، كولاك، تهران، 1344، ص 84.
[6]) همان، ص 86.
[7]) مفتون، آشيقلي كروان، همان، ص 34.
[8]) بولود قره‌چورلو (سهند)، سازيمين سؤزو، جلد 1، تبريز، 1347، ص 17.
[9]) آشيقلي كروان، ص 41.
[10]) آشيقلي كروان، همان.
[11]) آشيقلي كروان، همان.
[12]) م. كريمي، ادبي آراشديرما، اميد زنجان، سايي 57، 1375.
[13]) مفتون اميني، درياچه، تهران، 1336، ص 54.
[14]) آشيقلي كرولن، ص 61.
[15]) آشيقلي كروان، همان.
مفتون اميني نين اثرلري بونلاردير:
1) آشيقي كروان. 2) انارستان. 3) كولاك، 4) درياچه.

قیزیل قلم آذر Qizil Qelem...
ما را در سایت قیزیل قلم آذر Qizil Qelem دنبال می کنید

برچسب : نویسنده : mrbkarimia بازدید : 119 تاريخ : جمعه 18 آذر 1401 ساعت: 15:34