پروفسور محمدتقي زهتابي
م. کریمی
پروفسور محمد تقي زهتابي آذربايجان چاغداش ادبياتينين سؤنمز اولدوزو، پارلايان سيماسيدير. ائليميزين باشيني دنيا خالقلاري آراسيندا اوجالدان، تاريخيميزين قارانليق بوجاقلارينا ايشيق ساچان، چاغداش شعريميزين زيروه سينده دايانان بؤيوك شاعر، تاريخچي و ائل اوغلودور. خالقيميز بئله بير اوستاد، غيرتلي و عالم اوغلونا دونيا بويو و تاريخ بويو گووه نه جكدير.
محمدتقي ۱۳۰۲ اينجي گونش ايلي آذر آيينين ۲ سينده شبسترده دنيايا گلدي[۱]. عائلهسي كيريشچيليك ايشينده چاليشان، الي آغزينا چاتان صنعتكار بير عائله ايدي. آتا و آناسي مذهبي ايناملارا محكم ياپيشان و علمه ماراق گؤسته رن انسانلار ايديلر. بالاجا محمدتقي ۶ ياشينا چاتاركن، باجيسي صديقه ايله قران مكتبينه گئديبن قرآني اؤيره نير. ۱۳۱۰جو ايلده شبسترده تازا اوصولونان قورولان مدرسهني قورتارديقدا، مادي امكاناتين اولماديغي اوچون كيريشچيليكده، هابئله باغ واكين ايشلرينده چاليشير. همين ايللرده عميسينين كتابخاناسيندا بوللو ـ بوللو توركجه كتابلارلا تانيش اولوب، آنا ديلينه ماراق گؤسته رير. پرفسور اؤز ترجمهي حاليني يازاندا، بو حادثه يه اشاره ائديركي ۱۳۱۷جي ايلده آتاسينين دوستلاري و تجارب ايشداشلاري تبريزدن شبستره گلديلر، اونون درس اوخوماغا علاقهسي چوخلو سبب اولدو آتاسي دوستلاري تبريزه قاييداندا، اودا اونلارلا تبريزه گئتدي. البته گئتمه دي بلكه قاچدي؛ چونكي آتاسينين خبري اولمادان عماوغلوسو غلامرضا ايله قاچميشدي. قارداشي يوسوف دا تبريزده اورتا مكتبده اوخويوردو. محمدتقي، فيوضات مدرسه سينده ۹جو كلاسي بيتيرير. ۱۳۲۰جي ايلده رضاشاه ايراندان قاچيب، اوغلو محمدرضا، شاهليقا كئچير.
متفق اوردولاري دا ايرانا سوخولورلار. سياسي دوروم يارانير و مختلف سياسي پارتيالار باش قووزايير. همين ايللرده «آذربايجان» غزئتي، ميرزه علي شبستري همتي ايله تبريزده بوراخيلير. گنج محمدتقي بو غزئته ايله امكداشليق ائدير. اوردافارسيجا شعرلريني چاپ ائتديرير.
آناديليله لاپ ياخيندان تانيش اولور. همين ايللرده دانشسرايا دخل اولور. همين زامان تبريزده فرانسا ديليني اؤيره نير و دانشسرادان چيخيب، تبريزده «فردوسي» مدرسه سينده ادبي بؤلومو ديپلم آلير، اما تبريزده هله بيليم يوردو قورولماميشدير، تكجه تهران بيلم يوردو واريدي، لاكن گنج محمدتقينين مادي امكاني تهراندا درس اوخوماغا يوخودو. عاليمين علاقه سي درس اوخوماغا بير يئره چاتمادي. ۱۳۲۳ و ۱۳۲۴جو ايللرده تبريزده «فرياد»، «خاورنو» غزئتلري چيخيردي. زهتابي اثرلريني بو ايكي غزئته ده چاپ ائتمه يه چاليشدي، حتي نئچه اثري فرانساجادان ترجمه ائديب چاپ ائده بيلدي. ۱۳۲۴جو ايلده «آذربايجان» غزئتي تبريزده يايينلاندي. آنا ديليميز چيچكلنمه يه باشلادي. زهتابي اورادا مقالهلر يازماغا باشلادي. همين ايل «جوانلار» غزئتيني رهبرليك ائديب، مقاله لر و شعرلري چاپ اولاراق، سياسي فعاليته قاريشير و بير ايل ملي حكومتله ياناشي، اوز ائلي و يوردو خدمتينده چاليشير. ۱۳۲۵جي ايلين آذرين ۲۱ينده شاه اوردوسو تبريزه سوخولدوقدا، ملي حكومت ييخيلير و آنا ديليميزده اولان كتابلار اود ايچنده يانديريلير. عالي تحصيل آلماق اوچون جان آتان زهتابي، سوئت اتفاقينا گئتمك ايسته يير، آمما توتولوب مشهدده قند كرخاناسيندا ايشله ييب، اورادا تازادان ديپلم آليب، باكييا گئدير و دانشگاها داخل اولوب، «آذربايجان ديل و ادبياتي» تدريس ائدير، همين يئرده دوكتورلوك تئزيندهن مدافعه ائدهرك دؤكتورلوك پيتيگي آلير.
عالمين دؤكتورا رسالهسي «ابونواسين حيات و ياراد يجيليغي» ايدي. بو رساله ابونواس شناسليغين اهميتلي قايناقلاريندان ساييلير. عاليم باكي دانشگاهيندان دوكتورا درجه سيني آلير. اوردا درس وئرمهگه باشلايير و اورادان دو چنت (دانشيار) عنواني آلير. ۱۹۷۸ ايلينده عاليم پروفسورلوق درجه سيني بغدادين دانشگاهيندان آلير. [۲]
دؤكتور زهتابي باكي شهرينده خانيم دؤكتور خاور آسلان ايله ائوله نير. آنجاق ۱۳۵۰ ايلينده سياسي اويونلارا گؤره عائلهسيندن آيريليب شورويدن قاچماق مجبوريتينده قالير. بغدادا قاچيب و ۸ ايل اورادا اسكي تورك ديللريني تدريس ائدير، آمما همين ايللرده عالم «حزب توده»ني آتير و اونا خائن كيمي توخونور. اؤزو دؤنه ـ دؤنه اونلاردان ضربهلر يئديگينه اشاره ائديبدير. حزب توده نين ماهيتيني تانيماقلا سوئتلر اؤلكهسيندن قاچماغا جان آتير. نهايت ۱۹۷۱جي ايلده احمد حسن البكر عراقدا ايش اوستونه گلهرك، عراقين مسكووادا سفيري اولان «شاذل طاقه» يارديمي ايله بغدادا كؤچمه يه امكان تاپير. زهتابي نين محكوميت ايللري چوخ آغير كئچميش. بوايللرين خاطره لريني قلمه آلان عاليم چوخ آجيناجاقلي گونلريندن سؤز ائدير[۳]. اونون «سورگون ايللري» اثري، بيزيم چاغداش مقاومت ادبياتيميزين سئچگين يازيلاريندان ساييلاجاقدير. زهتابي بوتون عمرونده قاباقجيل، دوشونجه لي، ايشلك و مهربان بير انسان ايدي. او يورولمادان چاليشيب، اؤيره نيب ـ اؤيرتمه گه جان آتميشدير.
بورادا اشاره ائتمهليييك ۱۳ ايل آذربايجان جمهوروسوندا و داها دورزگون، سوئتلر اتفاقيندا ياشايان ايللرده چوخلو اثرلر يازير، اما چاپ امكاني تاپمير. عراقا كؤچمه سينده بونلاري اؤزويله آپارير. بغداد دانشگاهیندا شرقشناسليق دانشکدهسينده «فارس ديللر» و «قديم تورك ديللري»ني تدريس ائدير. ۸ ايل بو بیلیم یوردوندا تدريسه مشغول اولوب، ادبي فعاليتيني ده گئنيشلنديرير. همين ايللر ده «اتحاد يولو» آدلي غزئتهنين چيخماسينا همّت گؤسته رير. بو غزئت ايله، ايران ملتلري اوچون بئش ديلده راديو وئرليشلريني يولا سالير. همين زامان درين علمي تحقيقلره جوموب، آذربايجان و تورك ديللري و ملتلري حقينده بؤيوك باجاريقلا چاليشيب، اثرلر يارادير، علمي معلوماتيني گئنيشلنديريب، دنيا سويهسينده دنيا بيلگينلري آراسيندا يئني تئزلر آرايا قويوب، دنيا عالملرينين دقتيني جلب ائدير.
۱۳۵۷جي ايلده ايراندا اسلامي انقلاب غلبه چالديقدا، عالم اؤز آنا يوردونا قاييتماغا جان آتير. ايلك غلبه گونلرده «مهدي بازرگان»دان جواب آلاراق تير آيينين اوچونده ايرانا گلير (۱۳۵۸). تبريزه دؤنور و تبريز دانشگاهیندا عرب و تورك ديللريني تدريس ائتمه يه باشلايير. آمما ۱۳۶۲جي ايلده حزب تودهنين تهمتلريله دوستاق اولور. ۴ ايل دوستاقدا قالير. ۱۳۶۶ دا آزاد اولور. داها علمي ايشلره جدي صورتده باشلاييب، علمي اثرلريني ترتيبله ييب، چاپ اوچون جدي صورتده چاليشير.[۴] نهايت ۱۳۷۸جي ايلين آذر آيينين اوتوزونندا دنيادان گؤزونو يومور.[۵]
عاليمين اؤلومو
عالمين اؤلومو ائله بير زاماندا اوز وئردي كي دنيا دا بؤيوك تأثيرلر ياراتدي. اونونلا برابر شايعهلر ياييلدي، هر حالدا ائليميزه بؤيوك بير كَدَر و نيسگيل اولدو. يابانجي خبر قايناقلاري عاليمين اؤلدورولمه سيني ادعا ائتديلر، اما خالقيميز بونو اينانمادي، اينانسايدي نيسگيلي لاپ دا آغير اولاردي. دؤكتور صديق بئله ادعايا قارشي چيخاراق يازدي: «بو ادعانين پوچلوغو حقينده هئچ بحثه احتياج يوخدور، ولاكين من بونو دا تأكيد ائتمه لييم كي زهتابي عمر بويونجا مينلر دفعه گولله لنميشدير. وطندن ائشيكده، اجنبيلر و روس شوونيستلري طرفيندن و اؤز وطنينده ايسه شاهچيلار، عكس انقلابچيلار و اسلامي انقلابيميزي سئومه ينلر يوز مينلر دفعه توطئه يه معروض قالميش و گولله لنميش. نيسگيللي بير وارليغيني قوروماغا جان آتان مظلوم وارليق ايدي. زهتابي اؤز اجلي ايله اؤلموشدور.» [۶]
دؤكتور صديق عاليمين اؤز اجلي ايله اؤلمهسيني ثبوتا يئتيرمك اوچون، عاليمين ياخين آداملارينين و قونشولارينين شاهد اولدوقلاري صحنهلري گتيريب و اونلارين ديليجه اثبات ائتمهيه چاليشير. هر حالدا بؤيوك عاليمين اؤلومو اينانيلماز بير زاماندا اوز وئردي. عاليم تازا ايستيردي بؤيوك و درين دوشونجهلري يايماق اوچون زمينه ياراتسين، شاه اثري اولان ـ ايران توركلرينين اسكي تاريخي- لاپ تازا چاپدان چيخميشدي. بو اثر دنياني ترپه ده بيلردي، دوشمانلاري ترپتميشدي.
عالمين اؤلومو دنيادا بير بومبا كيمي پاتلاميشدير. دنيانين بؤيوك عالملري، اديبلري، شرقشناسلاري، ديلچيلر، تحقيقاتچيلار اونون اؤلومون آجيليغيني آيدينجاسينا بيان ائتمكده ن چكينمه ميشديلر. هر ياندا، هر شهرده، هر اؤلكه ده بؤيوك تؤرنلر، بؤيوك ييغينجاقلار قورولموش و مختلف بيلگينلر و عالملر اؤز تاثراتيني سؤيلهميشديلر. عاليمين اؤلومو، اونون دوشونجهسينين خلق ايچينده ياييلماسينا بير زمينه ياراتميشدير. خليقيميز بئله بير ده يرلي عالمي الدن وئرديگيني تازا دويوردو! اونا گؤره ده حقلي اولاراق اينانميردي. بو اؤلومو ساده اؤلوم سانا بيلميري.
عالمين بير طرفدهن گئنيش معلوماتي و بير طرفدهن گؤزهل دورانيشي، ياخشي اخلاق، اونون يازيجيلار ايچينده و عموم خلق ايچينده محبتله قارشيلاشديغينا سبب اولموشدو. بير ايل عرضينده مينلرجه مقاله چاپ اولدو. بوتون يازيچيلار طرفيندهن، عالمه اولان بورجلاريني شعر، مقاله و تحقيقي ايشلرده اؤدهمكده چاليشديلار. زهتابينين درين و گئنيش معلوماتي ايله ياناشي، تميز و انساني اخلاق و رفتاري هاميني اؤزونه جلب ائتميشدير. زهتابي آد ـ سان اهلي دئييل ايدي. تهراني، تبريزي، بوشلاييب شبسترده بير بالاجا ائوده قاليب، آمما بؤيوك ايشلر گؤرمه يي بؤيوك روحونا اويغون گؤروردو.
۷۵ ياشي اولاركن بير آن ايشلهمكدن دايانمادي، گئجه ني گوندوزه قاتيب، گوندوزي گئجه يه باغلادي. يورولمادان ائل اوغروندا تحقيقي ايشلري ايره لي آپاردي. چوخ متواضع اولاراق، ايرانين هر يانيندا الينه تازا قلم آلميشلارلا تلفونلا قرارلاشير، يول گؤسترمه دن دايانمير. اوشاقلارلا اوشاق، بؤيوكلرله علمله توخونوب، عامي جماعتله ساده توخونوردو و بو رفتاري، هاميني اؤزونه چكيردي.
زهتابي بير آن يورولمادي، هميشه ايشين چوخ اولدوغونو خاطرلاييردي. او، گنجلريميزده، گلهجهگه نسبت اومود ياراديب، گنجلري صاباح اوچون تربيه ائتمهگه چاليشيردي. عالمين انساني رفتاري، گؤزهل اخلاقي، درين علمي، ساغلام بدني، گولر سيماسي، آمما تئز اينجيهن، پيس رفتارلاري تحمل ائتمه ين بير ذات ايدي. قبري نورلا دولوب، روحون شادليغيني تانريدان ديله ييب، آرزيلاييريق يولوگل ـ گئدلي اولسون.عالمين اثرلري
عاليمين چوخلو اثرلري چاپ اولوب، بير سيرا اثرلري ده كامل صورتده و كتاب شكلينده يوخ، بلكه مقالهلر صورتينده مختلف درگیلرده چاپ اولموشدور.
بير سيرا اثرلري ده واردير كي هله گون اوزو گؤرمهييبدير. بوندان علاوه زهتابي اوچ ديلده توركجه، فارسجا و عربجه ـ اثرلر ياراتميش و بو ساحهده اولو بابالارينا تاي تعصبدهن ايراق، بشريته باغلي قالميشدير.زهتابينين اثرلريني بئله سيرالاماق اولار
۱ ـ پروانهنين سر گذشتي، شعر مجموعه سی، بغداد/ تبريز
۲ ـ ائل اوغلو باغبان، شعر منظومهسي، بغداد/ تبريز
۳ ـ بختي ياتميش، منظومه، بغداد.
۴ ـ بذ قالاسيندا، منظومه، برلين.
۵ ـ چريك حماسه سي، منظومه، برلين.
۶ ـ قوي اولسون اون، حكايه لر مجموعه سی، تبريز.
۷ ـ آنا ديليميزي نئجه يازاق؟ بالاجا كتاب، تبريز.
۸ ـ معاصر ادبي آذري ديلي/ علمي ـ تحقيقي اثر، تبريز.
۹ ـ ايران توركلرينين اسكي تاريخي، تحقيقي اثر، تبريز.
۱۰ ـ ايران توركلرينين اسكي تاريخي، تحقيقي اثر، ايكي جلد، تبريز.
۱۱ ـ ايران توركلرنين ديلي و ادبياتي، تحقيقي اثر، تبريز، مهد آزادي.
۱۲ ـ شاهين زنجيرده، شعر منظومه لري، تبريز.
۱۳ ـ دافعه سياستي، جاذبه سياستي اولماليدير، اروميه، نويد آذربايجان.
۱۴ ـ عروضون تورك فولكلوروندا كؤكلري، تحقيقي ـ علمي اثر، زنجان، اميدزنجان.
۱۵ ـ قاشقايي يايلاغا كؤچور، منظومه، زنجان، اميدزنجان.
۱۶ ـ زبان ادبي آذري معاصر (فارسي)، تبريز.
۱۷ ـ علم معاني (فارسي) تبريز.
۱۸ ـ هستي نسيم، شعر فارسي، بغداد.
۱۹ ـ جنايت ۲۵۰۰ ساله شاهان، (فارسي)، بغداد.
۲۰ ـ آيا زبان فارسي به زبانهاي ملل ديگر ايران برتريت دارد؟
۲۱ ـ القوائد الفارسيه (عربي)، بغداد.
۲۲ ـ آذربايجانين يئر آدلاري، تبريز، مهد آزادي.
۲۳ ـ آذربايجان ديلينين نحوي، تبريز فجر آذربايجان.
۲۴ ـ ابو نواس الحسن بن هاني ـ دؤكتورلوك تئزي.
عاليم لرين اثرلري مختليف اؤلكهلرده و شهرلرده دفعهلرله چاپ اولوب، ياييلميشدير.چاپ اولماميش اثرلري
۱ ـ بير اوخدا نئچه نيشان ـ نمايشنامه
۲ ـ سارا و محمد ـ نمايشنامه.
۳ ـ ملك محمد ناغيلي
۴ ـ ابدي دوستلوق ـ منظومه.
۵ ـ ميشوون افسانهلري ـ منظومه
۶ ـ گنجلر چلنگي ـ شعر و نثر.
۷ ـ ميرزه مهدي شكوهينين شعرلري و ياشاييشي.
۸ ـ حبيب ساهرين اثرلري
۹ ـ علي آقا واحيدين خاطيرهسينه ـ منظومه
۱۰ ـ بيرجه جوت گؤز ـ منظومه.
۱۱ ـ قرآن و مليت (فارسي)
۱۲ ـ مادران ميهن پرست (نمايشنامه) فارسي.
۱۳ ـ مجموعه مقالات فارسي.
۱۴ ـ مجموعه اشعار فارسي.
شوبههسيز، بو اثرلرين چاپ اولوب ياييلماسي، چاغداش ادبياتيمیزدا يئني بير حال – هاوا ياراداجاقدير.عالمين شعر دنياسي
آذربايجان شعر كروانيني عصرلر بويو مختلف شاعرلر ايرهلي آپارميش، آغير زحمتلر سايهسينده بو گونكو ادبيات بيزه قاليبدير. بو كروانين ايرهلي آپارماسيندا چوخلو دوستاقلارا، اشكنجه لره، دار آغاجلارينا معروض قالان عالميميز آز اولماميشدير. عمادالدين نسيمي، نابي، واقف و. . . نه اذيتلركي چكمه ميشلر. معاصر شعريميزي قوران شاعرلريميز ده بابالارينا تاي، بوتون اشكنجه لري، دوستاقلاري، سورگونلري تحمل ائديب، هئچ بير زامان سارسيلماييب، قهرمانجاسينا ظلمه قارشي دؤيوشده هميشه دوز يولو آراييب، حقيقت داليجا گئديبديرلر. دؤكتور زهتابي دا اؤز سلفلري كيمي، قارشينا آلديغي دوز يولدان دؤنمه ييب و خالقينا گؤزهل، درين معنالي شعرلر تقديم ائديبدير. زهتابي اوشاق ايكن شعره ماراق گؤستهريب، آمما ۱۳۲۵ اينجي آذر آيينين ۲۲سينده تبريزين ساهات قاباغيندا توركجه كتابلارين يانديرماسيني گؤردوكده[۷] فارس شعرينه دال چئويريب، آناديلينه ائله محبت بسلهدي كي، عمرونون آخيرينه دك اونا وفالي قالدي، بوتون وار قوّهسيله بو يولدا آدديم آتيب، جان قويدو. همان گونلرده «سن اوسان من ده بويام» عنوانلي شعريني سؤيله دي. بوشعر ۵۰ ايلدن سونرا، بوگون ده ديللر ازبريدير:
سودئييبديرمنه اولده آنام، آب كي يوخ
يوخو اؤيرتدي اوشاقليقدامنه خواب كي يوخ
ايلك دفعه كي چؤرك وئردي منه نان دئمه دي
ازليندن منه دوزدانه نمكدان دئمه دي
آنام اختر دئمه ييبدير منه، اولدوز دئمييب او
سو دوناندا دئمييب يخدي بالا، بوز دئييب او.
قاردئييب، برف دئمه ييب، دست دئمه ييب ال دئيب او
منه هئچ وقت بيا… سؤيله مه ييب، گل دئييب او
ياخشي خاطرلاييرام ياز گوني، آخشام چاغلار
باغچانين گون چيخانيندا ايليق گون ياييلار
گل دئييردي ـ داراييم باشيوي اي نازلي بالام
گلمه سن گر، باجيوين آستاجا زولفون دارارام
اودئمه زدي كي بياشانه زنم بر سر تو
گر نيايي بزنم شانه سر خواهر تو
بلي داش ياغسادا گؤيدن سن اوسان، من ده بويام
وارسنين باشقاآنان، واردي منيم باشقا آنام
اؤزومه مخصوص اولان باشقاائليم واردي منيم
ائليمه مخصوص اولان باشقاديليم واردي منيم
ايستهسن قردهش اولان، بير ياشاياق، بيرليك ائدهك
وئرهسن قول ـ قولا بوندان سورا بير يولدا گئدهك
اوّلا اؤزگه كولكلرله گرك آخميياسان
ثانياوارليغيما، خلقيمه خور باخميياسان
يوخسا گر زور دييه سن، ملتيمي خوار ائدهسن
گون گلر، صفحه چؤنر مجبور اولارسان گئده سن![۸]
همين بو شعر، اوگونلرده هامينين ديلينده اوخونوردو، شاعرين ده شعر عالمينده بير دؤنوش نقطه سي اولدو.
زهتابي عمرونو دوستاقلاردا، سورگونلرده كئچيرتدي، هله پهلوي استبدايندان قورتولماميشدي كي، سووئت حاكميتي الينده اسير اولدو. هر حالدا شاعر اوزولمه دي، بؤيوك بير جسارتله ظالملر قارشيندا داياندي و سسيني اوجالتدي:
آزاد دوغولان انسانا قاندال نه گركدير؟
قاندانلاري قيرميشلارا زندان نه گركدير؟ [۹]
انسانلارين آزاد دوغولوب، آزاد ياشامالاريني ايستهين شاعر، بو آزادليغين دليليني تاپيپ گؤستهرمك ايستهیير:
طبيعتين آناسي هر زادي دوغار آزاد
يئري، گؤيو، چيچهيي
آيي، گونو، فلهيي
نسيمي، هم كوله گي
مگر دوغولماز آزاد گؤي ائوينده قار پيله گي؟
بشر طبيعتين اوغلو طبيعتين گولودور؟
سبب نديركي بو آلچاقدي ديگري اولودور؟
عدالتين مي بويول؟ يا حقيقتين يولودور؟
عجب عدالتدير!
عجب حقيقتدير! [۱۰]
زهتابي بوتون حياتيني اؤز خالقينا حصر ائتميشدير. خالقينين تاريخينين كئچمیشيني دوشونوردو، هر نه شعر دئييردي خالقيني توشلاييب، خالقينا يول گؤستهرمك هدفيله يازيردي. وطن سئوه رليك، خالق پرستليك بوتون ايلك و سون آمالي ايدي: نه دونيا ماليندا گؤزو واريدي، نه شهرت آختاريردي، يوخسا فرانسه، آلمان، انگليس و آيري -آيري اؤلكهلرين دانشگاهلاري دؤكتور زهتابينين معاشيني ياخشي تأمين ائتمك قولونو وئره رك، اوستادي ساخلاماق ايستيرديلر، آمما يئنه وطنه باغلي، وفالي و محبتلي ياشادي و يازديغي اثرلر خاليقيميزا هويت سندي كيمي ده يرلي و قالارقيدير.اوستادين اثرلريني اوچ اصلي بؤلومه بؤلمك اولار
۱ . تحقيقي ايشلر ـ بواثرلر تاريخي، ديلچيليك، ادبي تنقيد و سياسي اجتماعي موضوعلاري احتوا ائدير.
۲ . شعرلر ـ مختلف مستعار آدلارلا ـ ميشوولو، شيسترلي، كريشچي و… يازديغي اثرلر گاهدان اوزون منظومه لر، گاهدان قيسا شعرلر اولور. هاميسيندا شاعرين مبارز و خالقا اوره يينين دويونتولريني دويماق اولار.
۳ . نثر ساحه سينده يازيلان حيكايه لر و خاطره لر.
هر اوچ بؤلومده، عالمين گوجلو بير يازيچي اولدوغونو گؤروروك.شعرلري بونلاردير
الف. پروانه نين سرگذشتي ب. ائل اوغلو باغبان ـ منظومه
ج. بختي ياتميش ـ منظومه د. بذقالاسيندا ـ منظومه
هـ. چريك حماسه سي ـ منظومه ز. شاهين زنجيرده
شعرله يازيلان بو منظومه لر، هر بيري، بير ديري رومان كيمي، قهرمانلارين ايچ دنيالاريني، فكر دنيالاريني آچيقلايير. شاعر روحي- معنوي دنياني او قدر دهيرلنديرير كي اوخوجو اؤزونو همان قهرمان سايير. شاعرين ديلي او قدر آخيجي و شيريندير، او قدر گوجله سؤزلري بير ـ بيرينه دوزوب ـ باغلاييركي آدام حيران قالير، منظومهني قورتارمايينجا يئره قويماق ايستهمير. شاعرين قهرمانلاري، ملي قهرمانلارديلاركي وطن اوغروندا، ائل يولوندا جاندان ال اوزوب، شرافت و منليكدن مدافعه اوچون جانلاريندان اسيرگهميرلر. وطن تعريفينده ديلي آچيلاندا، سانكي داغ ـ داش ديل آچيب انسانلارلا دانيشير. اونون وصفين اوخوياندا سانكي طبيعت ديله گلميشدير. مختلف موضوعلارلا وطن سئوگيسي، ائل قايغيسي بير ـ بيرينه قاريشير. ملتلر آراسي دوستلوق، قاباريق شكيلده اؤزونو گؤسته رير. عالمين ديلينده وورغو ايله هر ياتميشي اويادير، اونا ضربهلر وورور، وطن عشقي اويادير، قايغيسينا قالماغي اؤيره دير.
قدريني بيلمير بير چوخو
تئزده بو غفلتدن آييلماز اولار؛
تاكي دئشر سينه لرين غربتين
زهرلي تحقير اوخ
اوندا بيلرلر وطنين قيمتين.[۱۱]
شعر، عالمين الينده بير دؤيوش وسيله سيدير، اويانيش وسيله سيدير.[۱۲]
ملتي اويادير، مبارزهيه يؤنَلدیر، اوندا هيجان يارا دير و اونا شعور باغيشلايير و گؤزلجه سينه آتالار سؤزلريندن شعرينه بزك وئرير.
شاعرين شعرلرينده هر زاددان آرتيق آتالار سؤزو ايشلنميشدير:
تك الين اولماز سسي، ائل كيمي يولداش گرك.
( بختي ياتميش)
آنلاسا ائل قدرتين، اؤز وارليغين، ذلتهده، ظلمه ده أيمز باشين.
( بختي ياتميش)
قسمت اگر اولسان يمن ده ن گلر، اولماسا گر توخلو چمنده ن گئدهر،
لوقما دهندن دوشَر.
( بختي ياتميش)
پئنديري ساخلار دري، آروادي ساخلار اري.
( بختي ياتميش)
موفته سعادت قوشو گلمز اله.
( بختي ياتميش)
هر شئيه غالب گلن
ائل گوجودور،
يئل گوجودور،
سئل گوجو.[۱۳]
زهتابي وطندهن اوزاقدا ياشاييرسادا وطن اوچون ياشاييردي، ائلينين درديني، كدريني اورهيينده داشييردي. ديلينه، ائلينه و آنايوردونا دريندن بسله ديگي محبتله هله گنجليك سوروردو. زهتابي كيمي شاعر، منليك دردي اوچون، آنايوردو اوچون، شاعر اولموشدور. او، شعريله چاليشيردي اؤز ديلداشلاريني، تاريخ، فرهنگ و هويتلرينه تانيش ائديب، كولتورلرينين حل اولماسيندان ممانعت ائدسين. بوناگؤره اونون شعري بو گونكو گؤزلليكلر، فرم ايله محتوا نسبتلري رعايت ائتمه ده اؤلچولمور. بلكه اونون شعري مستقيم صورتده اوخوجولاردا هيجان، شور، شوق و اويانيش ياراتماق اوچون يازيلميشدير. بو شعر داوام تاپيرسا، شعريميز ظرافتدن دوشر. اما زهتابي شعرينده پيام، او قدر درين و دهيرليدير كي مستقيم دانيشيق اؤز اثريني گؤستهرير. هله ده اورهكلره ياتير، هله ده اوخوماغيندان لذت آپارماق اولور.
شاعرين موفقيتي تكجه صداقت و صميميتي اوچوندوركي هر اوخوجونو ايستر ـ ايسته مز ياراتديغي فضالارا آپاريب، شاعرين خيالي و ذهني ايله بيرلَشديرير و اوندا همدرد اولماغي اويادير؛ همين بو، شاعرين گوجونو گؤسته رير.
پروفسور زهتابي و انقلاب دوشونجه سي[۱۴]
پروفسور زهتابي بؤيوك بير عالم، ديرلي شاعر، دوزگون مورخ، بيلگين ديلچي، عيني حالدا بؤيوك بير انسان ايدي. او، خالقينين، يوردونون و زامانينين ايستكلرينه گؤره انقلابي و دوزگون بير دورومدا دايانميش، اونلارا اويغون جواب وئرميشدير. عاليمين قاباقجيل دوشونجهلري، دوزگون فكرلري، دهيرلي تاپينتيلاري، ديل، شعر، تاريخ و صنعت حقينده، دنيا بيلگينلريني اؤزونه جلب ائتميشدير. قديم دونيا ديللري حقينده ايرهلي سورولن نظريهلرين بوتون دوگماتيك، ساختاكار، محافظه كارانه فكرلريني بير- بيرينه ووروب، بو علمين عالمانه و حقيقت آختاران آراشديرمالاريندا بير دؤنوش نقطهسي ياراتميشدير.
اونون بو ساحهده كي باخيشلاري، دنيانين مختلف اؤلكهلرينده ايگيرمينجي يوزايلين آراسيندان ايرهلي گليبسه ده، اونون نسيمي اسلامي انقلابيميزدان سونرا بيزيم قولاغيميزا چاتميشدير.
دؤكتور زهتابي ۳۰ ايل دنيانين مختلف بیلیم یوردلاریندا ـ شوروي، آلمان، عراق و ايران دانشگاهلاريندا ـ فارسي، توركو و عربجهني درس وئرميش، اونلارجا كتاب بو ديللره يازميشدير. اونون توركو، فرانسه، روس، عرب، انگليس، آلمان و فارس ديللرينه تايسيز احاطهسي بو امكاني ياراتميشدير كي دنيانين مختلف علمي قايناقلاريندان فايدالانيب، درين و علمي آراشدير مالار ايرهلي آپارميش و نهايت دوزگون نتيجهلر الده ائتميشدير.
دؤكتور زهتابي تاريخ علمينده بؤيوك باجاريقلار گؤستهرميش، تاريخده حق و عدالت ايزلريني آختارميشدير. يالتاق مورخلر واسطهسيله، تاريخده كي ظالم و قولدورلارين ظلملري باسديريليب و حقيقتلر قويلانميشدير، تكجه خالق ايچينده، خالقين ياراديجيليغيندا بو حقيقتلري آراماق اولار. رسمي تاريخ، قتل و غارت، اؤلدورمه و ظلملري توجيه ائديرسه خالقين اصيل قهرمانلاريني اونودماغا چاليشير. سانكي تاريخ ياراديجيلاري خالق يوخ، بلكه جنايتكار شاهلار، اميرلر، سلطانلار و خاقانلار اولموشلار. آمما بيزيم بو عالميميز، خالق و اونون قهرمانلاريني تاريخ يارادان گؤرور.
ائله اونا گؤره بابك، ستارخان، باقرخان، كوراوغلو، قاچاق نبي، شيخ محمد خياباني، حسين خان باغبان و… قهرمان تانينير. هارادا بو قهرمانلارين عصيان روحوندان دانيشماق ايسته ييرسه، شاعرين و عاليمين محكم ايناميندان، خالقا باغلي اينانجيندان آلينميشدير.
پرفسور زهتابي زامان طلبلرينه نئجه جواب وئرمهسي اوغروندا ياشاييشين بوتون ساحهلرينده تحقيق و ياراتماغا ال وورموش و خالق حاقلاريني غصب ائدن ظالملر قارشيسيندا، اصولي و انقلابي موضع توتور. ايران معاصر تاريخي، بئله مبارز و حق طلب شاعر دنيا اؤزونه گؤرمه ييبدير. عالم، ايراندا گئچهن امپرياليزم سياستلريني ياخشي تانيردي و حقلي اولاراق شاهي، استعمار نؤكري بيليردي. شاعر، هر ياندا شاها حمله گتيرير، اونون اربابي آمريكاني اونودمور. بيليريك عالمين اوتوز ايل دوستاق و سورگون اولماسي بو مبارزهلره و حق سؤزلري دئمك اوچون اولموشدور؛ اما اونون شاعرانه روحو بير آن بو مبارزه دن دؤنمه ميش و مبارزهنين حقّانيتنده شبهه ائتمه ميشدير و اينانيردي كي خالقي ال ـ اله وئريب بوتون قانداللاري قيراجاقدير، داغلاري سؤكه جكدير و ظالملري ازهجكدير:
ائلين بيرليگي سيلكه لر داغلاري دايانماز اؤنونده نه سلطان، نه خان
چكيب اهرمن خلقي زنجيره، ليك هميشه گونو اؤرته بيلمز دومان
اونون چارهسي تكجه بيرليكدهدير!
شاعر، خالقي اوياتماق اوچون، اونون اليني توتوب اؤز قهرمانلاريلا، اونلارين ظالملرله نئجه دؤيوشدويونو تانيتديرير، اسير اولماغي خالقينا بگنمير. ۱۳۵۰جي ايلده شاه، مبارزلري قانا بله ديكده شاعر «سوسانماز ائليم» شعرينده هايقيرير:
«وئر ايچسين بو ائل بير دؤيوش بادهسين» !
بو ايللرده، بوغونتو بوتون اؤلكهميزي باسديقدا، شاعر خالق اورهيينده اومود قيغيلجيملاريني اكير و اونلارا اينانديرير كي بو تئزليكده حق توفان قوپاريب، ايلديريم شاخاجاق، قارانليقلار اؤلكه ميزدهن كؤچه جكدير. گؤركملي عالم، ايرانين نئچه ديللي خالقلارينين بيرليگيني ايستهيير: بو يولدا چاليشير، هاميدان آرتيق ديلداشلارينا و قهرمان آذربايجان خالقينا آرخالانير:
هميشه اولموش وطنيم ايران
آزادليق اوچون اولارام قوربان
ايران خلقلرين تانيير هر يان
سلاملار اولسون قارداش ائللره.
***
فارسيله توركلر دورسون ياناشا
عرب، كورد، توركمن گلسينلر قوشا
بلوچ، قشقايي داغ آشا ـ آشا
سلاملار اولسون قارداش ائللره.
***
گلسين قوشولسون بوشن دؤيوشه
شاهلارا قارداش گئده يوروشه
***
آلقيشلار دئسين قارداش ائللره.
بو ايللرده تكجه بئله بير بؤيوك مبارز شاعر لازم ايدي تا خالقلاريميزي بيرليگه دعوت ائتسين. بونلاري اوخوياندا اؤزوموزه گووه نيريك كي عالميميز شوونيستلر قارشيندا، اونلارا تاي يوخ، بلكه خالقلارين بيرليگينه چاليشير: ايراني بوتوؤلوكده ايسته يير و اوره يي بوتون ايرانليلارلا چيرپينير.
عالم، تبريزين تاريخيني تانيير؛ ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ جو ايللرده بو شهرين سوسماسيني گؤردوكده بئله بير سورغويا گلير:
كئچميشين اوخويوب واراقلاديقجا
يا زندان گؤرونور يا قانلي عصيان
چوخداندير گئنه ده سوسدورولوبدور
بواؤلوم سكوتون پوزماقچون هاچان
بير داها قايناييب جوشاجاق تبريز؟
ارلره بو قدر دؤزوم ياماندير!
سوسانلار ازيلير، سوسما آماندير.
ائللر سوروشور خئيلي زاماندير:
هاچان سون نغمه سين قوشاجاق تبريز؟[۱۵]
تبريزده بو سون نغمهسيني ۵۶جي ايلين بهمن آیينين ۲۹ اوندا قوشدو.
۱۳۵۵جي ايلدهن، خلق اعتراضلاري يوكسلديكده شاه رژيمي بير سيرا دهييشيكيليكلره بويون اگير، او جملهدن هويداني گؤتوروب، يئرينه آموزگاري قويور. شاعر خالق حاضرليغيني خاطرلادير و «قوللارين ائل چيرمالار» عنوانلي شعريله سياسي حركتلري قارشيلايير. شاعر بو شعريده، هويدانين تؤرهتديگي جنايتلري افشا ائدير.
دوزدور بو ايللرده، شاعر هله سورگونده و وطندهن اوزاقدا ياشايير، آمما درين بير باخشيلا و كامل دوشونجه ايله اؤلكه نين سياسي اولايلارين دالين توتور و اونلارا مناسب موضع توتور. اونون ديلي گاهدان هجو ايله، گاهدان طنز ايله و گاهدان جدي صورتده اولاراق شاه ظلمونون قالالاريني ييخماق هدفيله آچيلير. بورادا طنز ديليله بئله باشلايير:
قارقا گليب وئردي خبر قارهاقار
گئتدي هويدا، گلير آموزگار.
قوي كاكا توفيق ايشيني آنلاسين
جورجوقون سيلكهلهييب دانلاسين
صوبح آچيلير لاري خوروز بانلاسين
قارقا خبر وئردي چؤنور روزگار
گئتدي هويدا، گلير آموزگار. [۱۶]
بو شعرده، شاعر هويدانينوزارت و صدارت دؤره سينده بوتون تؤرهتديگي جنايتلري، ايرانين ملتينين ازديگيني، وطني ويرانليغا، آرادان گئتمه گه سوق وئرديگي ـ «اما تمدن بزرگ»[۱۷] ادعا ائدن اوچوروما ايتهلهمهگيني افشا ائدير و خلقي عصيانا چاغيرير، خالقدان ايسته یير استعمار اويونجاغيني قوام تاپماغا مجال وئرمه سينلر، بلكه او دا شاهلا برابر قاچسين.
خالقا بئله اورهك وئرير:
قويما يئرينده توتا حاشا قرار
قوللارين ائل چير مالار
ال آپارار كرپيجه
باش گؤتوروب تولكوتك
شاهلا برابر قاچار
حضرت آموزگار!
شاعر، خالق اورهيينده اومود چيراغي يانديرير، اينانديرير كي بو چتين گونلري ده باش اوجاليقلا كئچيرتسهلر، خيانت و جنايتلر قاشيسيندا باش اگمهسهلر، غلبه چالماق ياخيندادير.
بو ايللر، شاعرين ياراديجيليق و فعال زمانيدير. وطندهن اوزاقدا اولاركن، اؤلكه ميزده اولان اولايلاري دقتله گؤز آلتينا آلير، شاهين رياكارليق، دغلبازليقلارينا توخونوب، افشا ائدير. بو زامان آلمانيادا «بيرليك» آدلي نشريهني چيخاريردي و اورادا شعرلريني چاپ ائتديريردي.
بو نشريه، ايرانا چاتديقدا الدهن ـ اله گزيب، اؤلكهميز ضياليلاري آراسيندا دولانيردي. عاليمين سياسي شعرلري بو زمان خالق و سياسيلار ايچينده آلقيشلانير. شاهين مذهبه رياكارليقلا آرخالانماسي، آمما ظلمه، جلادليقا يول آچماسيني گؤزهلجه سينه قلمه آلير. شاهين حوققابازليغيني آچيقلايير. بونا بير اؤرنك اولاراق «جلاد آچير ملته عرفان يولو» شعريني بورادا گتيريريك:
بنده ووروب ديللري ـ عرفانلاري اوددا ياخيب شعريله ديوانلاري
دوستاق ائديب حق سئون انسانلاري دار قوروب انسانلارا هر يان دولو
جلاد آچير، ملته عرفان يولو!
آخارسي سام، هر ياني جلاد ـ نؤكر قان ايچن اسرائيل اولاردان بتر
آرخالانيب زنجيره، سؤز مختصر گولله ـ توفنگ، داردي بوتون ساغ ـ سولو
جلاد آچير ملته عرفان يولو!
گولله سيخير ائللره، ملتلره قان چيله يير هئي مدنيتلره
گؤندهرير عالملري غربتلره ديرسگه دك قيرميزي قاندير قولو
جلاد آچير ملته عرفان يولو!
سيلكه له نير خالقلار اصلان كيمي قالخاجاق آخيرده ده توفان كيمي
دار قوراجاق ظولمه باقرخان كيمي جلاد آچانماز ائله درمان يولو،
عصيان آچار ملته عرفان يولو، چاره دي چون دردلره عصيان يولو[۱۸]
زهتابي، همين ايللرده شاهين بير طرفدن جنايتلريني، اؤلدورمه لريني افشا ائدير؛ بير طرفدن ده علمي اوجاقلاري ـ بيليم يوردلارينين باغلانماسيني خاطيرلاییر. خالقين سئويملي اولادلارينين دوستاقلاردا چورومهسيني، هر كوچه باشيندا دار آغاجلارينين قورولماسيني، قهرمانلارين خياوان آسفالتيني قانا بوياماسيني دؤنه ـ دؤنه آچيقلايير و دئيير: بير حالدا كي شاهين قوللاري ديرسگه دَك خالق قانينا بلنميشدير، «تمدن بزرگ»؟ آزادليق و صلحدن دانيشير؛ آمما خالقيميزين چارهسي تكجه عصياندادير، بلكه رژيمين قصرينه ولوله ساليب، توفان قوپارسين. شاعر ۵۶جي ايلين بهمن آييندا تبريزي عصيانا چاغيرير و بئله دئيير:
اي هله ده سينه سي قان تبريزيم
يونجا يئييب حقين آلان تبريزيم
شير كيمي سنگرده ياتان تبريزيم
سيلكه له زنجيرلري قير بير داها،
ميدانا اصلان كيمي گير بير داها !
***
تاريخه زينت دي سنين مرد آدين
لرزه ساليب قرنلره فريادين
سنسن اؤزون آخري اؤز امدادين
دور كي اسارت ياراماز تبريزيم،
ظولمه اؤلوم فرماني ياز تبريزيم! [۱۹]
شاعر بو شعرده تبريزين يوكسك همتيني اؤيومكله ياناشي، بو شهرين اهلينه ظلمه دؤزمهيي بگَنمیر، بئله گؤزله يير كي بابكلر، كوراوغلولار، ستارخانلار بؤيودن آنا، عصريميزين يئني بابكلريني دوغمالي و عصريميزين فرياديني چكمهليدير. عصرين شيخ خيابانيسيندان ايستير بلكه دوشونجه يارادان دانيشغي ايله خالقي يوخودان اوياتسين.
دوغرودان شاعر حقلي اولاراق ايستهمير تبريزي دايانميش گؤرسون، بلكه بوتون ايرانين آزادليغين ايسته ميشدير. شاعر يئنه ده تبريزي عصيانا چاغيريب بئله باغيرير:
قوي غضبون گورلايا توفان كيمي قان جوشا قلبونده بير عمان كيمي
ميدانا گير قورخمايان آسلان كيمي سنگر ائله داغ ـ داشيني بير داها
قدرتيوي گؤستر او ساتقين شاها!
دوغرودان همان ايل بهمن آييندا قانلي تبريز آياغا قالخيب قانا بلندي. شاعر بو فاجعهلري گؤردوكده ايران ملتينه اوز چئويريب «شاه گنه قان ـ قان دئيير» شعريله شاهين جنايتلريني افشا ائدير:
قيزدي هاوا، واي! ده لي هذيان دئيير،
شاه گنه ملت لره قان ـ قان دئيير! [۲۰]
بو اوزون شعرده، شاعر شاهين يالانچيليغيندان، اؤلدورمهلريندن، كوروش و داريوش جنايتلرينه اؤرتوك ساليب، اؤزوده اونلارا تاي جنايتلره ال ووردوغوندا، مملكتي اوجوز قيمته آمريكايا و آيري اؤلكهلره ساتماغيني، يئرينه توپ و تفنگ آليب مظلوم خالقيميزين سسيني بوغماغا چاليشديغيني افشا ائدير. شاعر بورادا هر مبارز، هر خطيبدن قاطع اولاراق شاها قارشي دانيشير و شاه رژيمينين ييخلماسيني ايستير. «قوللارين ائل چيرمالار» شعرينده خالقين، رژيمي ييخماسينا حاضيرليغيني گؤستهرير.
شاعيرين ديلي گاه كسرلي، گاه توند سياسي، گاهدان دا طنزله دولودور؛ آمما هر حالدا حق آختاران، ناحقي باساندير. شاهين ۵۷جي ايلين سـونلاريندا اؤزونو مسلمانليغا وورماسي، شاعيرين اثرينده بئله گؤستهريلير:
موشدولوغون بورج اولا اي خوش خبر
شاه باباميز كهنه مسلمان اولوب!
ملت اسلامي قيراندان سورا
توبه ائديب قائل قرآن اولوب![۲۱]
اما انقلابين غلبه چالماسيني ياخين گؤرهن خائنلر، چانتالاريني دولارلارلا دولدوروب قاچيرلار. بورادا شاعر دئميشدي:
خالقي سويان بوينو يوغونلار بويون
چانتا دولو، قويما! قاچير اي دادش!
دؤكتور زهتابي بو گونلرده بوتون ايران خالقلاريني بيرليگه چاغيرير. و تكجه توركو يوخ، بلكه فارسيجادا شعر دئيير. «نداي شهيدان بلوچ» شعرينده بئله بير ايديياني آچيقلايير:
اي بلوچ شيردل!
تا بدست آري وطن را
تا براندازي زبن رسم كهن را
تا كه فرزند تو تندر ميهنش آزاد باشد
تا بلوچستان تو آباد باشد
و اندر آن نسل جوانت بختيار و شاد باشد
آن تفنگي را كه ماه هشتيم برگير؛
و بدين پيكان با تدبير
دست در بازوي فارس و ترك و كرد و عرب زن
چون نباشد دست تنها را صدايي.[۲۲]
زهتابي شاها قارشي مبارزهلري آلقيشلايير و «چريك حماسهسي»[۲۳] آدلي اثريني ۱۳۵۵ ايلينده يازير و اورادا امپرياليسم و شاها قارشي مسلحانه دؤيوشو مدافعه ائدير. شاعر ۱۳۵۰دن ۱۳۵۷يه قدر ايللرده ان آچيق انقلابي و حماسي شعرلر دئيير و شاهدان، جنايت و خيانتلريندن نفرت بسلهييب، خالق قهرمانلارينين شاها قارشي گئدهن مسلح گنجلري اويور. ۵۷جي ايلده ايران خالقلارينين شاها قارشي مبارزه سي آيدينلاشديقجا شاعرين ده ديلي آيدينلاشير؛ خالقدان قاباق يول گؤسته قانابليره؛ سونرا توبه ائديب مسلمان اولماغيني دئيير.
شاه بو حيلهلرله خالقين كسرلي مبارزهسينين قارشيني آلماغا چاليشير، اما انقلاب دايانمير، يولوندا هر نه وارسا ووروب – سينديرير و نهايت بهمن آيينين ۲۲سينده غلبه چالير. بوتون ايراندا بئله بير شاعر كي، اوتوز ايل ـ بوغونتولو گونلردهن انقلابين غلبه چالماسينا كيمي شاه قارشيندا دايانيب، بير آن سوسماييب، گئري قاييتمايا، … يوخدور؛ البتده ايرانين انقلابي حركتلرينده دوكتور زهتابينين انقلابي شعرلرينين ائتكي سيندن دانيشماق بوندان دا آرتيق مجال ايستير، آمما زهتابي تكجه انقلابي شاعر دئييل، بلكه بؤيوك بير عالم، محقق، اديب، ديلچي و اجتماعي مصلحدير؛ بوندان آرتيق بو ساحه ده دايانماق لازم دئييلدير.
عالمين اثرلريني اينجهله مك عروضون تورك فولكوروندا كؤكلري
عالمين دهيرلي علمي، تحقيقي اثرلريندن بيريسي ده بو كتاب «اميد زنجان» در گيسينده چاپ اولموش (۱۳۷۶جي ايلين مختلف ساييلاريندا) و اديبلر طرفيندن قارشيلانميشدير. بو اثري، عالمين ۳۰ ايل زحمتلرينين نتيجهسي كيمي قيمتلنديرمك گركدير. دؤكتور زهتابي باكيدا اولان ايللرده (۱۹۷۱ ـ ۱۹۵۴ اينچي ايللده) اورادا اولان ادبياتشناسليق ساحه سينده عروضا اولان منفي مناسبتي گؤروب و هر ياندا اوخويودو:«عروض بيزه گلمه دير، بيگانه دير».
عاليمين فيكرينده، باكيدا تدريس ائدركن، بوفكره قارشي شبهه يارانير. ائله بونا گؤره بو بارهده گئنيش بير مطالعه و تحقيقه اوز گتيرير و چوخلو يادداشتلار گؤتورور. بو ايشدَن اؤترو هر ملي ادبياتين منشايي و ايلك بولاغي اولان او ملّتين فولكلورونا دقت يئتيرير. فولكلورو موزدا منظوم و منثور اثريلري باشدان اوخويور. اؤزبكستان، توركمنستان، تاجيكستان و … هر يانا سفر ائدير. چاپ اولموش فولكلور نمونه لريني نظردن كئچيرديب، قيدلر گؤتورور. دوستلاريندان، شاگردلريندن كؤمك آلاراق، تورك دنياسيندان آغيز ادبياتينين اؤرنكلريني توپلايير. مسكو، لنينگراد و باكيدا الينه كئچهجن كتابلاري آراشديرير. تكجه تورك ديلينده آراشديرمالارا محدود قالمير، بلكه فارس و عرب ادبياتينين دا فولكلوروندا دقت ائدير. فولكلور نمونهلريني توپلايير، توتوشدورور و آراشديرير. بغداددا اولان ايللر، استانبول و آنادولودا اولان ايللرده بو آراشديرمالارا داوام وئرير. قديمكي اثرلريميزي بير ده باشدان اوخويور. دده قورقود، ديوان لغاتالتورك، حتي كوراوغلو داستانلاريني، عاشيقلارين شعرلريني اوخويور. عراق توركلري، توركمن، اوزبك، قازاخ، قيرقيز، تاتار، ياكوتلار، كريم تاتار لاري و … فولكلور نمونه لريني الده ائديب هيجا و عروض عنصرلري باخيميندان دقتله نظردن كئچيريب، قيدلر گؤتورور.
تبريزه گلديكده ايراندا چاپ اولان اثرلري دؤنه ـ دؤنه اوخويوب توتوشدورور. ۱۳۶۱جي ايلده بير واحيدهني بيان ائتمه يه چاليشير، چونكي داها بونا اينانميشيدير كي «عروض بيزه گلمه، ياد و بيگانه يوخ، بلكه دوغمادير». اما ايشي قورتولمور، دوستاغا دوشور. دؤرد ايلدن سونرا يئنه آزاد اولاراق بو فكريني داها بيان ائتمه يه دايانير. دؤرد آي گئجه ـ گوندوزونو بير ـ بيرينه باغلاييب، بو ۶۰۰ صحيفه ليك اؤلمز اثري يارادير و ۳۰ ايلليك زحمتينين نتيجه سي اولان اثريني خالقينا اتحاف ائدير[۲۴] و بئله يازير:
«بو اثري يازماقلاري باغلي اولان آذري خلقين مدنيت و ادبياتينا، ائلهجه ده عموم تورك كولتورو و ادبياتينا كيچيجيك خدمت ائتميش اولسام، اؤزومو خوشبخت و بختيار حساب ائدهرم.»[۲۵]
زهتابينين درين آراشديرمالاري نتيجهسي چوخ اؤنملي و دهيرليدير. بيليريك هر بير ملي ادبياتين ايلك قايناغي، اوميللتين فولكلورودور. آذربايجان ادبياتيدا بو عمومي قانوندان استثنا دئييلدير. قديم دورلردن ـ بوگون ايگيرمينجي يوزايلين سونلارينا قدر يازيلي تورك ادبياتينين شعري ايكي وزنده ـ هيجا و عروض وزنلرينده يازيلميشدير. ايگيرمينجي يوزايلين اوّللرينده آذربايجان دا وزنلرـ عروض و هيجا عالملريميز طرفيندن آراشديريلير. بير سيرا عالملر، عروضا قارشي چيخاراق، اونو ياد، بيگانه سانيب، شعريميزدن اوزاقلاشديرما فكريني ايرهلي سورورلر، بير سيرا عالملر ده، هيجا وزنيني دوغما بيلهرك عروضي ائشيگه آتماغا اورهكلريندن گلمير؛ اما دانشگاهلاردا بو عمومي قكر اولوب، رسمي بير شكل الاراق، داها عروض تدريس اولونمور. بونون نتيجهسي بو اولور كي گنج نسليميز عروضا قارشي چيخير و اونا بيگانه قالير و اونو يابانجي تانييير.
دؤكتور زهتابي بو وضعيتي گؤردوكده، ساكت اوتورا بيلمزدی. نتيجه ده آذربايجاندا اولان آراشديرير، علي اكبر طاهر زاده ـ صابرين بو ساحه ده فكرلريني آچيقلايير و هاميسينين حرمتيني دريندهن ساخلاياراق، اولان قكرلري آراشديرير، عرب ادبياتيندا دا بو آراشديرماني داوام ائدير.
بو بحث مختلف بينالخالق سئمينارلاريندا دانيشيغا آلينميش و دؤكتور زهتابي بونلارين هاميسيندا اؤز نظريه لريندن مدافعه ائتميشدير و دنيا سويه سينده يانليش فكرلره قارشي دايانميشدير.
اوستاد، تورك، فارس و عرب ادبياتيندا عروضون نئجه دوغما اولدوغونو آچيقلايير، عروضون ماهيتيني و كؤكلريني آختارماق اوچون يازيلي ادبياتدان چوخ قديم اولان فولكلورا اوز گتيرير.
اوستاد، بونا اينانير كي عروض بيزده ده واريميش. ايلامدان اؤنجه آتالار سؤزونده، مختلف فولكلوريك شعرلريميزده عروض وزني ايشه گئديب؛ آمما عروض علميني عربلر يارادير و بوگون دؤكتور ناتل خانلري، همان يولو داوام وئرير. اوستاد زهتابي، بو اوچ ديلين ـ تورك، فارس و عرب ـ عروضون بيري ـ بيريندن فرقلي اولدوغوغو دويور و بو فرقلرين كؤكلريني آراشديرير. پروفسور، آذربايجان شعر وزنلرينه گلديكده، هيجا وزنلريني دقيق بير صورتده آرايير، گؤتور ـ قوي ائدير و نهايت دوزگون علمي نتيجه لر آلير. گؤزلليكلريني آيدينلاشديرير. بئله ليكله بو ۶۰۰ صحيفه ليك اثر خالقيميز او چون اؤلمز ادبي آبيده كيمي قالير.
پروانه نين سرگذشتي[۲۶]
بو اثر «م. شبسترلي» تخلصو ايله ايلك دفعه بغداددا، سونرا تبريزده چاپ اولدو. بو اثري احتوا ائدهن شعرلر عبارتدي:
۱ . ساغ اول بغداد
سن اوسان، من ده بويام
باغلي قاپيلار
بير ديلَك
بير داها
رخشندهنين آرزوسو
قربتدهكيلر
توفان قوپاجاق، توفان!
سهنددن پيراما قرونا پيغام!
سوسانماز ائليم!
ائل قيلينجي
يوردومون قبلهسي
سعادت وطندهدير و نئچه بالاجا شعرلر
۲ . منظومهلر:
كيچيك قردشيمه مكتوب
پروانهنين سرگذستي
يوخي
غزللر
زهتابي بير مكتوبدا كيچيك قارداشيلا دانيشير. اوزامان شاعر سوئت اؤلكه سينده ياشاييردي. بوردا باشينا گلن حادثهلري قلمه آلير و بير وطن سئوهر انسانين ايچ حاللاريني، پاك دويغولاريني تصويره چكير.
«پروانهنين سرگذشتي» منظومه سينده، بوگون آذربايجانليلارين او تايا قاچماسي و اوراداكي چتين شرايطده ياشامالاري، كيملره بويون اييب، تحقيرلره دؤزمه لريني تصويره چكميش و پروانه ديليجه اؤز حاليني يازميشدير.
بو اثر نئچه منظومهني احتوا ائدير كي قاباقجا او بيري اثرلرده ده گلميشدير. بو منظومهلر بونلاردير:
ـ يوخي
ـ بختي ياتميش
ـ بذ قالاسيندا
ـ كيچيك قارداشيما مكتوب
ـ افسانه دي شمشيره دايانمازسا آزادليق
بو اثرين ايلك منظومهسي اولان «شاهين زنجيرده[۲۷]»، شاهين قوشونو، بير آزاد سمبوليك قوشو كيمي تصويره آليب، اونون ديليجه وطنداشلاريني وطن سئومهيه، دوست ـ دوشماني دوزگون تانيماغا، يادلار سؤزلرينه آلدانماماغا چاغيرير.
بو اثرينده ده، شاعرين بوتون بشريته آرزيلاديغي سعادت و كرامتي آنلاماق ساده دير، باشدان باشا وطنداشلاريني خطاب ائدهرك، وطنين مقدسليگيني آنلاتماق ايستهيير و ملتلر بشريتين عضو و اولاراق:
بير عائلهدير بشريت
دايم آراميشدير او سعادت
و كرامت
ملتلر اونون عضوو كيميندير
يوكسلمهسه لاكن، سورونر هميشه كاروان اوجالانماز.
انسانليغا لاييق اولان انسان
اؤز ملتين دردينه بيگانه قالانماز
اؤز قونشوسونو غمده گؤروب، كئفده اولانماز.
انسان دئييل همجنسيني بدبخت گؤروب، جام آرايانلار
خلقي ازيلن حالدا سوسوب نام آرايانلار!
شاعر وطندهن اوزاق غربتلري گزيب، خوشختليك آختارانلاري هارايلير، ائلين داردا اولماغيني سؤيلور.
شاعر سعادت آرديجا دنياني يئرسيز بيليب، آزادليغي آنا تورپاقدا بيلير و گوهري وطنده تاپماغي لازم بيلير. شاعر جسا قیزیل قلم آذر Qizil Qelem...
ما را در سایت قیزیل قلم آذر Qizil Qelem دنبال می کنید
برچسب : نویسنده : mrbkarimia بازدید : 123 تاريخ : پنجشنبه 1 دی 1401 ساعت: 22:50