گونش آذربایجاندان ساچیلیر – 3

گونش آذربایجاندان ساچیلیر – 3

دانیشیق متنی

م. کریمی

26/04/1401

آذربایجانا خدمت ائدن­لر

کئچن هفته آذربایجانا خیانت ائدنلری تانیدیق. فارس شعوبیه سی نین اوچونجو مرحله سینده استعمارین نظریه لریله دیکتاتورلوق قورولور، اوندان اؤنجه ده ماسیونرلر تربیه اولموشدور و 7 ماسون میدانی الده ائتمیشدیر. بو 7 ماسون عبارتدیرلر: سر جان ملکم / سر ویلیام جونز / سر رونالد نیکولسون / سر هنری راولینسون / سر ادوارد براون / سر توماس والکر آرنولد / سر ادوارد دنیس راس. (اسماعیل رائین، فراموشخانه و ماسیونری در ایران، 3 جلد، 1357، چاپ سوم، ص 15).

بونلار تئورو دوزلدیرلر، آرخائیزمی پوفله ییب فارس قومونا تاریخ یازیرلار، اونلاری بیر دولت – بیر ملت آدینا مدرن بزه ییب، اونلارا قوندارما تاریخ یازیب – اصیل تاریخیمیزی تحریف ائدیرلر، ایراندا غیرفارس ملیت لری باسیب ازیرلر. محمدعلی فروغی بو ایشین مدیریتینی نخست وزیر عنوانی آلتیندا قبول ائدیر و کابینه سی ده تامام شوونیستلردن عبارت دیر. آنجاق بونلار چالیشیرلار تورک ملتیندن حکومتی آلاراق تورک ملتی تحقیر، توهین، تهدید و توفنگ ایله میداندان چیخاردیب و فارس ائلینی ایرانا قوندارسینلار و ایرانی فارسیستان آدلاندیرسینلار. بورادا محمود افشار گلیر و 5 دقیقه تورک کلاسی نین دایر اولماغینا اؤز مخالفتینی گؤسته ریر. ایرخ افشار یازیر: در کتاب های درسی باید ترک ها و سلسله های ترک را وحشی، بیگانه، مهاجم و اشغالگر نامید؛ حتی میراث های باستانی مرتبط به این قوم را به نحوی نابود کرد. (آذربایجان و زبان آن، 312). رضاشاه آذربایجاندا اولان عابیده لری ویران قویماغینا شاهید اولموشوق. البته آذربایجانین بوگون ده اثرلرینی ساخلامامازلیق، اورمو دریاچه سینی قوروتماق و باشقا ایشلر همان سیاستین داوامی دیر. دکتر ولایتی نین نظرلری نین اجراسی دیر کی آذربایجاندا سرمایاگذارلیق اولماسین ؛ چونکی ایرانا قالان دئییلدیر.

مستوفی آذربایجان استانداری اولور، سرشمارینی خرشماری آدلاندیریر، مدرسه لرده تورکجه دانیشماغی محصللره و معلم لره قدغن ائدیب و نه توهین لر کی ائتمه ییر. محسنی، اونون دالیجا ذوقی کیمی لر آموزش و پرورشه گلیب اوشاقلاری نه توهینلرله و تنبیه لرله اینجیدیر. نهایت شیخ الاسلامی کیمی خائن لر، اوشاقلاری آنا آتالاریندان آلیب عمومی فارس یئرلرینده ساخلاماقلا، آنادیللرینده محروم ائتمک و بو غیرانسانی جنایت لرله فارسیجانی اوشاقلارا اؤیرتمه یی اؤنرله ییر. بوگون همین بو یولو سید جواد طباطبایی، علی مرشدی زاد ، حمید احمدی و باشقا خائن لر داوام ائدیرلر. آنجاق بونلارلا آذربایجانا عشقی اولانلار، خالقیمیزی سئون لر ده واردیر. آما باخین خائن لر ناز و نعمت ایچینده یاشاییب، استعماردان درس آلیب، مال – دولت تاپیرلار، آما خدمته گلن لر دوستاقلاردا، سورگونلرده، قالیرلار، ایشلرینی الده وئریب غریب شهرلره کؤچمه یه وادار اولورلار. بوگون ده بئله دیر. آذربایجان گنج لری – عالی تحصیل آلاراق اللری قولتوغوندا قالیب یا باشقا اؤلکه لره و یا باشقا ولایت لره کؤچمه مجبوریتینده قالیرلار. بیر حالداکی آذربایجان توپراقلارینی منابع طبیعی عنوانی آلتیندا باشقا یدرلردن گلن مهاجرلره پایلاییرلار. بو ایشلردن کیم لر بهره له نیر؟

دیلیمیز تورکجه اولاراق دونیانین ان قایدالی دیلی و اؤز گؤزللیک لریله و اؤزللیک لریله مین ایللیک لر تاریخینه مالیکدیر. بو دیلین زنگینلیگی و گؤزللیگی دونیا دیلچی لرینین رغبتینی قازانمیش،

دیلیمیزین گؤزللیکلرینی یارادان ایلک اؤنجه ده سئویملی خالقیمیزدیر. دیل اؤنجه خالق دیلینده یارانیر، گوجله نیر، سونرا ادیبلر، یازیچیلار و شاعیرلر اونو داها آرتیق گوجلندیریر، بزه ییر و زنگینلشدیریر. بو گؤزللیک لری گلیشدیرن لردن دانیشماق ایسته ییرم. البته ایلک اؤنجه آنادیلین اؤنَمی حاققیندا بیر نئچه بیلگین لرین سؤزونه اشاره ائتمک یاخشی اولار:

ﻣﺎﻧﺪﻻ، هایدگر، یونسکونون سؤزلریله کیفایتله نیرم. ماندلا دئییر:

بیر انسانلا بیلمه دیگی دیلده دانیشمایین، چون سؤزونوز اونون مغزینه گیرمز، اما آنادیلینده دانیشارساز اوره یینده اوتورار.

ﻫﺎﯾﺪﮔﺮ دئییر:

آنادیلی دویغو و الهام قایناغی دیر، بونا گؤره آنادیلیله مخالف اولانلار انسانین ان درین روحو ایله ساواشیرلار و نهایتده سیناغا اوغرایارلار.

ﻫﺎﯾﺪﯾﮕﺮین باشقا بییر سؤزو ده واردیر:

بیر ملتین دیلی یوخ اولورسا، وارلیق صحنه سیندن چیخار.

ﺳﯿﺪﺟﻤﺎل­اﻟ­ﺪﯾﻦ ﺍﺳﺪﺁﺑﺎﺩﯼ:

اؤز دیلینی اونودان هر ملت، اؤز تاریخی نی ده اونودار و همیشه لیک قوللوقدا اسیر قالار.

ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﻳﻮﻧﺴﻜﻮ طرفیندن بئله دئییلیر:

آنادیلی نین یازیب اوخوماغینی بیلمه ین آدام ساوادسیز ساییلار.

ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳلار نظریه سی:

آنادیلی آناسودو ایله انسان جانینا سوزور، تکجه اونون اؤلومویله جاندان چیخار. باشقا بیر دیلی آنادیلی نین یئرینه تحمیل ائتمک جنایت ساییلیر.

پروفسور جینو آلفرد:

آنادیلینی اوشاقلارینا اؤیرتمه ین هر بییر کس، تکجه آتا – آناسی و اوشاقلارینا خیانت ائتمیر، هابئله بوتون بشریته خیانت ائدیر، چون بشرین مدنیت لریندن بیری نین یوخ اولماسینا سبب اولور.

ایندی تورکجه میزه خدمت ائدنلرین نئچه سینی ده تانییاق:

دیلیمیزه خدمت ائدنلرین باشیندا ابوریحان بیرونی دایانیر. ابوریحان بیرونی بو گؤزللیک لره اشاره ائتمیش و اؤز محبتینی آیدینلاشدیرمیشدیر. سونرا اسکی و کلاسیک ادبیاتدان دانیشاندا علامه زمخشری، تورکجه دیوان یاراتمیش، دیلیمیزین گؤزللیک لرینی ده آچیقلامیش، ابن مهنا دا بو گؤزللیک لری اوزه چیخارمیش، سونرا یوزلرجه شاعیرلریمیز 4جو یوزایلدن باشلایاراق ان گؤزل نمونه لری یاراتمیشلار بو آرادا خواجه احمد فقیه، الیاس بابا، خواجه دهانی، خواجه علی خوارزمی، شیخ عزالدین حسن اوغلو، 40 غزل و 12380 بیت لیک سیره النبی مثنویسی له ، و یوزلرجه باشقا شاعیرلریمیز. البته بونلاردا اولان دوشونجه نی ده یرلندیرمه لی ییک. انشاالله شاعیرلریمیزی تانیتدیرما بؤلوملره چاتاندا اونلارین دوشونجه لرینه اهمیت وئره جه ییک. دیلی یاساق ائدن لر بو دوشونجه لردن قورخورلار، یوخسا کتابدان چوخ کتاب. بونلار بوگونه قدر فارابی نین – تورک فیلسوفون مدینه فاضله سینی فارسیجایا ترجمه لری نین قارشینی آلمیشلار. چونکی بورادا دوشونجه وار. بورادا انسانیتدن دانیشیلیر.

یوزایلدن چوخدور کی ماسونلار و فراماسیونرلر "بیر ملت – بیر دولت – بیر دیل" عنوانی آدینا ایرانی بیر جزیره یه چئویریب و فارسیجادان باشقا دیللری یاساق ائده رک بیر دیلی، کیملیک سیمگه سینه چئویرمیشلر. بو ماسونلار قارشیندا خیانت کارلارین قارشیندا حقیقتی قورویانلار دا واردیر. یوزایلدن آرتیق دیر کی انسانسئور خادملر آذربایجاندان باش قووزاییب و خالقی معرفلندیرمک اوچون چابالار گؤسترمیشلر. بونلاردان میرزا حسن رشدیه، جبار باغچه بان آدلارینی هامیدان اؤنجه یاد ائتمک گرکدیر. رشدیه ایلک آنادیلی کتابینی حاضیرلایاراق تورک دیلینی مدرنلشدیرمه فیکرینده اولموش و اوشاقلاری علم و بیلیمه چکمک مقصدیله علمی صورتده کتابلار حاضیرلامیشدیر. جبار باغچه بان دونیا شهرتلی عالیم اولاراق اوشاقلارین معارفلنمه سی اوچون اوشاق کتابلاری یازمیش، عئینی حالدا وطنیمیزه خیانت ائدن لری ده افشا ائتمیش و اونلارین خائنجه سینه داورانیشلارینی آچیقلامیشدیر. اونون تورکجه کتابلاری چوخدور. همین کتابلارلا دیلیمیزه و خاقیمیزا خدمت ائتمیشدیر. باغچه بانین یازیدیغی کتابلار بونلاردان عبارتدیر:

1) كيتاب اليفبا

2) جوجوقلا را بايرامچيليق، شعرله كيچيك داستانلار،

3) پروانه­نين كتابي، شعرله كيچيك داستانلار،

4) قيزيل­لي ياپراق، شعرله كيچيك داستانلار،

بو كتابلار هاميسي 1306 دا چاپ اولموش.

رباعيات خيام توركي (ترجمه)

نئچه اویون – نمایشنامه – تورکجه یازمیشدیر او جومله دن:

خائن قادين، 1317، اويون.

شيخ شاميل، اويون.

فداكار معلم، 1300، اويون،

جهانگيرليك نمايشي (امیر تيمور)، اويون، 1306 .

ائركگ خالا قيزي، اويون، 1306 .

«مجد زبان»

عمرخیامین رباعی لرینی تورکجه یه ترجمه ائتمیشدیر. رضاشاهین سیخینتی و بوغونتولو زامانیندا اوجا سسله اؤز وارلیغینی سسله میش و کیملیگینی ساخلامیشدیر.

استعمار الیله دیکتاتورلوق یارانیرسا، فراماسیونرلر آذربایجانا هجوم گتیریرسه لر ده آذربایجان سوسماییر، اؤز مودافیعه لریله دایانیر. بونلارین باشیندا معجوز شبستری واردیر.

ميرزا علي معجز شبستري 16 ايل تامام استانبولدا ياشايير. استانبولون آزادليق هاواسي، علم اوجاقلاري­نين اودو اونو دا يانديرير. باجارديغي قدر اؤيره­نير، تجربه قازانير، مطالعه ائدير، شرق ادبياتي، معاصر اجتماعي- سياسي درگي‌لري هوسله ايزله­يير. سياسي، اجتماعي دنيا گؤروشلريله تانيش اولور و نهايت 32 ياشيندا اؤز وطنينه قاييدير. آنا وطنه قاييداركن، آنا يوردونون- سئويملي خالقي­نين نه قَدَر دنيا خالقلاريندان گئري قالديغي، شاعري سارسيدير. معجز شيخ محمود شبستري­نين مقبره­سينده درس كلاسلاري قوروب، وطن ائولاديني مدني حياتا حاضرلاماق اوچون چاليشير. الینه قلم آليب، درين دوشونجه‌لريني كاغاذ اوسته گتيرير، توپلومون چيركين غّده‌لريني دئشه‌له‌يير. اونون مدني حركت‌لريندن بيري، بيرينجي دفعه اولاراق ايران تاريخينده قيز مكتبي­ني قورماق اولور. معجوز، بو ايشيله تربيه اوصولو يولوندا يئني بير جيغير آچير. معجز بو ايشله برابر، ياراديجيليغي­نين بؤيوك بير بؤلومونو قادينلارين درس اوخوماغينا حصر ائتميشدير. بو جهتدن ده ايران ادبيياتيندا گؤرولمه ميش بير ايش گؤرور.

معجز بالاجا بير كند و يا قصبه­ده ياشاماسينا باخماياراق، گؤردويو ايش و بوراخديغي اثر چوخ بؤيوك اولموشدور. او، خرافه­لرله آيدينجاسينا دؤيوشور، خالقي اوياتماغا چاليشير و نهايت مرتجع قوه­لر ـ اربايلار، خانلار و ... اونو راحت بوراخمايير، روحانی لر ده اونو تكفير ائديرلر. استبداد دا اونون ياخاسيني بوراخمايير چونكي اونون اودلو قلمي استبدادين بساطيني اودا چكيردي. معجز آزادليق معناسيني ساده ديل ايله آچيقلاماسي، ظُلمو و استبدادي افشا ائتمه­سيله خالقدا بؤيوك اويانيش روحو ياراديردي. رضاخان بونو تحمل ائده بيلمزدي، نهايت اونون سورگون اولما امري صادر اولور.

معجز بؤيوك بير شاعردير. ايندي خالقيميز تكجه تنقيد و هجو شاعري كيمي تانييير. مختلف موضوعلاردا، معجز شعرلري­نين هاميسي معاريفي، مدنيتي، آزادليغي تبليغ ائدير و جهالتدن شكايت­له­نير. معجزده، اوستادي صابر كيمي خالق حركتينا حساس و اجتماعي فلاكت­لري دريندن دويان بير مصلح و شاعردير. صابير كيمي كسكين سياسي ساتيراسي اولماسادا، ماراقلي و شيرين گولوش مهارتي واردير. «خالقي بيدار ائيله­رم» عنوانلي شعري ادبياتيمیزدا خالقا اولان محبتینی گؤسته ریر.

معجزین گاهدان قادينلارا لازيم اولان سؤزلريني توكذبّان باجي خطابي ايله سؤيله­يير. توكذيبان، اونون خانيمي­سي دير، او جمله‌دن يازير:

سات ميتيل يورقانيوي، وئر سربازه، قورتار جانيوي

اي توكذيب باجي، مروّت گؤزله­مه جلاددن ...

همين شئعرين آرديندا گلير:

دويدو استبداددن تورك و فرنگ وروم و روس

دويمادي بيلمم نييه ايرانلي استبداددن؟

معجزده اولان جسارت بلكه شرق اؤلكه‌لري‌نين هئچ بير شاعرينده يوخدور. معجز ائله بير شاعردير كي قولدور رضاخانين قيلينجي‌نين دال- قاباغي كسه‌ن بير دؤره­ده جمهوريت نغمه­سيني قووزاييب و خالق اوچون استبداد اليندن آزادليق ايسته­يير. او، تكجه ظالم‌لر قارشيندا يوخ، بلكه خرافاتچی قره قوّه‌لر قارشيندا دا دايانير، او، سينه­گريب سؤزونو سؤيلور. بوگون معجوزون دیوانی یاساق اولدوغونا باخمایاراق، چوخلو ائولرده آينا و قرآن لا برابر طاقچا لاردا ساخلانيلير.

معجزون شعرلرينده ساده­ليك، صميميت و صداقت اؤزونو گؤسته­رير. اونون بوگون بئله سئويملي شاعر اولدوغونون نه­دني، ساده و زحمتكش انسانلار دردلريني، غم ـ كدرلريني بيان ائتمه­سينده­دير. او، خالقينا اوز چئويره­رك ظالم­لر، رياكارلارا و مرهوم پرست آداملارا دال چئويريب، خالقيندان مدافعه ائدير و بوگون خالقيميز دا اونو سينه­سينه باسيب، سئوير.

او، خالقيميزين آغيرو دؤزولمز شرايط ده ياشاماغيني، خالقين ساوادسيز و عوام اولماسي­نين نه­دن­لريني ياخشي بيلير آنجاق اونو گيزلتمه­ييب، بلكه آشکارا چيخارير و اؤز هدفيني دئيير:

جهل ايله قدم باسما طلسمات جهانه

علم اولماسا مفتاح فضيلت اله گلمز.

معجز قيزلارا و قادينلارا درين حرمتي اولوب و اونلار حاققيندا اولان ظلمه قارشي دايانير. او، قادينلاردان ايستير اؤز حقلريني آلاراق بير انسان كيمي اجتماعي ـ سياسي فعاليت­لرده اشتراك ائديب، جهالت زنجيرلريني قيريب و آزاد ياشاسينلار:

گره‌ك آزاد اولا اوغلان كيمي قيز

چه در صنعت، چه در فن كتابت

قيچين اؤرتسون گره‌ك، آچسين جمالين

وبالي بوينوما روز قيامت

جهالت پرده‌سين ييرت، آت اوزوندن!

طلوع ائتسين بيزه شمس سعادت.

معجز قادينلارا اولان تضييق­لری دوشونور، حسّ ائدير و سبب­لريني ده بيلير.

محمدعلی صفوت ده او خفقانلی گونلر و ایللرده اؤز آنادیلینه حؤرمت و سئوگیسینی سؤیله میشدیر. محمدعلي صفوت دوشونجه‌لي بير روحاني، طبعي روان بير شاعردير. اونون قلم يادگاري آذربايجان ادبياتي‌نين قارانليقلاريني ايشيقلانديرمادا بؤيوك تاًثيري اولموشدور. صفوت ساده بير شاعر يوخ، بلكه مفكوره­لي بير عالم كيمي، تاريخيميزين قارانقولوق چاغيندا چيخيش ائتميش و گؤزه‌ل اثرلريله خالقيميزين اوره­ك سؤزلريني ترنّوم ائديب، اوره‌ك­لرينه دؤزوم، قوللارينا قوّت وئرميشدير.

صفوت «معارف انجمني» ني 1328 ايلينده قورور (جنوبي آذربايجان يازیچيلاري‌نين ادبي مجموعه‌سي، باكي، 1339، مقدمه). او، تبريزين مبارز روحاني­لريني بيرلشديرمكده بؤيوك آدديملار گؤتورور و شيخ محمد خياباني حركتينده بؤيوك ايشلر گؤرور. او، شيخ محمد خياباني‌نين ياخين دوستي اولاراق، بو قياما قاتيليب و اليندن گلمه‌ني اسيرگه‌مه­يير. صفوت تبريزين فرهنگي ساحه­سينده باجارديقجا چاليشير و نئچه- نئچه توركجه و فارسيجا كيتابلار يازير. اونون كتابلاري بونلاردير:

ميزان الانسان

منابع الحكم

دانش و پرورش

بير دسته گُل

مين بير شاعر

فرهنگ آذربایجان

داستان دوستان و ...

اعتماد

ميرمهدي اعتماد آذربايجان ادبيات تاريخينده پارلاق بير اولدوز، بؤيوك صنعتكار و داهي بير متفكردير اونون یازیلاریندا، درين دوشونجه‌لر، پاك دويغولار، تميز آرمانلار دالغالانير. اونون شعرلری خالقيميزين تاريخده يازيلان شرف و اعتبار سندي­دير، شاعرين اوره­يي خلق ايله دؤيونوب و شعرلري بو دؤيونتولردن لپه­له­نيبدير. اونون یازدیغی موضوعلاري چوخ اطرافلي و چوخ چئشيدلي­دير، آنجاق هاميسيندا علوي بير انسانين روحو چيرپنير و پاك دويغولاري ترنّم اولور.

اعتماد هر زمان خائن­لري افشا ائديب و خالقينا يئتيره­ن ضررلردن داد چكيبدير، بير شئعريني سيد ضيايا حصر ائده­رك اونون آذربايجان خالقينا ضرر يئتيرديگي و ضربه ووردوغو نو آچيقلايير و بئله سؤيلور:

آذر بالاسين چرخ فلك محنته سالدي

سانما چكيب ال، دويماييب ايستر هله سالسين.

بير عنصر ناپاك ساليب زحمته خالقي

فكري بودور: ايرانا بوتون زلزله سالسين.

قورخودماق اوچون تجزيه­ني ائيله­ييب عنوان

ايندي چاليشير بو سؤزو ديلدن ديله سالسين.

چون هر نه دئدي گئتمه­دي مقصودي قاباقدان

ايستر بو يالان سؤزلريله و لوله سالسين.

بيلمير بو يالان سؤزلرينه خالقيميز اويماز

گئتسين اؤزونون طايفا- تيفاقين اله سالسين.

بو آنلامازين ماسكيني عالم تانيييب­دير

ايستر اوزه ماسكين ائله سالسين، بئله سالسين.

اعتماد سانکی بوگونکو مسئولاری تانیتدیریر. او بو ریاکار، اختلاسکار و یالانچی مسئوللاری دوزگون تانيياراق كسكين قلمي ايله رسوا ائدير، او «گئت آدامين تاني» آدلي شئعرينده يئنه خالقين و اؤلكه­نين دوشمنلريني افشا ائدير، و بئله يازير:

لاي لاي دئمه، ملت آييليبدير، داها ياتماز

اللشمه بئله، هئچ كيم حياتين سنه ساتماز.

بيهوده منه سؤيله­مه ال چك بو ائليندن

غئيرتلي اولان طايفا- تيفاغين، ائلين آتماز.

او ليريك شعرلرينده ده ائليني، وطنيني ياددان چيخارمايير، «ائليمه سلام» و «دوغما آذربايجان» شعري بو ادعایا گؤزل اؤرنکدیر.

شاعير دوشونجه‌لي و دُنيا گؤرموش بير شاعر اولاراق، شعريله چاليشير خالقي­ني غفلت يوخوسوندان آييلديب و كمالا ساري يؤنلتسين و عيني حالدا باشينا توپلانان دوشمنلري ده تانيتديرير:

آچ گؤزون، ياتما، ياتان كيمسه ملامتده قاليب

ياتيب هر كس بوگونو خواب جهالتده قاليب.

هركيم اؤز حقي­نين اوستونده دفاع ائیله­مه­ييب

داغيليب وار- يوخو، بير عمر شماتتده قاليب.

دئمه هرگز بو يولو گئتمه­يه قادر دئييلم

گئتمه­ين كس بونو بيلسين كي ضلالتده قاليب.

فورصتي فوت ائله­ين خائنه خدمت ائله­ين

آنلاسين كي: اؤزو، اوولادي اسارتده قاليب.

سني آواره قويان قورخولو تهران اؤزودور

داغيديب اؤلكه­لري ايندي ندامتده قاليب.

نئيله­ييب بوقوزو ملت سنه، تقصيري نه­دير؟

كي حقوقوندا اوزاق بير بئله مودتده قاليب؟

بوشعر،گؤسته­ريركي مير مهدي اعتماد نه قدر سياستله تانيش­دير و خائن­لري ياخشي تانير. اعتماد شیخ محمد خیابانی نین حرکتینی آچیقلاییر و اونون دوشمنلرینی تانیتدیریر. ملي حكومت ايش اوسته گلن گونلرده ده يئنه وطن سئوه‌رليك نغمه­لريني قووزاييب و «يئني حياتيميز» دان دانيشير. (میرمهدی اعتماد، 1380).

مير مهدي اعتمادين باشقا اثرلري بونلاردير:

الفباء جديد،

هدايت الكلان،

تحفه الصبيان،

گلين‌لر بزه‌گي،

گُل‌غنچه‌سي و . . .

بو اثرلرين هاميسي بوگونه قدر دفعه‌لرله چاپ اولوب، هله‌ده خالقيميز اللرينده گزير (علی قاتفقازیالی، 2002، ص312).

دوغروسو بودوركي 1320 دن 1325 ايلينه قدر آذربايجان ادبياتي ديرچه­لير و بو ايللر ادبياتين گلیشمه تاريخينده گؤركملي بير يئر توتور. رضا خانين قاچماسيلا، نسبي آزادليق بوتون ايراندا يارانير، اؤزه­لليك­له آذربايجان مليت مسله­سي داها آرتيق خالق ايچينده ياييلير و چوخلو شاعرلر قلم اله آليب، آنا ديللري و آنا وطن­لريني اؤيمه­يه جان آتيرلار. شعر داها ليريك حاليندان ملي بير سوّيه­يه يوكسه­لير. وطن معناسيني آراماق، آذربايجان عنواني آلتيندا شعر سؤيله­مك بيرينجي صفده دايانير. هانسي شاعر آذربايجان عنوانيني شعرينده گتيرمير؟ بو زامانين شعري خالقيميزي اؤز ملي آزادليغي يولوندا مبارزه­يه دعوت ائدير. ديكتاتورلوغو، استبدادي رد ائده­رك، خالقي دموكراسيه چاغيرير و برابرليگي، عدالتي، آزادليقي تصويره آلير.

پیشه وری زمانی دیلیمیز دیرچه لیر، رسمیت تاپیر. بیر ایلده دیلیمیز ائله گلیشیر کی 100 ایللیک یولو بیر ایلده گئدیر. بو زمان آنا ديليميزده 8 گونده‌­ليك درگي، اونلارجا هفته­ليك و آيليق مجله­لر چيخير (شهریورین 12سی، 1358، ص 85). 12 شهريور كيتابيندا 12 شهريور 24 دن، 12 شهريور 25 ـه قدر تكجه آذربايجان روزنامه­سينده 255 شعرين يازيلماسيني مطرح ائدير. سياسي مقاله­لر داها آرتيق بير قيده ده­ير. سياسي ادبيات بؤيوك نائليت­لر اله گتيرميش و خالقين ايستك­لريني مطرح ائده بيلميشدير. بو بير ايلده يوزلرجه توركي كتابلار چاپ اولور.

بو زمان اونلارجا یوخ، بلکه یوزلرجه یازیچی و شاعیر میدانا گلیر. تورک دیلی رسمیت تاپیر، تامام مدرسه لرده، اداره لرده تورکجه یازیلیب اوخونور. شاعیرلرین ساییسی چوخالیر: بالاش آذراوغلو، مدینه گولگون، حکیمه بلوری، علی جوادزاده (توده)، جعفرپور، موسی طاهری، هوشیار، دوزدوزانی، یداله اسدی، میرمهدی چاوشی، قلیخان بورچالو، میرتقی میلانی، محمدعلی مناف زاده، فتحی خشکنابی، عباس پناهی، فیروز صادق زاده، محمدرضا عافیت، محمد داداش زاده، جعفر کاشف، سیدعلی میرنیا، کمالی، آشیق حسین تبریزی، ایوب نمینی، سلیمان جهانی و . . . دیلیمیزه جان باغیشلاییر اونون گلیشمه سینده اشتراک ائدیرلر. بونلارین نئچه سینی اعدام اولور و بیر نئچه سیندن هله ده بوگونه قدر خبر الده اولونماییب.

علي تبريزي

شاعير، اديب و فولكولور توپلايان سيمالاردان ديركي شاهين سيخينتي – بوغونتولو چاغيندا قورخمازليقلا توركجه يازيب- ياراتدي آنجاق 135جی اينقيلابیندان سونرا دا، اؤز يولونا داوام ائتدي و بير نئچه چيلخا توركي كيتاب ياييملادي. شاه دؤورونده شاه اسماعيل داستانيني 2 جلدده، شاه اسماعيل ديواني‌ني، اؤز توركي ديواني‌ني و باشقا توركي اثرلري (علي تبريزي، شاه اسماعيل، تهران، انتشارات آتروپات، تاريخ سيز.) چاپ ائديب باييملادي. تهراندا «آتروپات» آدلي يايين ائوي‌ني دولانديريب، ادبياتيميزا يارديم ائديردي. تبریزی "دیل و ادبیات" اثرینده دیلیمیزدن مودافیعه ائدیر، شعر دفترینده ده یوزلرجه فعل، سؤزجوکلری اؤلومدن بوراخیر و یئنی سؤزجوکلر ده یارادیر. اونون دیلیمیزده اولان خدمتلری اونودولمازدیر. آنجاق شاه رژیمینین سیخینتی – بوغونتولاریندان اوزاقدا قالماییب، دفعه لرله توتساقلاردا عؤمور کئچیردیب.

دئییلر: دیل مس دیر، آما شعر قیزیل دیر. بیزیم دیل بو دیللر ایچینده قیزیل دیر. زنگین و گئنیش ادبیاتیمیز واردیر. تورک دیلی شعر دیلی دیر. بو اینجه لیک لر هامیسی شعرده جانلانیر. بیز بو گؤزللیک لری ترجمه اولان شعرلرده داها آرتیق گؤروروک. بو ترجمه لره بالاجا بیر دقت یئتیرنده بو گئنیشلیگی و گؤزللیگی دوشونوروک. ترجمه ده دوغرودور ترجمه ائدنین مهارتی اؤنملی دیر، آنجاق دیلین پتانسیلی داها اؤنملی دیر. شاهنامه ترجمه سی / حافظ دیوانی / مولوی دیوانی / نظامی دیوانی / باباطاهر دیوانی

بو مترجم لر دیلیمیزی گوجلندیریب و خدمت گؤسترمیشلر. تاسوفلر اولسون دولتیمیزین اولمادیغیندان باشقا دیللردن ترجمه لریمیز بارماق ساییسیندادیر، آنجاق بو کئچن ایللرده گنج یازارلاریمیز بو میدانی سولاییب چالیشماغا باشلامیشلار و رومان یازماق دا گوجلنمه ده دیر. آنجاق بونو دئییم کی فارس ادبیاتیندا تورکجه میزه چئویریلن شعر اثرلری، دیلیمیزین گوجونو و گؤزللیگینی گؤسته ریر. حتا استانبولجادان اوستون اولدوغونو دا بللندیریر. باخین شاهنامه، دیوان حافظ (آذرپویا)، باباطاهر (بهرام اسدی)، مثنوی معنوی (حیدرعباسی – باریشماز)، نظامی نین خمسه سی (صمد وورغون – رسول رضا – خلیل اولوتورک – محمد راحیم و باشقالاری)، ائله گؤزل ترجمه ائتمیشلر کی فارس شعرلریندن داها یئترلی، داها گؤزل و حتا بیتلری اصلیندن آز اولاراق معنالاری داها یئترلی اولموشدور. بو باره ده باشقا بیر زمان دانیشماق اولار. مثلا مثنوی معنوی – مولوی دن استانبول تورکجه سینه پروفسور گولپینارلی ترجمه ائدیب، آما آذربایجان تورکجه سینده باریشمازین ترجمه سی هامی عالیم لری و ادیب لری حیرتده قویور. بونون نه دنی دوغرودور مترجمین مهارت اساس دیر، آما دیلیمیزین اؤز پتانسیل لری و گؤزللیگی ده دانیلماز بیر قونودور. بو گؤزللیگی بئله بئله مترجم لریمیز یارادیر.

صمد بهرنگی و دوستلاری: اوختای یئنی و مدرن شعر حرکتینی یارادیر، حبیب ساهر اونون یولونو گئدیر، آیتان – پروفسور حمید نطقی بو یولو داها هامارلاییر؛ صمدین یولداشلاری، مناف فلکی، بهروز دهقانی، مرضیه احمدی اسکویی و یوزلرجه باشقالاری بو یولدا محمدرضاشاهین باسقیلاری قارشیندا جانلارینی قوربان وئریر و اؤز ملتی نین وارلیغیندان دفاع ائدیرلر. صاندیق ادبیاتی دیلیمیزین زنگین بیر خزینه سی بونلارا عاییددیر. صمد بهرنگی ایراندا روشنفکر آدلانان طیف اوچون آبرو قازاندی، چکیجی بوراسی دیر کی مرشدی زاد "روشنفکران آذربایجان" کتابیندا اصلا صمد بهرنگی دن آد چکمک ایسته مه ییر. اونون نظرینده روشنفکرلر کسروی لر، مرتضوی لر، شیخ الاسلامی کیمی ساتقینلاردیر.

زهتابی – دیلیمیزین چیچکلنمه سی، علمی صورتده اؤیرنمه سی یولوندا نئچه نئچه کتابلار یازدی. اونلارجا شعر دفتری، تاریخ یازمیش، دیلیمیزین قایدا – قانونلارینی علمی سویه ده آچیقلامیشدیر. ادبیات ساحه سینده ده درین و علمی آراشدیرمالاری اولموش، اونلارجا کتاب یازمیشدیر. دیل ساحه سینده بو اثرلری یازمیشدیر:

آنا ديليميزي نئجه يازاق؟ مقاله، بالاجا كتاب، تبريز.

معاصير ادبي آذري ديلي/ علمي ـ تحقيقي اثر، تبريز.

ايران توركلري­نين اسكي تاريخي، تحقيقي اثر، ايكي جيلد، تبريز.

دافعه سياستي، جاذبه سياستي اولماليدير، اروميه، نويد آذربايجان.

عروضون تورك فولكلوروندا كؤك­لري، تحقيقي ـ علمي اثر، زنجان، اميدزنجان.

زبان ادبي آذري معاصر (فارسي)، تبريز.

علم معاني (فارسي) تبريز.

جنايت 2500 ساله شاهان، (فارسي)، بغداد.

آيا زبان فارسي به زبانهاي ملل ديگر ايران برتريت دارد؟

آذربايجانين يئر آدلاري، تبريز، مهد آزادي.

آذربايجان ديلي نين نحوي، تبريز فجر آذربايجان.

قرآن و مليت

دوکتور جواد هیئت – وارلیق درگیسیله بیر مکتب یاراتمیش، عئینی حالدا خالقیمیزین بوزامان احتیاج دویدوغو قونولار اساسیندا مقاله لر و کتابلار یازمیشدیر. اونون اثرلری بوگون آذربایجان دیلی و ادبیاتی نین سندلری کیمی ده یرلندیریلیر. اونون دیل و دیلچی لیک حاققیندا درین و علمی نظریه لری دونیا دیلچی لری یانیندا دیلیمیزین وارلیغینی و علمی دورومونو تثبیت ائتمیشدیر.

صدیق – دوکتور صدیق 60 ایل آذربایجان تورک دیلینه، ادبیاتینا خدمت ائتمیش، وارلیغیمیزدان مودافیعه ائتمیش و بوگون بیزیم باشی اوجالیق سندلرینی توپلامیش و 300 جیلده یاخین اثرلر یازمیشدیر.

محمدعلی فرزانه – ادب و نزاکتله برابر ان گؤزل بیر بیان و شیوه ایله بیزلره دیلیمیزی یئرلی – کؤکلو صورتده، علمی باخیشلا اؤیرتمیش و ده یرلی اثرلریله بیزلره اخلاق، نزاکت، علم اؤیرتمیشدیر؛ شاه دؤرونون جنایت لرینی آچیقلامیشدیر. فرزانه جنابلاری دوکتور مبین ایله برابر گذشته – چراغ راه آینده کتابینی یازمیش و تاریخیمیزدن اولان باسقیلاری و تحریفلری افشا ائتمیشدیر.

دوکتور مبین – شیمشک – ایراندا جوذام ناخوشلوغونا مبتلا اولانلاری باباباغی نا توپلاییب، اونلاری موداوا ائتدی، جسم لریله برابر اونلارین اورکلری و ذهن لرینی ده قورویوب دیریلتدی. دوکتور مبین اونلارجا مقاله، کتاب، اؤزللیکله اوشاق کتابلاری یازدی. مبین ین یازدیغی کتابلاردان نئچه سی اوشاقلارا عاییددیر او جومله دن بونلاری سایماق اولار:

)آچيل چتريم، آچيل

2) گل باهاريم، گل

3) قوش يوواسي

4) لاي لاي ماراليم لاي لاي

5) آغ گول، آغا گول، آيي گول

گؤردویوموز کیمی مبین اوشاقلارین آنادیلینی اؤیرنمه مساله سینه اؤنم وئرمیش و بو یولدا چالیشمیشدیر.

پروفسور دوکتور حمید نطقی – ایران روابط عمومی آتاسی، وارلیق درگیسی نین باش یازاری دیلیمیزین یازی قایدالاری اوچون بؤیوک زحمت لر چکدی. کتابلار یازدی، شعرده مدرن و یئنی شعریمیزی جانلاندیریب زنگینلشدیردی و مدرن شعریمیزین گلیشمه سینده چابالاری اون ودولماز اولدو.

پروفسور دوکتور علی اکبر ترابی – حلاج اوغلو – جامعه شناسی علمی نین آتاسی، 50 دن آرتیق کتاب یازاراق حلاج اوغلو تخلوصو ایله ائینالی داغی و بیر چوخلو شعرلریله آنادیلیمیزین دادینا چاتمیشدیر.

آذربایجاندا مرتضوی لر، امین ریاحی لر، شیخ الاسلامی لر، جواد مشکور، کارنگ و باشقالاری میدانی اللرینه آلدیغی بیر زاماندا آذربایجان ساکت اوتورمادی، سوسمادی، فارسیجا اولورسا دا خالقین دردینی سؤیلر دیلی اولدولار. عئینی حالدا صاندیق ادبیاتیمیزی دا یاراتدیلار.

بوگون نئچه مین شاعیریمیز میداندادیر. باریشمار حیدر عباسی – هم مترجم، هم شاعیر و هم آراشدیرماجی دیر. اونون مثنوی معنوینی ترجمه ائتمه سیله دیلیمیزین گلیشمه سینده یاردیمچی اولمادان علاوه، دیلیمیزی گوجونو و گؤزللیگینی ده گؤسترمیشدیر. اونون اثرلریندن سایماق ایسترسک بونلاری آد چکه بیله ریک:

1. چاغريلماميش قوناقلار
2. نغمه داغي و استعمار
3. اودوملو ديره ك
4. كعبه وقانلي اذان- يار و نار
5. شرح انور- ايكي جلد

بوگون یوزلرجه خانیم و آقا شاعیرلریمیز یاشاییر. آنجاق شاعیرین اوچ تکلیفی واردیر: دیل، دوشونجه، دویغو

منیم بورادا سؤزوم نئچه مین شاعیرلریمیزه قاییدیر. دیل اساس یئر توتور

آنجاق شاعیرلریمیزدن بیر ایستک ده واردیر. دیلیمیزی قورویانلار، دیرچلدن لر، جانلاندیرانلار شاعیرلردیر. دیلیمیزی دوزگون یارارلانماق دا اونلاردان گؤزله نیلیر. تاسوف یئری بوراسی دیر کی بیر سیرا شاعیرلریمیز دیلیمیزین دوزگون اؤیرنمه ییب و شفاهی اؤیرندیکلرینه قانع اولاراق قلم اللرینه آلمیشلار. بونا گؤره ده گاهدان سهولر گؤرونور. 40 ایل یازیب، آما دؤرد ساعات دیل اؤیرنمه یه وقت آییرمایان شاعیرلرین شعرلری دیللرده بوگون گزسه ده، اؤزلریندن اؤنجه اؤلوب آرادان گئده­جک. مگر دیلیمیزه خدمت ائتمیش اولسا قالاجاقدیر. شاعیر دیلی یونتالامالی، صافلاتمالی، گؤزللشدیرمه لی دیر. میسی قیزیلا چئویرمه لی دیر. دوکتور براهنی دئمیشکن سؤز میس دیر شعر قیزیل. شاعیرلر دیلین زرگرلری دیرلر.

بیزیم بوگونکو تکلیف لریمیزدن: دیلیمیزده یازماق، دیلیمیزی دوزگون یازماق، اونون گلیشمه سینده چالیشماق و . . .دیر.

قایناقلار:

اسماعیل رائین، فراموشخانه و ماسیونری در ایران، 3 جلد، 1357، چاپ سوم.

محمود افشار، آذربایجان و زبان آن، 2 جلد، 1358.

سلام اله جاوید، دوستلار گؤروشو، 1358.

مير جلال، 20 عصر آذربايجان ادبياتي، بامی، 1988.

ميرزه علي معجز، كليات، جلد 1 و 2 ، تبريز، انتشارات فردوسي، ( بدون تاريخ ).

جنوبي آذربايجان ادبيياتي آنتالوژيسي، باكي، جيلد 2، 1983.

جنوبي آذربايجان يازیچيلاري‌نين ادبي مجموعه‌سي، باكي، 1339، مقدمه.

علي قافقازيالي، ایران تورک ادبیاتی، ارزروم، 2002.

ميرمهدي اعتماد تبريزي، نصاب اعتماد، تصحيح دكتر حسين محمدزاده صديق، تهران، 1380.

شهريورين 12 سي، تبریز، 1357.

علي تبريزي، شاه اسماعيل، تهران، انتشارات آتروپات، تاريخ سيز.

حيدر عباسي (باريشماز)، چاغيريلميش قوناقلار، چاپ اول، تبريز، نشر لاله، 1362.

حيدر عباسي (باريشماز)، نغمه داغي و استعمار، تبريز، نشر تلاش، 1363.

حيدر عباسي (باريشماز)، اودوملو ديره‌ك، تبريز، نشر شفق، 1367.

م. کریمی، اولدوزلار اله نیر، تبریز، نشر اختر، 1395.