گونش آذربایجاندان ساچیلیر – 6

گونش آذربایجاندان ساچیلیر – 6
دانیشیق متنی
م. کریمی
16/05/1401
آذربایجان اولدوزلاری پارلاییر
باخ گؤر نه گؤزل سؤزدو حسین ابن علی دن
دونیادا دینیز اولماسا حریتیز اولسون
ظالیم لرین اوغروندا اگر الده گوجوز یوخ
کؤنلوزده اولاردان باری بیر نفرتیز اولسون!
کربلا حادثه سی و امام حسین حرکتینه باغلی، دوستلارین هامیسینا بو گرونلر خاطیرلایاراق، کربلانی بیز اورمودا گؤروروک. بورا دا دا سوسوزلوق چکیریک. حسین دن اؤیرندیکلریمیز بوگون دردیمیزه ده یمه سه، عاشورادان هئچ بیر شئی آلمامیشیق، اؤزوموزو جهالته و خرافاتا باغلامیشیق. بوگون امام حسین دن آلدیغیمیز درسلری امتحان وئرمه لی ییک. امتحان دا بودور کی حقدن – حقیقتدن مودافیعه ائدک. بوگون نه ائتمه لی ییک؟ سئویندیریجی حالدیر کی شاهید اولدوغوموز کیمی بو ایل عزادارلیق دسته لری چیخیر و آذربایجان سسله ییر. اورمو گؤلونون قوروماسینا ماتم توتور. دوغروسو دا بودور. ظالیم لر قارشیندا دورماق امام حسین ین یولودور. بو یولو گئتمکله امام حسینه حؤرمت قویماق معنا تاپار.
آذربایجان بیزه آناوطن دیر، اوره ییمیز اونا باغلی دیر. وطن ناموسی آناناموسی کیمی مقدس و قورونمالی دیر. آذربایجان اودلار دیاری دیر. اوندان جان آلیب یاشامیشیق. اونا دا بورجلویوق. بابالاریمیز هر بیر قاریجی اوچون جان وئریلیب و توپراغین بوتوولویونو ساخلامیش، بیزه امانت وئریلمیشدیر. آنجاق بو توپراقلاردان شریف انسانلار، بؤیوک بیلگین لر، ایگید قهرمانلار باش قالدیریب و بو وطن اوچون فخر قازانیبلار. بیز بو مقدس توپراغی امانت آلاراق جاندان کئچمه یی اؤزوموزه بورج بیلیریک. بو وطنده اولدوزلار پاریلداییب، دیلیمیز یولوندا چالیب و گؤزل بیر دیل یارانماسیندا باجاریقلار گؤسترمیشلر. تاریخیمیزده بؤیوک قهرمانلار وطنیمیزی و خالقیمیزی قورویوب باشی اوجالیقلار اوغروندا جانلاریندان اسیرگمه میشلر. ادبیاتیمیزا ان گؤزل نمونه لری یارادان یازیچیلاریمیز و شاعیرلریمیز اولموش، گؤرکملی صنعتکارلاریمیز بوتون صنعتلرین مختلف ساحه لرینده یاراتدیقلاری صنعتلرله بوگون ده بیزه ایلهام قایناغینی هدیه وئرمیشلر و یاشاییشیمیزا معنا باغیشلاییرلار. بؤیوک و درین دوشونجه لی بیلگین لریمیز، حکیملریمیز و فیلسوفلاریمیز اولموشدور. تامام ساحه لرده، اقتصادیاتیمیزی چیچکلندیرن بؤیوک تاجرلریمیز اولموش، بوگون ده تامام ساحه لرده دیرلی و بؤیوک انسانلاریمیز واردیر. وطن بونلارلا وطن اولور؛ وطن دیل ایله، توپراق ایله، اقتصادیات ایله و گؤرکملی انسانلارییلا وطن ساییلیر. بو وطنین هر بیر قاریشی اوچون مین ایللر بویون زحمتلر چکیلیب، قانلار وئریلیب و گؤزللیکلرله بزه نیبدیر. بوگون بونلاری اولدوزلار کیمی وطنیمیزین گؤیونده پارلادیقلارینی گؤروروک. بو اولدوزلاری تانیماق اساس قونوموزدور.
ایلک اؤنجه تاریخدن باشلاییرام: بیزیم تاریخیمیزده بؤیوک خاقانلار، سلطانلار، سردارلار، ایگیدلر اولموش، سایماقدا سایییا گلمه ین اولدوزلاریمیز وار: تومان، مته خاقان، بابک، امیرتیمور، جهانشاه، شاه اسماعیل، آقامحمدخان، عباس میرزا، ناصرالدین شاه، ستارخان، پیشه وری و باشقالاری. بوگونوموزون بابک لری دیری دیرلر و تاریخیمیزی یازانلاریمیز بوگون آذربایجان ایگیدلریمیزدیرلر. بؤیوک خاقانلاریمیز و سلطانلاریمیز، آلپ ارسلان، سلطان طوغرول و یوزلرجه سلطانلار بؤیوک بیر امپراتوری یارادیب و تامام ایران آدلانان توپراقلاری اللری آلتیندا یاشادیب، آوادانلادیب و قیزیل ایله یازیلان بیر تاریخه مالیک ائتمیشلر. دوشمنلر قارشیندا جسارتله دایانیب، دوشمنی توپراقلاریمیزدان قووب، خالقیمیزین باشی اوجالیغی، یوردوموزون آوادانلیغی اوغروندا دورمادان چالیشیبلار. بوگون اولوبابالاریمیزین یاراتدیقلاری آبیده لر هر بیر شهرده، کندده قالیر. اسلام بایراغینی دونیادا اوجالدیبلار. بابک بیر آذربایجانلی تورک قهرمانی اولاراق، اؤز خالقینی تجاوزلاردان، زوراکیلیقلاردان و ظولمدن قوروماق اوچون 22 ایل تامام دونیانین ان ییرتیجی خلیفه لری قارشیندا دایانیب، جانینی ائله ایگیدلیکله بو یولدا قویوبدور کی دوشمنلری ده اونون فداکارلیغی قارشیندا اؤزلری ذلیل سایمیشلار. بابک بیر تورک قهرمانی اولاراق، تاریخیمیزین فخرلی بیر ورقینی قیزیل ایله یازمیشدیر.
تکجه قهرمانلار یوخ بلکه درین دوشونجه لی و گؤرکملی بیلگین لر، عالیملر و صنعتکارلار بورادان باش قالدیریب بشریته علم، هنر و سؤز خزینه لرینی بخش ائیبلر. علمده تورک دونیاسی بؤیوک و آدلیم دانشمندلر قوینوندا یاشادیب، ائله بؤیوک بیلگین لردیرلر کی باشقالاری بوگون اؤزلرینه چیخمادا بیزلردن قاباغا دوشوبلر. اما بیلیریک: فارابی، خوارزمی، ابوریحان بیرونی، ابن سینانی مصادره ائدیبلر؛ یوزلرجه بیلگین لریمیزی الیمیزدن آلیب اؤزلریندن ساییب بیزیم اولدوزلاریمیزلا اؤزلرینی بؤیوک تانیتدیریرلار. هله گاهدان بیزه بوینوز دا گؤسته ریرلر. دوغرودور، بیزلر اؤز بیلگین لریمیزه صاحاب دورمادیغیمیز اوچون الیمیزدن آلیب بیزه ساتیرلار. آما همین شوونیست لر نه دن نسیمی حاققیندا بیر کلمه یازماییرلار؟ ایران ادبیاتی تاریخینه باخین. بؤیوک نسیمی او جسارت صاحیبی، دوشونجه و فلسفه دونیاسی نین نهنگی عمدی اولاراق حذف اولور. البته بونلارین باخیشیندا ایران یعنی تکجه فارس. ایران ادبیاتیندا تکجه فارس دیلی و ادبیاتی مطرح دیر. یوخسا تورک دیلینده یازیلان تاریخ، مختلف علم لر، و باشقا صنعتلر ساحه سینده دیرلی اثرلر عمدی اولاراق سکوت ایله کئچیلیر. آما هر بیر ساحه ده بؤیوک و پارلاق اولدوزلاریمیز وار: آذربایجاندان باش قوزایان عالیملر خواجه نصیرالدین توسی، اولوغ بیگ، و یوزلرله باشقالاری بو سیرادان دیر. صفی الدین اورمولو، عبدالقادر مراغالی، بوگونوموزده اوزئییر حاجی بیگلی، تاریخ بویو منجم لر / طبیب لر / ریاضیات چی لار / نقاشلار / خطاط لار و . . . آدلارینی چکمک ساعاتلار زامان ایسته ییر.
ادبیات ساحه­میز ده فخریله یاناشمالی بیر دورومداییق. تاسوفله دیلیمیز یاساقلاندیغیندان ادبیاتیمیزلا تانیش اولمامیشیق و هر بیر یئنی اثر – الیازما تاپیلدیقدا بیر سیرا اینانمامازلیقلارلا اوز اوزه گلیریک حتا اؤز ایچیمیزدن ده اینانالار آزدیر. آنجاق بونون قارشیندا دایانانلار دوشمن لریمیزه داها آرتیق یئر یارادیرلار. بو قونویا سؤزومون سونلاریندا توخوناجاغام.
توپراقلاریمیز تاریخ بویو تانینمیش دیر. دربند دمیرقاپی دان توتوب همدانا و ری شهرینه قدر، خزر دنیزیندن توتوب وان دریاچاسینا قدر آذربایجان توپراقلاری تانینیردی و بوگون هله ده – باشقا دولتلر الینه دوشه رک اؤز کیملیگینی و وارلیغینی ساخلایابیلمیشدیر. بو سؤزله دئمک ایسته مه ییرم کی بو توپراقلاری بوگون ده الده ائدیب و الحاق ائتمک ایسته ییریک؛ بلکه بونا اینانیرام کی گله جک و گله جکده تامام سینیرلار پوزولاجاق و بوگونکو دووارلار – سدلر و پاسپورتلار انسانلاری بیری بیریندن آییرمایاجاقدیر. بونونلا بئله، اینانیرام انسانلار بیر بیرینه یاخینلاشدیقجا، بو سینیرلار بؤیویور، بیر بیرینه قاریشیر و انسانیت اساس ساییلیر. بورادادیر کی انسانیت له او ملت یوکسله جکدیر کی انسانلار و بشریت یولوندا چوخ چالیشیبدیر. البته بوگون بو سؤز هله بیر آرمانی دوشونجه و ایده آل بیر فیکیر تانینیرسا، گله جک اوچون ال وئریملی بیر قونو اولاجاقدیر.
اقتصادیات اوچون و آذربایجان اقتصادیاتی اؤزل اولاراق گلن هفته ده اساس قونو اولاجاق.
ایندی بورادا آذربایجان اولدوزلارینی تانیتدیرماغا و هر بیری نین بشریته تقدیم ائتدیگی خدمتلری گؤسترمه یه باشلاییرام.تاریخ
آذربایجان پارلاق بیر تاریخی باشدان گئچیرمیش و بو تاریخ ایگیدلرین، قهرمانلاری باجاریقلاری، دوشونجه لری، بیلیم لری و گاهدان قیلینج یولویلا، گاهدان عقل و تدبیرله، گاهدان دا مختلف داورانیشلارلا ال ده ائدیلمیشدیر. گلین بو قهرمانلارین نئچه سینه بالاجا بیر نظر سالالیم.
تورک دونیاسیندا تومان خاقان کیمی لر، مته خاقان کیمی لر چوخدور و فخر ائدیجی ایشلریله بیزیم ده باشیمیزین اوجالیق سندلرینی اله وئرمیشلر. آذربایجانین دونیایا تانینان چوخلو قهرمانلاری، سلطانلاری واردیر.
بابک – بیر تورک قهرمانی اولاراق، تاریخیمیزده بیر اوسطوره کیمی دایانیر. 22 ایل تجاوز و زوراکیلیق قارشیندا دایانیر، آذربایجان کولتورونده بیر حماسه یوخ، اوسطوره یه چئوریلیر.
شاه اسماعیل – دوستو دا چوخدور دوشمنی ده. آنجاق ادبیاتیمیزا و ملتیمیزه گؤستردیگی خدمتلره گؤره ابدی قالان سیمالاریمیزدان دیر. بونا اینانیرام کی بیر سیرا یانلیش فیکیرلر بو قهرمانلاری بیزلردن آییریب، قارشیمیزا قویوبیلیر. ایش ارایا چاتیر کی شاه اسماعیلین حاققیندا یالانلار او قدر یوکسه لیر کی کتاب یازیب دئییرلر: شاه اسماعیل شاعر نبوده و دیوانی هم نداشته است! بو سؤزو هارادان چاتیرلار؟ همان یانلیش فیکیرلردیر کی اؤز ایچیمیزده اولانلار یایمیشلار، بیلر یا بیلمزدن! آنجاق هر سؤزو دانیشاندا ایلک اؤنجه فیکیرلشمک لازیم. دوشمن الینه آتوو وئرمه مک لازیم!
تاریخین درینلیکلرینه کئچمه ییرم، چالیشیریق چاغداش دؤوره یه توخونام. بوگونلر مشروطه انقلابی نین ایل دؤنومونه گؤره مخنالف دانیشیقلار، مقاله لر و تؤرنلر قورولور. من ده بونا توخونماق ایستیرم.
مشروطه انقلابي ايران ملتي و آذربايجان خالقي‌نين جانيندان مايا قويدوغو و بويولدا ماليندان، جانيندان كئچديگي چاليشمالاردان سونونجلانميشدير، آذربايجان، اؤز­لليك­له تبريز بو ساحه­ ده هاميدان آرتيق جان آتميشدير و ستارخان، باقرخان، حسين­خان، علي مسيو، حيدرخان عم اوغلو و يوزلرله ايگيدلرين رهبرليگي آلتيندا، خالقيميز آزادليق اولسون دييه دؤيويشلره قاتيلميشدير. بوچاليشمالاردان تؤره‌نن دورومون نتيجه­ سينده، مظفرالدين شاه، خالقين ايستك‌لرينه بويون قويوب، مشروطه فرمانين امضالادي. بيرينجي قورولتاي، خالقين ايسته­ يي اساسيندا 2000 نفردن آرتيق بير قورومدا توپلانيپ موسسلر مجلسيني ايسته‌ديلر[1]. بورادا مجلسين سئچگي‌لري‌نين نظام‌نامه‌سي يازيليب دوزه‌نلندي. سئچگي­لر نظامنامه­ سيني امضالانديرير[2].
بير آز كئچمه‌دن همان مجليسي توپا باغلاييب داغيتديلار. بودؤنه تبريزي ديزه چؤكدورمك اوچون قوشون،- قوشون داليجا آذربايجانا گؤنده­رير. تبريز ستارخان، باقرخان كيمي ايگيدلرينه آرخالاناراق 11 آي استبداد و استعمار قارشيندا دايانير و غلبه چالير.
مشروطه غلبه چالير، مجليس قورولور. آما بیلیرسینیز قوجا استعمار، کهنه تولکو 400 ایل قاباقدان بیزه برنامه یازیردی. ماسونلار تربیه ائتمیشدی. ستارخان و باقرخاني تهرانا چكيب تلطيف ائتمك باهاناسيلا اتابك باغيندا سيلاحلاريني آليب، ستارخاني آياقدان گولـله‌له ­ييب، باقرخاني كرمانشاها گؤندره‌ريب اؤلدورورلر. آنجاق حيله ايله ايكي سردار و سالاري تبريزدن اوزاقلاديرلار بلكه تبريزي بوغوب انقلاب اودونو سؤندورسونلر، آمما ايگيد يئريني ايگيد آلير. بودؤنه شيخ محمد خياباني انقلابين هدف­لريني یئني­دن آچيقلايير. هر حالدا فراماسونلار مملکتی ریلدن چیخاریب یا اؤز دوغال گئدیشیندن ائشیگه چکیب رضاپالانینی قونداریب، تاریخی تخزیب و تحزیف ائده رک هر بیر اختراع، یاراتما و عمل لری مملکتین الده ائدیلن نائلیت لرینی رضاشاه آدینا یازیرلار: قاتار، برق، سینما، چاپ صنعتی، تلفون، دانشگاه و باشقا نائلیت لری رضاشاه یوخ، بلکه قاجار سولاله سی ایرانا گتیرمیشدیر، اما بوگون رضاشاه آدینا باغلاییرلار.
بونو اونودمایالیم: مشروطه انقلابیندان رضاشاهین ایش اوسته گلمه یی آراسیندا 19 ایل فاصله واردیر. بو 19 ایل چوخلو حادثه لر اوز وئریب، استعمار بئکار اوتورماییب، نقشه لرینی اجرا ائدیر. ماسونلار برنامه تؤکوب، 400 ایللیک نقشه لری اجرا ائتمه یه باشلاییرلار. بئله لیکله مشروطه قاجاری ییخماق و رضاشاهی گتیرمک دئییلدیر. حادثه لری بیری بیری نین یانینا قویون، سونرا نتیجه آلین. قاجار هله داوام ائدیر، تورکلری باسیب ازیبلر، 19 ایل آراسیندا شوونیستلر میدان آچیر. تورک ملتی قیراقدا دایانیب، رهبرلری اؤلدورولوب، دوستاقلانیب و میدان استعمار الینده دیر. انلاب اولوب، آما میوه سینی فرصت لطبلر الده ائتمیشلر.
کئچن هفته نین سوروسونا گؤره بوگون شیخ محمد خیابانی دان آرتیق دانیشاجاغام.
خیابانی، دموكراتيك حكومت يارادیر، بو حکومتی مشروطه‌نين هدف­لريندن سايير و اجنبي- ياد اؤلكه‌لر و دولت­لره قارشي مبارزه آپارير، صالح آداملارين ايش اوسته گلمه ­لريني ايسته‌يير، اؤلكه ده آزادليق حكوم سورمه‌ييني ديله‌يير، آذربايجان و بوتون ايران خالقلارينا ديل و كولتور آزادليغي‌ني ايسته ­يير. اؤلكه‌نين آزادليغيني ايسته­ يه ­رك، وثوق الدوله 1919 جو ايلده اينگيلتره ايله باغلاديغي مقاوله­يه قارشي چيخيش ائدير. تبريزده جمهوريت قوراراق ملّي مجليسه داياق اولان ايالت مجليسيني قورور. تبريزده دموكراتيك اورگانلار يارادير، مجاهدلري، فدايي‌لري، گارد ملّي آدلانديراراق دسته- دسته نظام اؤيره‌نمه‌لريني دوزه نله يير. علي ميسو، بادامچي و تبريزين صالح انقلابچيلاريلا حكومت ايشلريني ايره‌لي آپارير. تبريزده و بوتون آذربايجاندا فرهنگ و علم اوجاقلاري قورولور، اونلارجا مدرسه‌لر- قيزلار و اوغلانلار اوچون آچيلير، اونلارجا درگي‌لر ياييلير: حشرات‌ الارض، ناله ملت، شوراي ايران، اتحاد، بلديه، نظميه، انجمن كيمي درگي‌لر گونده 5000 تيراژدا چاپ اولوب ياييليرلار. مختلف شهرلرده مريضخانالار، قورولور، بلديه اداره­ سي شهرين ايشلريني گؤرمك اوچون، نظميه شهرين نظميني ياراتماق اوچون قورو لور، ماليه كميسيونو آذربايجانين مالي دوزه نلرينه يئتشمك اوچون، عدليه كميسيونو خالقين دردلريني و داعوالارين دوزه‌نله ­مك اوچون يارانير. آذوقه كميسيونو خالقين يئييب- يئيه جك‌لريني تأمين ائدير. ايالت و ولايت انجمني يارانير و آذربايجان بير جمهوري اولاراق بوتون ايران ايالت­لرينه اؤرنك يارانير.[3]
آذربايجان دموكرات فرقه‌سي شيخ محمد خياباني همتي ايله يارانير و بورادا سيد حسن تقي زاده، محمدرضا مساوات، حيدرخان عم اوغلو، محمد امين رسول­زاده، محمدعلي تربيت، سليمان ميرزا اسكندري، ميرزا محمودخان (محمود محمود)، ميرزا اسماعيل نوبري و سيد محمد شبستري (ابوالضيا)، كيمي خادملرين همتي ايله فرقه آياق توتور. [4]
بوزامان استعمار الی اولان ارمني­لر و آسورولار ساكيت اوتورماييب، داشناق تشكيلاتي اؤنرلريله آذربايجانين مختلف يئرلرينده سوي قيريملاريني يولا ساليرلار. یئنه کوردلر همان استعمارین نوکرلری کیمی آذربایجاندا فتنه یارادیر و قتل عام ائتمه یه باشلاییرلار. البته بو ایکی فتنه اوچون باشقا بیر فورصتده دانیشماق و مساله نی آچیقلاماق گره کیر.
آذربايجان حكومتي 6 آي شيخ محمد خياباني الينده دولانير. بو قيسسا زماندا، آذربايجاندا بؤيوك ايشلر گؤرونور. بو زامان تبريزده اولان مدرسه­لرين ساييسي تهراندان آرتيق ايدي. 30 مدرسه بوزامان تبريزده چاليشيردي. ميرزا حسن رشديه، محمدعلي تربيت، سيدحسن شريف‌زاده كيمي پدالوگلار فعاليت­لر گؤسته ­ريب، آذربايجان ديلي و كولتورونون گليشمه‌سي اوغروندا چاليشيرديلار. فيوضات، نجات، افتخار، حكمت، شمس، تمدن، رشديه، نوبر و... مدرسه‌لري ايللر بويو تبريزده گنج­لري درسه- علمه ماراقلانديران مدرسه ­لرين بينؤره ­سي او زامان قويولموشدور. آذربايجانین مختلف شهرلرده بيمارستانلار دوزه ­لير، تئاتر گروهلاري يارانير و موسيقي وئرليشلري قورولور.
پول رفورملاري اجرا اولور و تمبر چاپ اولور. كيچيك صنايع آياق توتور، قند، جوراب، پارچا كارخانالاري يولا دوشور. دارالعجز مركزي يارانير و اورادا شهرين عاجز و قوجالاري ساخلانيلير. دارالمساكين يارانير و فقير عائله‌لر اوردا قاليرلار. اعانه كميسيونو فقير عائله لر اوچون يارديم ائتمك مقصديله يارانير. تجدد، آزاديستان، ادب كيمي ده­يرلي درگيلر ميدانا چيخير و بوتون ايراندا آزادليق دوشونجه­سيني يايماغا چاليشير. ميرزا تقي رفعت، محمدعلي تربيت، سعيد سلماسي، جعفر خامنه‌اي كيمي بؤيوك دوشونجه‌لي انسانلار ميدانا چيخيرلار.[5]
کئچن هفته ده اولان سورولار اساسیندا بوگون شيخ محمد خياباني حاققیندا داها چوخ دانیشماق ایستردیم. حقیقت بودور کی قهرمانلاریمیزی دوزگون تانیماق و اونلارین حققینی ادا ائتمک بوگونکو تکلیف لریمیزدن ساییلیر. تاسوفله بیزه تکجه شوونیستلر و اونلارین یانیندا مانقوردلار خیانت ائتمیرلر بلکه اؤزلرینی تورکچو آدلاندیران، آما تامام قهرمانلاریمیزا بیر پولچوک بند ائدیب عیب توتانلار دا واردیر. حقیقتده بو ایکی جریان عئینی دیر، ایکیسی ده آذربایجان و تورک ملتینه خائن دیر. بونلار بو ایرادلاری توتماقلا ایرانشهرلی لره یئم حاضیرلاییرلار. بونلارین نظرینده بابک عباسی خلیفه لری نین – ساسانی دان قالان خائنلر سیراسیندا و اونلارا خدمت ائتمیشدیر. عجبا! بونلارین نظرینده شاه اسماعیل چون عثمان خلیفه لریله ساواشیب، تورک دونیاسینا خیانتکاردیر. ستارخان فارس حکومتینه خدمت گؤسته ریب و مشروطه فارسلارین خدمتینده اولموشدور. هابئله پیشه وری اوچون ده بیر لیست حاضیرلاییب اونو استالینه و کوردلره خدمتده گؤرموشلر. دوزگون باخدیقدا گؤروروک بو باخیش تاریخی تانیماییر، انقلاب شرایطی نین نه اولدوغونو بیلمه ییر و دقیق صورتده دوشمنین اوجاغینا اودون آتیر. آذربایجانی خوار ائتمه ده آذربایجان دوشمنلری نین ده الینه آتوو وئریر. بونلار دوشمنه یاردیمچی اولاراق صاباح دا دالدان خنجری آذربایجان و تورک دونیاسی نین بؤورونه سوخاجاقلار.
شیخ محمد حاققیندا ایضاح وئرمه لی یم. مشروطه انقلابي مقصدلريندن اوزاقلاشير و تولكولر باشا كئچه‌رك خالقين باشيني قاتيرلار. بوزمان شيخ محمد خياباني آياغا قالخير. او، تبريزين وكيلي اولاراق مشروطه ­دن ايسته ­نيلن هدفلري داواملايير. آذربايجان دموكرات فرقه‌سيني[6] قوراراق خالقي چئوره­سينه توپلايير و آز بير زماندا آذربايجانين شهرلريني- اورميه، اردبيل، خوي، مراغه، زنجان، سلماس و باشقا شهرلري الده ائدير. خياباني­نين هدفلري بونلار اعلام اولور:دموكراتيك حكومتين قورولماسيمشروطه انقلابي­نين اله گتيرديگي نائليت­لرين اجرا اولونماسياؤلكه ­نين باغيمسيزليغيناصالح آداملارين ايش اوسته اولدوغو ايله مبارزهبوتون اؤلكه­ ده آزادليقگرچك مجليسين قورولماسي
7) دموكراتيك آزادليقلار او جمله ­دن ديل آزادليغي[7] (علي آذري، نهضت خياباني، تهران، 1327، ص 157.)
البتده خياباني دوشمنين تهمت­لريندن كناردا قالمير. اونا تجزيه ­طلب ماركي وورولور. اوستده سایدیغیم هدفلر بوگون فدرالچی دوستلاریمیزین ایستک لریله اوس اوسته دوشمور؟ آیا بو فدرالچیلاری دا خائن بیلیرسینیز؟ بئله اولورسا، سیز ایلن دانیشماق خطادیر. سیزیله ایرانشهری لی لر و شوونیستلری فرقی یوخدور: هر ایکینیزده آذربایجان دوشمنی و تورک دوشمنی سینیز. تکجه یالانچی تورک لقبی ایله تورکلره قارشی دایانانلارسینیز.
دوغرودور، خياباني بوتون ايراني سئويردي و بوتون خالقلار اوچون آزادليق ايستيردي. او دورمدا، شوونیستلر گوجلندیگی بیر زاماندا باجارماق اولاردی تورکچولوکدان دم ووروب و ایشی ایره لی آپاراسان؟ البته رسولزاده سؤزونو دئدی و ایشلر ده گؤردو. آما او اورادان اوزاقدا و اؤز دورومو و محیطین دوروموندا باجارا بیلدی ایشلری ایره لی آپارسین. او دا بیزیم قیزیل اولدوزلاریمیزدان دیر.
شیخ محمد خیابانی بو آز زاماندا بؤيوك خدمت‌لر يئرينه يئتيرير. او، هرزاددان اؤنجه، آذربايجان ايالت و ولايت انجمنيني قورور و بير پارلمان‌كيمي ايشله ­ييب تصميم توتور. حتا ايران مجلسين اولماديغي زمان اجنبي ­لرله مبارزه­ دن مجلسين يئريني توتور و 1919 معروف قراردادي وثوق الدوله ايله انگليسين- آراسيندا پوزماغي تصميم توتور.
شيخ محمد خياباني «تجدد» درگي­سيني يولا سالماقلا، خالقين اويانماسيندا بؤيوك بير رول اويانير. تقي رفعت بو درگي­ني دولانديرير و يولداشلاري سعيد سلماسي، جعفر خامنه ­اي ايله بيرليكده بوتون ايران كولتورونون و ادبياتي­نين ضعيف­لنميش كؤكونه ضربه­لر وورور و يئني بير ادبيات يارادير. تجددله برابر نئچه- نئچه درگي­لر آذربايجاندا ياييلماغا باشلايير. بو درگيلردن نئچه ­سيني سايماق اولار:
1- حشرات الارض- ميرزا آقا بلوري
2- نالة ملت- ميرزا آقا ناله ملت
3- شوراي ايران- سعيد سلماسي، حاجي علي دوافروش، سيد حسن شريف­زاده
4- اتحاد- محمد علي تربيت
5- بلديه- احمد ميرزا
6- نظميه- محمود اسكندري
7- انجمن- محمود غني­زاده
بودرگي‌لر 5000 دن آرتيق نسخه­ ده چاپ اولوب ياييليردي.
ايالت انجمني مدرسه­لر قورماغا همت گؤسته­ رير. تبريزده بيرينجي بيمارستان قورولور، تبريزده بيرينجي شهرداري- بلديه قورولور، بيرينجي شهرباني- نظميه قورولور، آذوقه كوموسيونو تشكيل اولور، بيرينجي دفعه اولاراق ماليه كوموسيونو قورولور. نهايتده وثوق الدوله ايله مبارزه ­ده، اينگليس ايله قرارداد پوزولور.
خياباني ميللي و كيچيك صنايعه ميدان آچير، آذربايجان شهرلري آراسيندا تلگراف خطي چكيلير. بيرينجي قيز مدرسه­لري آچيلير. قوجالاري قوروماق اوچون دارالعجز و فقيرلري قوروماق اوچون دارالمساكين آچيلير. كؤمك­ليك كوموسيونو فقيرلردن حيمايه اوچون تشكيل اولونور. نهايتده امپرياليزم بوتون نؤكرلريله بو قيامي ياتيرتماق اوچون بيرله ­شير. هله آلتي آي آزاديستان حكومتيندن كئچمه­ ميشدي كي خياباني اؤلدورولور[8]. قيام ليدئرلري­نين ائولري تالانير و بوتون باشچيلار آرادان گؤتورولور و سيدضياء، سونرا رضاخان اوچون يول آچيلير.
آنجاق استعمار، الي بوش دايانيب، بو حركت­لره دؤزه بيلمير. او بیری طرفدن ائرمنی لر، کوردلر خیانتلرینی گوجلندیریرلر. جیلولوق حرکتی، سیمیتقو فیتنه سی قووزانیر. روسيادا اكتبر انقلابي باش وئرميش و ايراندان چيخمیشدير. قودوز انگليس، داها قودورموش و يئني بير ديكتاتورو ايراندا ايش اوسته گتيرمك فكرينده­ايدي. ايلك اؤنجه، تبريزي بوغماق گره­كيردي. وار قوه­سيله تبريزه هجوم گتيريب، آزاديستان جمهوروسونو آرادان آپارير. خالقي قيرير. سو يئرينه قان آخير و آزادستان پوزولور. شيخ محمد و بوتون دوستلاري اؤلدورولور. آزادليق سسي بوغولور و نئچه ايل چكمير كي رضاخان كيمي بير سوادسيز قولدور، بوتون ايراني الي آلتينا كئچيره­رك، اربابي انگليسين فرمانيني اجرا ائدير و اؤلكه نين ثروتيني اجنبي­لر و يادلارين آياقلارينا تؤكور. شيخ محمد خياباني فروردين آييندا حكومت يارادير آنجاق همان ايلين (1299) شهريورينده آرادان گئدير و 4 ايلدن سونرا رضا خان، شاه اولور.
هئچ کیم شیخ محمد خیابانینی بیر تورکچی یا ایدئولوگ تانیماییر. آما آذربایجانا ائتدیگی خدمتلری دانا بیله ریک؟ خیابانی ائله بیر شرایطده یاشاییر کی چوخلو تضادلار واردیر، بیر طرفدن ائرمنی لر، کوردلر آذربایجانا سوخولوب، هر یانی اودا چکیرلر، سیلو بوغدالارینی یاندیریرلار، او بیری طرفدن انگلیس توخوملاری شوونیستلرین دالیندا دایانیب، فارس و ایرانچیلیق فتنه سینی قووزاییبلار، عثمانلی حکومتی ده ائرمنی لرین آردیجا آذربایجانا گلیر. شرایط ائله دیر کی خیابانی دا توتولور. دوغرودور شیخ محمد خیابانی محمد امین رسولزاده کیمی تورکچو دئییلدیر. آذربایجان درگیسینی چیخاردیقدا جزئ لاینفک ایران عباره سینی آرتیریر.
کمیته تبریزین فعال نماینده سی اولموش، آما تبریز عثمانی قوه لری نین الینه کئچه رک، جمعیت اتحاد اسلامی تشکیل ائدیرلر و تبریز کمیته سینی فشارا سالیرلار و بورادا خیابانی توتولور، اومویا و سونرا قارصا گؤنده ریلیر و سونرا تبریزه قاییدیر و دموکرات فرقه سی نین رهبرلیگینی اله آلیر. البته فرقه ایکی بؤلومه بؤلونور: بیری تجددچولر شیخ خیابانی باشدا اولور – ایکینجیسی تنقیدیون – زین العابدین کاظم زاده رهبری اولور.
عجیب بیر دوران دیر، بیر طرفدن انگلیس و روس بورادادیر، لورنس عربستان اورمودا خوشلانیر، تهراندا وزیرلر و کابینه لر تئز تئز عوض اولور، قوزئی ده رسولزاده آذربایجان جمهوروسونو یارادیر؛ عثمانی ائرمنی لری و کوردلرله دعوادادیر و تبریزه گلیر. بئله بیر شرایطده نه انتظاریمیز وار؟ مگر شیخ خیابانی ایدئولوگدور؟ بونلار هامیسی سبب اولور قهرمانلارین دا آدی باتسین و آذربایجان حرکتی منفی گؤزه گلسین.
بیر سیاسی تحلیل وئرنده ایلک اؤنجه شرایط جهانی نظرده آلینار و دوران نه اولدوغو تعریفله نر. سونرا داخیلی شرایط تحلیل اولار. انقلاب قوه لری و ضدانقلاب قوه لر بیر بیر تانینیب، اونلارین سئچدیگی یوللار و امکانلاری تانینار. سونرا عملیات برنامه سی اورتایا گلر. حقیقت بودور کی بو زامان بیر رهبر تامام مساله لری نظرده آلمالی دیر. بو قوه لرله نئجه چیخیشسین؟ آما خیابانی تک دیر، یالقیزدیر. خیابانی دا بؤیوک ضعفلر واردیر؛ آنجاق او دورومدا بئله حرکت ائتمک اؤز قهرمانلیق دیر. نهایت جانینی دا بو یولدا قویور. میدانی بوشالتمیر. عینی حالدا دا دئمک لازیمدیر کی او تورکولوگ و ایدئولوگ تورکچولوق دئییلدیر! اما 3000 نظامی آدامی باشینا توپلاییب، کلانتریلری، مرکزی دولت آداملارینی و قوشونونو قاچیرماق هنردیر. دوستاقداکیلاری آزاد ائتمک جوربوزه ایستیر. خیابانی بو ایشلری گؤردو. اونون قیامیله برابر جنگل و دلواری حرکتی ده واریدی و هر اوچو ده سیناغا اوغرادی. اونلار قهرمان اولدو آما خیابانی سسسیز – سمیرسیز قالدی. نییه؟ چونکی بیزلردن بیری اولمادی خیابانی اوچون دوزگون بیر اثر یازسین. بوگون داها تاسوف یئری دیر کی مشروطه حرکتی پیسله نیر، عوضینده اصفهان و تهران اوندان یارارلانیر. سانکی مشروطه بونلارا عاییددیر. بو خیانت دئییل، بس نه دیر؟

دموكرات فرقه‌سي نئجه ياراندي؟
بيلديگيميز كيمي ايراندا ملي مسئله­سينه تكجه ايران توده حزبي ميدان آچيردي. آنجاق اودا باجارا بيلمه ­ميشدي بو ساحه ­ده بير آدديم گؤتوره بيلسين. «جبهه ­ي آزادي» آديندا بير تشكيلات يارانميشدي و بونا باشچيليق ائد­ن پيشه­ وري ايله شبستري اولموشلار. پيشه­وري آژير رونامه­ سيني دولانديريردي[9] و شبستري ده «آذربايجان» درگي­سيني ياييردي. پيشه‌وري ايله شبستري آراسيندا آپاريلان اوزون دانيشيقلار و يازيشمالاردان سونرا، فرقه­ ني قورماغا قرارلاشيرلار.
پيشه­وري و شبستري ايشه باشلاديلار. ايلك اؤنجه آزاديخواه شخص­لردن مؤسس­لري سئچمك لازم ايدي. بو ايش چتين اولاراق، فداكارليق دا طلب ائديردي. چوخلو چكيش بركيشدن سونرا 48 نفرين امضاسي ايله بير مراجعت نامه يازيلير. مراجعت نامه­ نين انتشاري آذربايجاندا بؤيوك بير حادثه ساييلير. «آذربايجان» روزنامه ­سي، فرقه ­نين اورگاني اولور. بوتون آذربايجان شهرلريندن امضالار توپلانيب و مراجعت نامه قارشيلانير و «آذربايجان» بو قارشيلامالار و امضالاري چاپ ائدير. آز بير زاماندا مينلرجه امضا توپلاندي. فرقه ايشه باشلير و پيشه­ وري اودلو مقاله‌لري و گؤروشلريله اونا رهبرليك ائدير. پيشه ­وري­نين ايلك مقاله‌سي بوايدي: «فرقه­ ميز ايشه باشلادي». و بورادا بئله يازميشدي: «بيز ايرانين استقلالي ايله علاقه­دار اولدوغوموز ايله برابر، آذربايجان خالقي‌نين فرهنگي اختياراتي و اؤز مقدراتي­نين اؤز گوجو ايله تعيين ائتمه ­سيني آرزو ائديريك». «فرقه‌ميز ملي بير فرقه اولدوغو اوچون صنف و طبقه نظرده توتماييب، عموم جماعتي اؤز بايراغي آلتينا چاغيرير». [10]
فرقه­نين مراجعت نامه­سي 12 شهريورده يازيلير و «آذربايجان» درگيسي 14 شهريور چيخير. آذربايجان ايكينجي ساييسيندا، پيشه­ وري بئله يازير: «آذربايجان ايالت انجمني­نين بؤيوك سياسي معناسي واردير. بو انجمن تهران و ايرانين آيري شهرلرينده باش قالديرميش ارتجاع و ضد دموكراسي جريانينا محكم بير يوموروق و ديش سينديريجي بير جواب اولاجاقدير... آذربايجان ايالت انجمني تك آذربايجان مسئله­ سي­نين حلّي دئييل، بلكه بوتون ايران آزادليق مسئله سي نين حلّي دئمكدير».

12 شهريورين مراجعت نامه ­سي 12 ماده­ دن عبارت­ايدي. قيسساجا بو اون ايكي ماده بونلاريدي:[11]
1) ايرانين استقلال و تماميتيني ساخلاماقلا برابر آذربايجان خالقينا داخلي آزادليق و مدني مختاريت.
2) ايالت و ولايت انجمن­لريني انتخاب ائديب و بو انجمن­لر فرهنگ، بهداشت و اقتصاد ساحه­ سينده فعاليت گؤسترمك.
3) آذربايجانين ابتدائي مكتب­لرينده اوچ كلاسا قدر، درسلر فقط آذربايجان ديلينده آپاريلماليدير و اوچ كلاسدان يوخاري، دولت ديلي اولماق اوزره فارس ديلي، آذربايجان ديليله ياناشي تدريس ائديلمه‌لي­دير.
4) آذربايجان دموكرات فرقه ­سي صنايع و فابريكالارين گئنيشلنمه­ سينه چاليشاجاق.
5) دموكرات فرقه ­سينين اساس مقصدلريندن بيري آذربايجان شهرلري­نين آبادلاشديرماسيدير.
6) تجارتين گنيشلنمه ­سي چوخ لازم و جدّي مسئله­لردن­دير.
7) فرقه سعي ائده­ جكدير كندلي‌لرين احتياجلاريني تأمين ائتمك اوچون اساسلي قدملر گؤتورسون.
8) دموكرات فرقه ­سي­نين مهم وظيفه­ لريندن بيري ايش­سيزليك­له مبارزه ائتمك­دير.
9) انتخابات قانونوندا آذربايجانين حقينده بؤيوك ظلم ائديلميشدير ـ آذربايجان دموكرات فرقه­ سي سعي ائده ­جك آذربايجان نفوسونا نسبت وكيل انتخاب ائتمه­ گه حقي اولسون.
10) آذربايجان دموكرات فرقه­ سي فاسد، مختلس و رشوه آلان شخص­لريله جدّي مبارزه ائده ­جك.
11) آذربايجاندان آلينان وئرگي­لرين ياريسيندان يوخاريسي آذربايجانين اؤز احتياجلارينا صرف ائديلسين.
12) آذربايجان دموكرات فرقه­ سي بوتون دموكراتيك دولت­لر، مخصوصاً متفق­لرله دوستلوق ساخلاماق طرفداري­دير.[12]
بو مراجعت‌نامه‌دن سونرا، شهرلر و كندلرده جماعت دسته دسته ييغيليب فرقه‌نين شعبه‌سيني تشكيل وئرديلر. دوشمانلار دا ساكت اوتورماييب، خالق آراسيندا سوء‌تفاهم ياراتماغا چاليشيرلار.[13] اونلارين تبليغاتلاري، نهضتي تجزيه و يا آيري بير اؤلكه ­يه الحاق عنوانيله لكه ­لنديرمك ايسته­ ديلر. آنجاق تشكيلات ايشه باشلاميشدي. 23 گوندن سونرا تبريز تشكيلاتينا عضو اولانلار مينلر نفردن تجاوز ائتميشدير.[14] مهر آيي­نين 9 ندا كنفرانس قورولور و بيرينجي كنگره اوچون 59 نفر نماينده سئچيلير. كنگره ده 41 نفر مركزي كميته­يه سئچيليب و پيشه­ وري فرقه ­نين صدري اولور.
مرتجع­لر، تهراندا آذربايجان حركاتيني تانيتديرماق ايسته ­ميرلر و آذربايجان حقينده مقاله يا موضع توتماغي بوتون روزنامه­لرده قدغن ائديرلر. آنجاق خبرلر ايرانين بوتون خالقلارينا چاتير، تهرانين ارتجاعي دولتينده ايكي دسته­ ليك يارانير.[15] صدر، محمدرضا شاهين وزيري تختدن دوشوب، حكيمي ايش اوسته گلير.
دوروم ثابت قالابيلمزدي. فرقه ده سؤزه قناعت ائديب دورا بيلمزدي. حكيمي ده قانون اساسي­يه وفالي قالمير و انجمن ايالتي قانونونو پوزماق ايسته ­يير. بئله بير دورومدا، فرقه، خالقين آرزيلاريني يئرينه يئتيرمك اوچون ملي دولت تشكيلاتي ياراتماق گركليگي ميدانا چيخير. آبان آيي­نين 20سينده ايالت انجمن­لرين و 15جي مجلس سئچگي­لري­نين تئزراق باشلانماسي شعارلاري اورتايا چيخير. آيري سؤزله، فرقه بونو آنير كي داها قورولوش دؤره ­سي قورتاريب و عمل دؤره ­سي باشلانيبدير. اعتباراً بو گوندن، فرقه، سياسي قدرتي اله گتيرمك اوچون مبارزه­ني شدتلنديرير. آبان آييندا تبريزده 150 مين نفرليك توپلانان عمومي ميتينگ قورولور و بورادا 700 نفر نماينده سئچيلير و بو نماينده لر آيين 30 ـ 29 گونلرينده اجلاس قوروب بئله تصميم لر توتور:
1) آذربايجان خالقي اؤزونه مخصوص مليّت، ديل، عادت و عنعنه ­لره مالك­دير. بو خصوصيات اونا حق وئرير، ايرانين استقلال و تماميتيني مراعات ائتمكله برابر، اؤز مقدراتيني تعيين ائتمك اوچون آزاد و مختار اولسون.
2) كنگره آذربايجان خلقي­نين، ايرانين باشقا ايالت و ولايت­لريله اولان مدني، اقتصادي و سياسي رابطه ­سيني نظره آلماقلا برابر، هئچ وجه ايله راضي دئييل دولت آذربايجانين مشروع و قانوني تقاضالاريني، ايرانين سرحدلرينه خلل گتيره‌ن و اونون تجزيه­سي سببي قرار وئرسين.
3) آذربايجان خالقي وار قوّه­سيله ايراندا مشروطه شكلي آلميش دموكراسي اوصولونون طرفداري­دير.
4) آذربايجان خالقي ايرانين تماميت و استقلاليني گؤزله­ مكله برابر آذربايجاندا دموكراسي و ملي حكومت اوصولو ايله اداره ائتمه­يي باجارير.
5) آذربايجان خالقي‌نين اؤز ملي و آنا ديلينه مخصوص علاقه ­سي واردير. اؤزگه ديلي­نين تحميلي اونو ترقي و تمدن كاروانيندان دالي سالير.
6) /150 مين نفرين امضاسي و 700 نفر نماينده ­نين اشتراكي ايله تشكيل تاپان ميللي كنگره آذربايجان ملتي­نين اراده ­سيله اؤزونو مؤسسلر مجلسي اعلان ائديب، آذربايجانين داخلي ايشلريني اداره ائتمك اوچون 39 نفردن عبارت بير ملي هئيت سئچيب، اونلارا اختيار وئرير كي ملتين ملي ايستك­ لريني عملي ائتسين.[16]
ملي حكومتين پروگرامي بونلار ايدي:[17]
1) ايرانين استقلال و تماميتيني خللدار ائتمه ­دن، ملي دولتيمزي دموكراتيك اساسلار اوزره قورماق
2) ولايت انجمنلري­نين انتخاباتينا باشلاماق
3) شهرلرين عمران و آبادليغي اوچون چاليشماق
4) معتمد آزاديخواه آداملاردان فرماندار و بخشدارلار سئچمك
5) ژاندارم و پليس اداره ­لريني آزاديخواه و ميهن ­پرست اشخاصا تاپشيرماق
6) ماليت قانونلاريني سهمانلاماق
7) مختاريت، مجلس ملي و ملي دولتي قوروماق اوچون، وجوده گلن فدايي دسته­ لريني بير مركز اطرافيندا تمركز وئرمك.
8) فرهنگ و معارف ساحه ­سينده: ملي ديليميزي بوتون مدرسه ­لرده رسمي اولاراق اجرا ائتمك و ملي دارالفنون اساسيني قورماغا چاليشماق
9) ملي صنايعه اهميت وئريب، كارخانالاري دوزگون يولونا قويماق و يئني كارخانالار آچماق
10) يوللارين تعمير و احداثي، پست و تلگراف و تلفونو گئنيشلنديرمك
11) ايش­سيزليغين قارشيسيني آلماق
12) ايش قانونو لايحه ­سيني تهيه ائديب مجلسه وئرمك
13) عمومي و مُسري خسته ­ليك­لرين قاباغين آلماق و خالقين بهداشتيني تأمين ائتمك
14) آذربايجان ملي حكومتي بوتون هموطنلري حقوق و قانون مقابلينده مساوي حساب ائدير.
ملي حكومت همان گوندن ايشه باشلير و اوستده سايديغيميز يولو گئد­ركن چوخلو خدمت­لر گؤسته­ رير[18]. بير ايل داوام تاپديغي بو ملي حكومت، پهلوي دؤرونون 50 ايلليك ايشلريني بير ايلده گؤرموشدور.
دي آيي­نين 16 سيندا آذربايجان ديلي، رسمي دولت ديلي حساب اولونور. بوتون خالق آنا ديليني اؤير­نمه ­يه چاغريلير و بو كلاسلاردا حاضر اولانلارين ايش مدتي بير ساعت آزالير. بونون آرديجا يئتيم، صاحبسيز اوشاقلارين تربيتي حقينده قرار صادر اولور. آزادليقدان مدافعه اوچون فدايي دسته ­لري و خلق قوشونلاري قورولور.

ملي حكومتين علم و ادبيات ساحه­ سينده چاليشمالاري
شُبهه يوخدور كي ملي حكومت بير ايل عرضينده بوتون ساحه لرده مهم آدديملار گؤتورموشدور آنجاق معارف و ادبيات حقينده داها محكم و گؤركملي ايشلر گؤرموشدور. 12 شهريور اعلاميه ­سينده مطرح اولان ديليميز حاققيندا شعارلاري يئرينه يئتيرمك اوچون، ملي حكومتين ايشلري خالق طرفيندن ائله قارشيلاندي كي آز بير مدت ده بوتون اداره ­لرده تورك ديلي قوللانيب، مدرسه ­لرده تورك ديلي اوخوندو و خالق بوتون واريغيلا بو حركتلري استقبال ائتدي.
«آذربايجان» درگي‌سي بؤيوك يارارليق و لياقت اؤزوندن گؤستردي. اونون ادبي صحيفه ­لري يوزلرجه شاعر و يازارين ميدانا گلمه­ سينه زمينه ياراتدي. بئله ملي روحيه ياراندي كي بوتون محقق‌لرين نظرينه گؤره بير ايلده يارانان ادبيات، 50 ايلده يارانماميشدي. البتده بوردا سؤز شعر و يازيلارين چوخوغوندان دئييل، بلكه گؤزه­ل و ده ­يرلي، كيفيت نظريجه يازيلان اثرلر مطرح دي. بو آز دؤره­نين شاعرلريني سايماق ايسته­ سك بونلاري آد چكه بيله­ريك: علي فطرت، محزون، ساهر، آذراوغلو، علي توده، مدينه گلگون، مظفر درفشي، مناف­زاده، حكيمه بلوري، ابوالفضل حسيني، نيكنام، جعفرپور و...
بو زمان آنا ديليميزده 8 گونده‌­ليك درگي، اونلارجا هفته ­ليك و آيليق مجله ­لر چيخير[19]. 12 شهريور كيتابيندا 12 شهريور 24 دن، 12 شهريور 25 ـه قدر تكجه آذربايجان روزنامه ­سينده 255 شعرين يازيلماسيني مطرح ائدير[20]. سياسي مقاله­لر داها آرتيق بير قيده ده­ير. سياسي ادبيات بؤيوك نائليت­لر اله گتيرميش و خالقين ايستك­لريني مطرح ائده بيلميشدير. بو بير ايلده يوزلرجه توركي كتابلار چاپ اولور. خالق بونو گؤره ­رك بو شعاري ديله گتيرير: اؤلمك وار، دؤنمك يوخ.

پيشه ­وري
پیشه وری 21 آذری یاراتدی. یاشاییشییلا هامی تانیشدیر. آنجاق بو بیر ایلده تورکجه میزه سیاسی بیر ادبیات یارادا بیلدی. پيشه‌وري‌نين انقلابي يازيلاري و اودلو چيخيشلاري، آذربايجان نثر ادبياتيندا گؤزه­ل نمونه‌لردن دير. پيشه ­وري آذربايجان ادبياتيندا، سياسي بؤلومون ادبياتيندا محمدامين رسول­زاده ­نين، شهيد ثقه‌الاسلام، شهيد شيخ محمد خياباني­نين ياراتديغي ادبياتين داوامچي­سي دير[21].

ادبیات
اسلام اؤنجه سی تورک ادبیاتی و آذربایجان ادبیاتی – اوسطوره لر
الف) اسکی ادبیات
دده قورقود – اسلامدان اؤنجه یازییا کؤچورولموش بیر اثردیر. تاریخی قایناقلار او جومله دن مصرین 7جی یوزایلینده مورخی اولان دوه داری اوزغوزنامه نین بوذرجمهر – انوشیروانین صدراعظمی نین کتابخاناسیندا اولدوغوندان دانیشیر. دوه داری حتا اوچونجو یوزایلده بو کتابین عربجه یه چئوریلدیگیندن سؤز آچیر. آنجاق الیمیزه چاتان الیازمالار سونراکی یوزایللره عاییددیر. بونونلا بئله بوگون او الیازمالارین تاپیلماسیندان اومودسشوز دئییلیک. اثرین دیلی گؤسته ریر کی نئچه یوزایل اؤنجه یه عایید اولان بیر دیل دیر.
ب) اورتاق ادبیات
آذربایجان اودلار یوردو اولاراق، چوخ گؤزل و بارلی توپراقلاری، خوش هاواسی، دوم – دورو سولارینا گؤره تاریخ بویو چوخلو ملت لری، قوملاری و قبیله لری اؤزونه طرف چکیب، بونلار سونرالار بورادان کؤچوب آنجاق اؤز فرهنگ و اویقارلیقلاریندان بیزه ده پای وئرمیشلر. هئچ بیر ملت و هئچ بیر دیل باشقا خالقلاردان و کولتورلردن آیری قالا بیلمز. خلاءده یاشایا بیلمز. بونا گؤره آذربایجان تورک دیلی و ادبیاتی دا عموم خالق کولتوروندن اولاراق باشقا ملت لر و خالقلارلا درین ایلگی لری اولموش، هامیدان اؤنجه تورک ملت لریله سیخ علاقه ده اولموش و اورتاق بیر ادبیات صاحیبی ساییلمیشلار. قاراخانلیلاار ساراییندا یارانان اثرلر: قوتادغو بیلیک ایراندا تانیناراق آلپ ارسلان خواجه نظام الملکدن قوتادغو بیلیک کیمی بیر کتابین یازیلماسینی طلب ائدیر. ملکشاه سلجوقلو هله 18 یاشیندا چاتمادان اؤنجه 6 وزیری چاغیریب بئله بیر کتابین یازیلماسینی ایسته ییر. هر کیم بو کتابی یاخشی یازیرسا صدراعظم اولاجاق و نظام الملک سیاست نامه نی قوتادغوبیلیک اثریندن الهام آلاراق یازیلدیغی اوچون وزیر اعظم سئچیلیر. بو دا تورک سلطانلاری نین تدبیری دیر.
تورک ادبیاتی بیر بیریندن یانیندا هم گئنیش، هم آغیر و درین اولور. تکجه تورک دونیاسی یوخ، بلکه عرب ادبیاتیله ده اورتاق بیر ادبیات آذربایجاندا یازانیر. ایلک عالیم لریمیز عربجه نی دینی و علمی دیل کیمی یارالانیب و دوشونجه لرینی، تاپدیقلارینی عربجه یازیب و بوگون آذربایجان تورکلری عرب ادبیاتیندا دا اورتاق ادبیات صاحیبی دیرلر. بیر سوره بولغارلار، مجارلار آذربایجاندا اسکان تاپمیش و بورادا یاشاریقلاری اوچون اورتاق ادبیاتلاری اولموش و بو اورتاقلیق بوگون ده داوام ائدیر. فارسلارلا دا بئله دیر. آذربایجان تورک شاعیرلری نین بیر چوخو فارسیجا دا شعرلر و دیوانلار یارادیب، سبک آذربایجانی آدلانان شیوه ده قطران کیمی لر، خاقانی، نظامی و باشقالاری عرصه یه گلمیشلر. بو آرادا شان قیزی داستانی 1201 ایل بوندان اؤنجه یه عایید اولاراق تورک – بولغار اثری دیر.
شان قیزی داستانی آذربایجاندا میکائیل باشتو 243 قمری ده یازمیش، بو کتاب نظامی گنجوی نین ائشی اولان آفاق طرفیندن سازیلا روایت اولونورموش و آفاق بو دستانی روایت ائده رک نظامی اونا اورک باغلاییر و نهایت دربند حاکیمی آفاقی آلیب نظامیه تقدیم کیمی وئریر. آما نظامی اونا کنیز کیمی باخماییر بلکه ائوینه آپاریب بیر ائشی کیمی اونونلا یاشاییر. بلغار مدرخی اولان قاضی مصطفی بردج بلغار تاریخینی یازاراق تعریفله ییر کی نظامی نین اوغلو بو الیازمانی منه گتیردی. همین مورخ یازیر: شان قیزی دستانی آذربایجان ادبیاتینا عاییددیر. چونکی آذربایجاندا و آذربایجان تورکجه سینده یازیلمیشدیر. بو باره ده قاباقلاردا دانیشمیشام. آما باخین اؤز ایچیمیزدن اولان تورک ائلچی نه دئییر: دانیشیب دئییر کی بو اثر یوخدور، بونو روسلار یارادیب!؟ متنی ده روسجادیر. بئله بیر یالانلاری ایرانشهری لی لر دانیشا بیلمیرلر. آما اؤز ایچیمیزدن قانمازلار بو نفرتی اورتایا آتیرلار. گؤرورسونوز کی بونلارین سؤزونو ایرانشهری لی لر بولد ائدیب تبلیغات آپاریرلار. آنجاق دئمک لازیمدیر کی بو سایدیغیم تاریخی قایناقدان علاوه، 1930جو ایلده تاتار عالیمی نیگماتول هم روسجایا ترجمه سیله برابر متنین اصلینی فونئتیک آلفابئی یله نشر ائتدیریر. آما بو آدام اونو روسجابیلیر. سئویندیریجی حالدیر کی بو اثرلر تورکیه ده بؤیوک بیر سس سالمیش و نهایت 1991جی ایلده چاپ اولور و انشاالله بو تئزلیکده ایراندا دا چاپ اولاجاق.
بو داستان ایله دده قورقود داستانلاری آراسیندا بؤیوک بنزرلیکلر واردیر. نظامی بو اثردن چوخلو بهره لر آلمیش.

نوم بیتیک – خزرلردن قالان اثردیر. بو اثر خزر امپراتورلاریندان قالاراق آذربایجاندا یازیلیب. اونلارین خاقانی یهودی اولموشلار، آنجاق اونلارین دؤورونده دین آزادلیغی تساهل و تسامح ایله معروف اولموش. بوگونه قدر ماراق قازانمادیغی نین دلیلی بوایدی کی بیز مسلمانلیغیمیزا داها آرتیق رغبت گؤسته ره رک یهود دینینه و البته دوعالارینا دا رغبت گؤسترمه میشیک. آنجاق هر حالدا بو ماتریاللار ادبیاتیمیز و دیل تاریخیمیزده اؤنملی دیر. بو اثر تبریزده چاپ اولوب و 1400 الی 1200 ایل بوندان اؤنجه کی ادبیاتیمیزی گؤسته ریر.

خزر لوحه لری – بو اثر ده خزر امپریاسیندان قالان اثردیر. بورادا خزر خاقانلاری نین خلیفه و خلیفه نماینده لرینه یازیلمیش اولان مکتوبلاردیر. بورادا خاقان اونلاردان ایسته میشدیر نئچه عالیم گؤندرسین بلکه خریستیان و یهود عالیملریله دینلری آراسیندا مباحثه ده اشمراک ائتسینلر. بیلدیگیمیز کی اوچ فقیه – تاریخ تانینان بؤیوک فقیه لر بو مباحثه ده شرکت ائدیب و نهایت میدانی یهود روحانیسینا باغیشلامیشلار. بو اثر بوگون الیمیزده دیر و دونیانین نئچه دیلینه ده ترجمه اولموشدور. بو اثرده 1350 ایلدن قالان بیر اثردیر.
زمخشری – مقدمه الادب، تورکجه دیوان یاراداراق ایراندان کئچمیش و مکه یه گئتمیشدیر. بو یولدا توپلادیغی لغت لری توپلاییب و عربجه معنالارینی دا یازمیشدیر. زمخشری تکجه 70 ایل محمود کاشغری دن سونرا بو اثری یازمیش و آذربایجان تورکجه سی نین قانون قایدالاری – صرف و نحوی حاققیندا علمی و درین معلومات وئریر.
ابن مهنا – سئوینیرم کی بو کتاب اوچون مجوز آلیندی و بو تئزلیکده نشر اولاجاقدیر. 7جی یوزایلین سونلاری و 8جی یوزایلیت اوۀللرینده تبریزلی جمال الدین ابن مهنا، آذربایجان تورکجه سی نین گرامئرینی آراشدیریر. آذربایجان تورکجه سیله اورتا آسیا تورکجه سینی توتوشدورور و فرقلرینی ده آچیقلاییر. بو اثر گؤسته ریر تورک دیلی آذربایجاندا یئرلی بیر دیل دیر؛ باشقا یئردن گلن دیل دئییلدیر.
سلطان محمود ساراییندا بیزیم 17 شاعیریمیز تورکجه یازاراق واریمیزدیر: آی تکین – ایلاقی – کاتبی و باشقالاری نین شعرلری الیمیزده دیر. تاسوفله 100 ایلین یاساقلیغی بونلاری بیزدن اؤرت – باسدیر ائتم قیزیل قلم آذر Qizil Qelem...