تبریزلی عصّارین مهر و مشتری سی / محمدعلی نقدی

تبریزلی عصّارین مهر و مشتری
منظومه­ سیندن تورک دیلینده ایلکین ترجومه

محمدعلی نقدی
شوبهه ­سیز کی تورک ادبیاتی، جغرافیاسینا تای دوغودان- باتی­یا قدر یاییلیبدیر. دئمک دونیانین هر بوجاغیندا تورک دیللی اینسانا قارشی گلمک اولور و یقین کی بو یئرلرده تورک ادبیاتی و تاریخی­ده یایغین دیر. بو گون دونیادا 300میلیوندان آرتیق دانیشیجی­سی اولان، هابئله بین ­الخالق دیللری آراسیندا آرتیق اؤنملی ساییلان دیل، اؤز یئرینده نئچه بوداق اولاراق، مختلف دیالئکت­لریله ایسلام دونیاسیندا، عرب­ دیلیندن سونرا ایکینجی دیل تانینیر. دئمک تورک دیلی اؤزل­لیک و گؤزل­لیک­لر اساسیندا بیرینجی دیللردن ساییلیر. «بیر سیرا دیلچی­لرین دئدیگینه گؤره تورک دیلی قایدا، قورال باخیمیندان دونیادا اوچونجو دیلدیر. تانینمیش تورکولوژلارین بیریسی تورک دیلینی معجزه معرفی ائدیر.»(ترکها و ایران ویژه ­نامه ­سی: 15) همین بوداقلارین بیریسی اوغوز لهجه­ سی­دیر کی تورک­لر آراسیندا تانینمیش و میلیونلار تورک بو دیل­ده قونوشورلار. بو لهجه ارطغرل سلجوقی زامانی آنادولویا گئدیر و او اؤلکه ­نین دیلینی اؤز ائتگی­سی آلتدا یئرلشدیریر.
دونیا دیلچی­لر و تدقیقاتچی­لاری، تورک دیلی­نین کؤکون اورتا آسیادان، اورال داغلارینین اته گیندن سانیرلار. اوغوز ائللری ایسلام ظهوری نین ایلک یوزایللرینده بو دینه قووشوب، موسلمان اولورلار. همین چاغلاردا موسلمانلار ایسلام اوتوپیاسی اولان، حجازا مولکونه طرف چکیلمه­ گه ماراق گؤستریرلر. بو حرکت­ده چوخلاری ایراندا و آنادولودا یئرله­ شیرلر. البته تدقیقات­لار گؤسته ریر کی اوغوز ائللری ایران، آنادولو و عراقین دوغو طرفلریندن کئچن زامان یئرلی تورک­لر ایله اوز­ به اوز اولوب و اونلاریله بیر دیلده قونوشورلار همین قونو باعث اولور اوغوزلار ایراندا و آنادولودا قالارغی اولسونلار. ابن اثیر یازیر: سجلوقلاردان اؤنجه تورکمن بئی­لری آذربایجاندا یاشاییردیلر.(دولت آبادی: 51) آز زاماندا تورک اوردوسو ایسلامین بؤیوک قوشونو و بایراقداری اولوب و بو دینی، دونیایا یایماغدا آغیر رُل اویناییر. سلجوقلار ایمپراتورلوغو و آندان سونرا عثمانلی­لار ایمپراتورلوغو کی تاریخین چوخ یاپراقلاری اونلارین فتوحاتین یازیر، هر ایکی­سی اوغوز ائللریندن اولاراق ایسلام دینین یایماغا جاندان مایا قویوبلار و ایندی­ده ایسلام دونیاسی­ نین بؤیوک عالیملری و بیلیجی­لری بو ائللردن ساییلیرلار.
1277م شمس الدین محمد بیگ قارامان اوغلو قونیه ­نی فتح ائدرَک بو اؤلکه ­نین یازیلارین تورک دیلینده اولماغا بویروق ائدیر. دئمک اوندان بری آنادولو دیلی رسمی صورت­ده تورک دیلینه بدل اولور. قارامانلی اوغلونون امرینه بو اؤلکه ­نین یازیچی، شاعیر و مورّخ­لری تورک دیلینده یازماغا الزام ائدیلیر.
«بو گوندن سونرا دیواندا، درگاهدا و بارگاهدا، مجلیسده و میداندا تورکودن باشقا دیل قوللانمایاجاق»(مهر و مشتری، کریمی، 1398: 12)
13جو میلادی عصرینین، ایکینجی یاریسندان بری تورک دیلینده یازماق آنادولو اؤلکه­لرینده آرتیقراق ایشه آلینیر. احمد فقیه، قاضی برهان الدین، شیاد حمزه، خوجا دهانی، یونس امره و بونلارا تای نئچه ادیب اؤز اثرلرین تورک دیلینده یاراتماغا چالیشیرلار. آنادولودا آل عثمان ایش اوسته گلندن بری، شعر و ادبیات بو اؤلکه­ده ان گؤزل صورت­ده اوزه چیخیر. عثمانلی پاشالاری شعر و ادبیاتی سئویب و بو هنری آرتیق یایماغا ماراق گؤستریب­لر. اونلار اؤزلری شعر دئییب، شاعیرلره صله وئریب و اونلارین هنرلرین آلقیشلاییبلار. حتی باشقا دیللرده یازیلان اثرلری تورک دیلینه چئویرمه­ گه اهتماملار ائدیب­لر همین دؤور­لرده سعدی­ نین، حافظ­ین، نوایی­نین، جامی­نین و ... اثرلری آنادولو تورکجه­ سینه منظوم شکیلده چئویریلیب دیر.
گنجه­لی نظامی­نین خسرو و شیرین اثرین مولانا شیخی و خواجوی کرمانی­نین همای و همایون اثری جمالی طرفیندن تورکجه­یه یاپیلیر. همین چئویرمه ­لرین بیریسی تبریزلی مولانا شمس الدین محمدبن محمد عصّارین مهر و مشتری آدلی اثری دیر که نئچه کره آذربایجان و آنادولو تورکجه­سینه ترجومه اولوب دور. یقین کی بو اثر همان ایللرده ایراندا، اؤزللیکله آذربایجاندا چوخ مهم بیر اثر کیمی دیللرده و ائللرده دئییلیرمیش و اونون شهرتی قونشو اؤلکه ­یه چاتماق همان ترجومه­ سینه فرمان وئریلیر.
مولانا شمس الدین حاجی محمد عصار تبریزی 8جی عصرین بؤیوک عالیم لریندن دیر کی تبریزده دونیایا گلیب، بویا- باشا چاتاندان سونرا تصوّف طریقتینه اوز گتیریب و خواجه اسماعیل سیسی، قاسم انوار تبریزی، محمد مغربی، رکن الدین خوافی­­یه مرید اولوب. عصار شعردن باشقا ریاضیات، نجوم، رمل و اسطرلاب علمینده چوخ تخصصلو و بیلگیلی بیر ذات­ایمیش. محمدعلی تربیت­، دانشمندان آذربایجان اثرینده یازیر: «تبریزلی عصار، سلطان اویس ایلکانی عهدینده سؤز اوستادی اولوب و اونون مداحی ایمیش. عصار 791-793 ایللرینده دونیادان گؤز اؤرتوب و چرنداب قبرستانیندا توپراغا گئدیر. بو عالیم، مهر و مشتری پوئماسین 5120 بیت­ده خسرو و شیرین بحرینده نظمه چکیب دیر.
به روز واو و دال از ماه شوال، ز هجرت رفته حا و عین با ذال.
قریب پنج ساعت رفته از روز، به وقت اختیار و فال فیروز....
کسی کـاین دفتر فرخنده خواند، اگر در خاطرش گردد که داند
که ابیات بدیعش را عدد چیست، بگویش پنج الف است و صدو بیست.
مولانا عبدالرحمن جامی اونون پوئماسین آلقیشلایارکن اونون حقینده دئییر« بو کیشی تبریز اهلی­نین اوزون آغاردیب. محال دیر کیمسه بئله بیر مثنوینی بو بحر ده، بو گؤزل­لیکله نظمه چکه» (تربیت: 413) البت کی تبریز اهلی و تام آذربایجانلی­لار بؤیوک تاریخی و طبیعی حادثه­لردن، هابئله ادبیاتـدا و باشقا هنرلرده همیشه اوزو آغ چیخیب­لار.
از بهشت خدای عزّوجل، تا به تبریز نیم فرسنگ است(کمال خجندی)
ابن مسکویه­نین دئدیگی کیمی: آنین[تبریزین]اهلی قوچاق، همت­لی و بارجاریقلی دیر.(دولت­آبادی: 45) عصاردان اؤنجه نئچه تبریزلی، خطیب تبریزی، قطران، اخی سعدالدین، نجم الدین نعمانی تبریزی، قاسم انوار، همام و نئچه بونلارا تای زامان جبرینده فارس دیلینده یازیب- یارادسالاردا، اؤز آنا دیللرینده دیرلی ایزلر قویوبلار. شوبهه ­سیز مولانا عصاردا اونلاردان بیری دیر. نئجه­ کی عصار اؤز اثرین نظامی ­نین خسرو و شیرین سایاغیندا یازیب دیر و اثرینده دؤنه دؤنه نظامی­نین آدین و اثرلریندن بیت گتیرمگ ایله اؤز بورجونو بو دیلداشینا ادا ائتمک ایسته­ ییب. همین مثنوی­ فارس دیلینه یازیلسادا تورک دیلینده اولان کلمه ­لری مهارتله و گاه فارس کلمه­لریله جناس ائتمه ­سی، شاعیرین تورک کؤکلو اولدوغونو آندیریر. ( قرا- ییلدوز- سنجق-طُغان- ترلیک- خاقان- قراخان- منجوق- بگتر- بارس و...)به من ده تا زعکس تیغ رخشان قرا سازم جهان را بر قراخاندرآمد همچو شیری شرزه در بارس: پلنگ رزم و شیر بیشه­ی پارس.

عصار، گنجه­لی نظامی­دن الهام آلاراق کوزمیک عنصرلاری جانلاشدیریب و اونلاری انسانلارا کیمی یئر اوزَرینده یاشادیب و یئنی بیر اثر یارادیب دیر. گاه نظامی ­نین بیت­لرین عیناً اؤز پوئماسیندا گتیریب دیر. همین مثنوی فارس و تورک ادبیاتیندا بؤیوک بیر رل اویناییب دیر.
چه خوش گفت آن بلند اختر درآن حال، که می­زد از برای دیگران فال.
«بسا فالا که از بازیچه برخاست، چو اختر می­گذشت آن فال شد راست.»[1]
سخنگویی که درّ معنوی سفت، به عزم حال شه این بیت خوش گفت:
«چه خوش باشد که بعد از انتظاری، به امّیدی رسد امّیدواری»[2]
حافظ حسین کربلایی، روضات الجنان­دا عصارین اثرین تانینمیش پوئمالاردان سانیر و یازیر بو اثرده چوخلو بدیعه و لطیفه ­لر ثبت اولونوب... عصارین؛ مهر و مشتری­ دن باشقا شعر دیوانی­ده وار.( ج1: 363)
تاسفله بو اثر ایران ادبیاتیندا گؤزلردن ایراق اولوب و اولدوغو قدر تانینماییب. ادبیاتچی­لار اونون اوخوماسینا ماراق گؤسترمه ­ییب­لر. عصار بو پوئمانی بدیعی صورت­ده نظمه آلاراق ائل آراسیندا اولان مثل­لردن، کنایه ­لردن، حتی فولکلوریک ادبیاتـدان قات- قات فایدالانیب دیر. مهر و مشتری بیر پوئمادان علاوه تبریز خالقی نین هابئله او گونـکو ایران ادبیاتین و کولتورون گؤسترمه­ گه بؤیوک اؤرنک ساییلیر.
دئمه­لی کی مولانا عصار اؤز اثرین عشقنامه آدلاندیریر کی عصاردان سونرا یازیچی­لار بو اثری «مهر و مشتری» آدلاندیریب­لار.
ز نسخ نظم چون بسترد خامه بخواند این داستان را عشق نامه
عصار اؤز اثرینده عبدالرحمن بن جوزی­نین «ذم الهویا »کیتابیندان سؤز آچیر و یازیرکی:
در این باب ابن جوزی را کتابیست، که هر بابی از او فصل الخطابیست
کتابی معتبر ذم الهویا نام، در آنجا آن امام و فخر ایام،
شبیه و مثل این هیجده حکایت، معنعن کرده از عدلان روایت.
جمالی دهلوی( - 976هـ) اؤز « مهر و ماه» اثرین، عصارین مهر و مشتری­سیندن تقلید ائدره­ک، نظمه آلیر. جمالی­دن باشقا؛ بهشتی سینان( -917هـ)، آماسیالی منیری( -927هـ)، علی بن عبدالعزیز ( -980هـ)، میریحیی( - 1008هـ) هابئله عزمی تخلّصیله تانینان مولی پیرمحمد ( -990هـ) کی بو اثری پیرمحمدین اوغلو، مولی حالتی( -1093هـ)تکمیل­لشدیریر. ملا مشی­زاده درویش فکری، ( -992هـ) و لقمان بن سیدحسین( - 1010هـ) و آقاخان بن امیرحسینی( ؟) عصارین اثرین تورک دیلینه چئویریرلر. (باخین اسما شاهین، حسان­ین مهر و مشتری­سینین یئنی بیر نسخه­ سی، دیوانی ادبیات آراشدیرمالاری درگی­سی، استانبول، 2020)
شاعیر عشقی دوزگون و ائلاهی معنادا ایشه آلیب دیر و اؤز مثنوی­سینده عالی صورت­ده اونا توخانیر. او عشق ایله هوس آراسیندا فرق سانیر و پوئمانین سونوندا بو مطلبه ایشاره ائدیر. شاعیر مهر و مشتری­نین اؤلوموندن یازاندا، عشقی بئله آراشدیریر.
حقیقت­دن اونون کیم یوخ شعوری، گلر ظلمت، گؤزونه عشق نوری...
اگر بیر لحظه بیر عنّینه صدبار، اولولار و امین و اهل و دیندار،
قیلالار لذّت شهوت حکایت، اولاماز هیچ مسموع اول روایت.
بو مشرب­دن اونون کیم یوخ نصیبی، نه بیلسون اول محبّی و حبیبی...
نه دوتام کوره آیینه برابر، نه چالام عوددن کیم حظ آلا کر.
ایران دایره المعارف ایسلامی­سینده یازیر« مهر و مشتری اوچ کره تورک دیلینه ترجمه اولونور.(رحیم رئیس ­نیا) البت تورکیه­ده ایسلام انسکلوپدیاسی­دا بئله یازیر و دئمه­لی رئیس­نیا یازدیغی سؤز تورک قایناقلاری اوزرینده اولمالی­دیر.
اما بو آرادا «حسّان» آدلی بیر شاعیر مهر و مشتری­ینی ایلک دفعه ساده، روان، آخیجی و آرتیق مهارتله تورک دیلینه چئویریب. لیکن اؤزو ادبیات دونیاسیندا اولدوغو قَدَر تانینمامیش قالیب. حسّان ایکینجی سلطان مراد طرفیندن حؤکم آلیر کی عصارین مهر و مشتری اثرینی تورک دیلینه چئویرسین و الحق بو ایشی اعلیا درجه­ده یئرینه یئتیریب دیر. ایکینجی سلطان مراد چوخ درایت­لی و دوشونجه­لی پادشاه ایمیش. سلطان مراد ادرنه شهرینده اولاراق اینجه صنعت­ هنرلره چوخ ماراق گؤستریب، شعره و موسیقی­یه علاقه­لی اولوب، شاعیرلره محبت ائدیب و اونلارا صله وئررمیش. دؤیوش زامانی چاتاندا بزم مجلسین بوراخیب رزم جوشنی گئییب میداندا حاضیر اولارمیش. بو پاشا 18 یاشیندا(824هـ) تخت­ده اوتوروب و نهایت(854-855هـ) ایللرینده، 48 یاشیندا دونیادان گؤز اؤرتوب. سلطان مراد درباریندا اولان شاعیرلردن بیریسی حسّان آدیندا شاعیر دیر کی سلطان مرادین امری ایله عصّارین مهر و مشتری مثنوی­سین تورک دیلینه چئویریب دیر.
اغراق دئییل اگر دئسک حسّان، عصّارین الی­نین اوستونه دوروب و اونون قوشدوغو پوئمانی، اعلا صورتده چئویریب و بزک وئریب. حسّان، پوئمانین سئیرینده، یئری گلدیکده غزل، قصیده و یا بیر قطعه شعر ایله داستانا آرتیق گؤزللیک وئریب و اوخوجونو ذؤوقه گتیریب و پوئمانین آردین توتماغا ماراقلی اولور. داستانین بیر حیصه­ سینده؛ مهر عود وورماغا مجلسه واریر و اورادا اولانلار مدهوش اولورلار، ائله کی:
فلک­دن عود گیبی قوپدو فریاد، که چالدین عودی خوش، چنگت مریزاد!
زحل تاج آتدی ذؤوقیندن سمایه، رداسین مشتری سالدی هوایه.
بو شعری سوزناک و فرقت آمیز، دئییب شه کؤنلونه سالدی آتش تیز.
حسان داستان بورایا چاتدیقدا پوئمانی بیر عاشقانه غزل ایله زینت وئریب که بو غزل عصّارین منظومه­ سینده یوخدور. البت که اوخوجونون اوره ­یی داستان بو یئره چاتدیقدا بیر غزل ایستیر و حسّان بو ظرافت شاعرانه­ یه دریندن تانیش­ایمیش و گؤزل بیر غزل ایله پوئمانی تلطیف ائدیب دیر.
کیشی کیم گؤره قارشوسوندا سنین گیبی محبوبی، سالار جانینه زولفون اوجو یوز غوغا و آشوبی.
چو ریحان خطّینی گؤردوم محقّق اولدو بانا کیم، همان یاقوت لعلیندن گؤرر جانلار خط خوبی.
دیله­مازم که توزلاره بولاشا آتینین نعلی، قو کیرپیگیمله هر دم کیم اورام اول یولا جاروبی.
قاچان بنزاییسر خطّ و قدینه سونبول و شمشاد، گیاهی ذکر ائدن کیمدور نه یئرده اکدیلر چوبی.
یوزوندن سال نقابینی که یوسف گیبی گؤره­سن، دو صد مجنون زلیخانی، هزار افتاده یعقوبی.
بنیم دار کؤنلومه باغشیلاغیل کیم ایکی عالمده، همین سودای عشقین­دور آنین کامی و مطلوبی.
چو مهرین باغری قان دولدو نه صابرلیق گله آندان، گره­ک اوّل کؤنول صابر بلایه، آخر ایّوبی.
***
و یا بو بیت­ده دونیانین وفاسیزلیغیندان سؤز آچدیغی یئرده گؤزل بیر جناس ایله اوخوجونو سرخوش ائدیر.
عصار: در این میدان ناهموار غبرا، سکندر خورد اسپ عمر دارا.
حسان: بو میداندان کـآدی دور صحن غبرا، سکندر سیندی، دارا چیقدی دارا.

حسّان،ترجومه­ سینی هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) بحرینده قلمه آلیب. حسان اؤزو پاریس نسخه ­سینده مثنوی­ نین بیت­لرینین سایی­سین 5670 یازیر.
سورولسا قاچدور ابیاتینه اعداد، دئگیل بئش بین آلتی یوز و هفتاد.
تورک یازارلاری حسان­ین دوغوم ایلینی 766 و اؤلوم ایلینی (840هـ)، 74 یاشیندا تخمین ائدریرلر. حسان­ین مثنوی­نین سون بیت­لرینده، ترجومه ایلینه ایشاره ائدیر و اونون قورتولما ایلینی 835 ایلینده آندیریر.
سبب تاریخه پس شاه کرم دور، اعزّالله انصاره علم دور
لیکن پاریس نسخه­ سینین سونوندا 848 ایلینه قارشی گلمک اولور. تاسّفله حسان­ین یاشامی بارسینده تذکره ­لرده گؤزه گلیم بیر مطلب یازیلیماییب. یالنیز سهی بئی تذکره­ سینده اونون باره­سینده نئچه سطر قدَری تانیتیم وئریلیب.
« بو داخی سلطان مراد شاعیرلریندندیر. اسلوب نظم و غزل­ده مسلّم و قاعده ­ی اشعارده مستحکم، فصیح و بلیغ کیمسه اولوب. تتبع قصاید و غزلیات و ممارست منشآت و مکاتبات ائتمیشدیر. غزلده بی­بدل و هر جنس نظمده مکمّل. گؤزل ابیاتی چوخ غرّا و منتها غزلیاتی آرتیق­دیر. سلطان مراد علیه­ الرحمه و الغفران ملازمتینده مدت عمری نهایت و وعده­ ی روزگاری غایت بولوب. دنیادان آخرته نقل ائتدی. بو مطلع آنین دور:
بو گون ای دل نگاره همدم ایسن، بحمدالله شاد و خرّم ایسن.» (تذکره ­ی سهی: 59)
سهی بئی سؤزلرینه تکمله اولاراق حسّان­دان بو تک بیت اونون شعرده آرتیق هنرینی آندیر. او یئرده کی عصّار یازیر:
سخن باریک باید گفت چون موی، مگر چیزی نماید زآن میان روی
حسّان تام گؤزل­لیک ایله اونو بئله ترجومه ائدیر.
گره­ک­دور قال اینجه شؤیله کیم قیل، میاندا نسنه یوخ قیلجا نظر قیل.
حسان بعضاً ترجومه­ سینده منفی اولان بیتی، پوزوتیو صورت­ده و گاه عکس بیان ائدیر:
عصار: کسی کو شمع را در شب نشاند، یقین در حیرت ظلمت بماند.
حسان: کیشی کیم شمعی گئجه­ده یاخیب دور، گمانسیز ظلمت و غمدن چیخیب دور.
عصار: معانی را بود از قید کتبت، برِ اهل حقایق فضل و رتبت.
حسان: معانی­یه اولماسا قید کتابت، حقایق اهلینه اولمازدی رتبت.
عصار: چو از سرچشمه­شان این آب نگشود، روان گشتند سوی بحر چون رود.
حسان: چون اول سرچشمه­ لردن آب آچیلدی، دنیزدن یانه جویه باب آچیلدی.
اؤنجه دئدیگیمیز کیمی عصار، گنجه ­لی نظامی­ نین خسرو و شیرین منظومه­ سیندن الهام آلاراق گاه اونون بیت­لرین عینا پوئمادا گتیریب دیر، حال بو کی حسّان­دا همین بیت­لری عیناً و فارسجا اؤز اثرینه آرتیریب دیر. بو قیدلر گؤستریر که حسّان فارس ادبیاتینا و اثرلرینه دریندن تانیش ایمیش.
نه دئدی اول بلند اختر، نکوحال، که ایراقلار ایچون آچار ایدی فال!
«بسا فالی که از بازیچه برخاست، چو اختر می­گذشت آن فال شد راست.»
دلیب بیر سؤز آری­دور معنوی­ده، بو بیتی خوش بویورموش مثنوی­ده.
«چه خوش باشد که بعد از انتظاری، به امّیدی رسد امّیدواری.»
پاریس نسخه­ سینه گؤره پوئما 848جی هجری ایلینده یازیلیر. «وقع الفراغ من تحریره و تسویده علی ید العبد الضعیف النحیف المذنب المحتاج نبی بن رسول بن یعقوب غفر الله لهم و لجمیع المومنین. سنه 848»
بللی دیر کی بو الیازما نسخه­لر حسّان الیازماسی­نین اوزرینده قلمه آلینیب دیر. البت عصّار اثریله، بو نسخه­لری اوز- اوزه قویدوقدا باشا دوشوروک کی بیر سیرا سهو اوخونوشلار و سهو یازیلار اوز وئریب و چوخ احتمال ایله بو سهولر استنساخ ائدنلره عایید اولور. اؤرنک اوچون بو نئچه بیته باخمالی­ییق:چکاییم بو دم ائدیب چینه­ ی دل، مسلسل خطـدن آنلارا سلاسل.(عصار: کینه­ی)همان دم شرم و خجلت­دن به صد رو، قراره بو و اول اولا سیه­رو. (عصار: سرخی)سواد چشمی گیبی مظهر نور، سانا یئری نئته کیم دیده­ ی نور. (عصار: حور)ید الجوزا قیلیب تدبیر و دفتر، یازیبان سعد رامح جدی­ده سر. (عصار: ذابح)دئدی اونا مشتری معذور سن وار، حقیقت قصدینه یوخدور سنه بار. (عصار: قصر)درونه چون سالا شوق جدالیق، چیقار تیشره غرضلرله ریالیق. (عصار: خدالیق)بو خط استوا تا خط محور، کیم اولدو چار سطح ضلع اغبر.( عصار: چار ضلع سطح)
نظره گلیر حسان ادرنه­ لی شاعیر دیر و یا ان آزی بو پوئمانی ادرنه ­شهرینده یازماغینا ایشاره ائدیر. اسما شاهین اؤز تدقیقاتیندا حسّانی ساروه انلی یازیر.(شاهین، اسما،2020، دیوان ادبیاتینین آراشدیرمالاری درگی­سی: 605-635) ایسترسه حسان، ادرنه ­لی و یا ساروه انلی اولسون آنجاق پوئمانین دیلی و ادبیاتی بو گونکو آذربایجان دیلینه چوخ یاخین دیر و اونون آذربایجاندان اورایا گئتمه­ سی­ده ظن ائدیلیر! اونودما­یاق کی او دؤورلرده آذربایجان و عثمانی دیالئکتلری آراسیندا بو گونکو فرقلر گؤرونمه­ییر و بیز بو بیرلیگی قاضی احمد برهان الدین دیوانیندا آرتیقراق گؤروروک.
خصوصا ادرنه شهرینده بو سؤز، قاتی بازار سؤزلوقدان بولر سوز....
بنم حسّان و لفظیم چرب و شیرین، چکم خسرولره حلوای رنگین.
عمربن مزید 15جی عصرین دیوانی شاعیری اؤز مجموعه النظایر اثرینده یازیر: حسان­ین 16 شعری بولونمک­ده دیر. بونلارین بیری قصیده، 15ی غزل دیر. غزللردن 12­سی نظیره اولاراق یازمیشدیر.(کامل تکین، 1986، مهر و مشتری حسان، یوکسک لیسانس تئزی، استانبول) چوخلو احتمال ایله حسان­ین شعر دیوانی­ده اولموش اولا کی هله­ لیک الیمیزه چاتماییب دیر.
چو هر معنی­ده وار سؤز دفتریمده، همان یوخ مثنوی­دن محضریمده.
پس اول نسبت­له قیلدیم اونا مدخل، کـاولا حق فضلیله دیوان مکمّل.
بو بیت­لر آندیریر کی حسان او بیری شعر قالیب­لرینده آرتیق شعری واریمیش و همین پوئمادا غزل، قصیده و قطعه یازماق هنری بللی­دیر. حسان مهر و مشتری ترجومه­ سینده اؤز هنرین مثنوی قالیبنده اوزه چکیر و گوونج ایله بو تکلیفی سلطان مراد طرفیندن قبول ائدیر. دئمه­لی کی عصار اؤز اثرین تکجه مثنوی قالبینده قلمه آلیر. لیکن حسّان پوئمانین باشلانیشیندا نئچه قصیده و داستانین آراسیندا دؤنه دؤنه غزل یازماق ایله هم اوخوجونو آرتیق ذؤوقه گتیریر و هم اؤز هنرین باشقا قالیب­لرده اوزه چکیر.
حسان؛ مهر و مشتری پوئماسین چئویرنده، عصّارین اثرینه وفالی قالاراق پوئمانین باشلیق­لارین فارسجا یازیب و اغلب عصّارین عنوان­لارین اؤز اثرینده تکرار ائدیب. حسان بو پوئمانین باشلانیشیندا یازدیغی قصیده­ ده اؤز هنرین اوزه چکیب و مفاخیره­لی بیته دایاناراق؛ عنصری و مجد همگردن آد چکیر کی بونلار حسان­ین شعرین اوخویاراق حیرتده قالارلار. همین بیت­لرده او نثرده افضل و اوستون اولدوغونادا ایشاره ائدیر.
ضمیری تیغ­وش دلکش، سلیس و تیز و روشن­تر، که نظمی لفظی پر عَذب و شکر چون نطق دلبر دور.
مقلّد نثرینه هر منطقی کیم تیز فطنت دور، محیّر شعرینه گر عنصری و مجد همگر دور.
حسان­ین بو بیتی، اولو خاقانی­نین بیتـین خاطیرلاییر کی یازیر:
رشک نظم من خورد حسان ثابت را جگر، دست نثر من زند سحبان وائل را قفا
ایکی الیازما­ حسان­ین مهر و مشتری­سیندن تانینیب دیر. بیری مونیح نسخه­سی و او بیری پاریس نسخه­سی دیر. مونیح نسخه­ سی بو گونکو رقعی قالب آدلان کیمی 379 صفحه دیر و پاریس نسخه­ سی دیوانی قطع­ده اولارق 89 صفحه دیر. بهروز ایمانی ترتیب ائتدیگی مهر و مشتری کیتابیندا حسّان­ین لس آنجلس نسخه ­سیندن یازیر کی لس آنجلس اونیوئرسیته ­سی­ نین کیتابخاناسیندا B.565نؤمره ایله ساخلانیلیر.(ایمانی: 45) الیمیزده اولان کیتاب مونیح و پاریس نسخه­ لری­ اوزَرینده ترتیب وئریلیب دیر. بو ایکی نسخه، بیری بیریندن بیر آز فرقلی اولسادا، بو فرق­لر هر صفحه­نین اتَگینده، پاریس و مونیح آدینا ایضاح وئریلیب­دیر. هر ایکی الیازمادا اولان سهولردن، یقین ائتمگ اولور کی بو الیازمالار حسّان­نین اوز خطّی ایله دئییل و هر ایکی نسخه ­نی باشقا ناسخ توپلاییب دیر. کیم نه بیلیر بلکه بیر گون بو اثر حسان­نین ال یازیسی ایله تاپیلا و اثر تام سهوسیز الیمیزه چاتا. ان شاا...
حسان­ین ترجومه ­سی مقاله­ نین یازاری طرفیندن، وزیری قلعینده 300 صفحه­ ده ­چاپا حاضیرلانیب، ان شاا... یاخین گونلرده اوخوجولارین الینده اولور.

مونیح­­ده ساخلانیلان الیازما­نین ایلک صفحه­سی

پاریس­­ده ساخلانیلان الیازما­نین ایلک صفحه­سی

قایناق­لار:برهان الدین، قاضی احمد، 1395، دیوان قاضی برهان الدین، تصحیح محمدرضا کریمی، تبریز، نشر اخترتبریزلی، یاشار، ویژه­نامه­ ترکها و ایران، نشریه دانشجویان آذربایجانی دانشگاه علم و صنعت، شماره 13تذکره­ی سهی چلبی ، آناتولی، ناشر آمد.تربیت، محمدعلی،1391، دانشمندان آذربایجان، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، نشر اختر.تکین، کامیل، 1986، مهری و مشتری حسان، پایان­نامه فوق لیسانس، انستیتوی علوم اجتماعی، استانبول.حافظ حسین کربلایی، روضات الجنان، 1344، تصحیح جعفر سلطان القرایی، ج1، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.حقی اوزون چارشی­لی، اسماعیل، 1368، تاریخ عثمانی، ترجمه ایرج نوبخت، تهران، انتشارات کیهان.خاماچی، بهروز، 1383، تاریخ تبریز در ادبیات ایران و آذربایجان، تبریز، انتشارات احرار.دولت­آبادی، عزیز، 1375، سخنوران آذربایجان، ج1، تبریز، انتشارات ستوده.شاهمرسی، پرویز، واژه­نامه دوسویه ترکی-فارسی، نسخه­ی اندروید.شاهین، اسما، 2020، مجله­ی «دیوان ادبیاتی آراشدیرمالاری»، شماره 24، استانبول.صفا، ذبیح الله ، 1386، تاریخ ادبیات ایران، ج 2، تلخیص محمد ترابی، تهران، انتشارات فردوس.عصار تبریزی، شمس الدین محمد، 1375، مهر و مشتری، تصحیح رضا مصطفوی سبزواری، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی عصار تبریزی، شمس الدین محمد، 1398، مهر و مشتری، تصحیح م.کریمی، تبریز، نشر اختر.عصار تبریزی، محمدبن محمد، 1394، مهر و مشتری به اهتمام بهروز ایمانی، تبریز، انتشارات آیدین.لغت­نامه دهخدا، نسخه­ی اندروید.هیئت، جواد، 1380، سیری در تاریخ زبان و لهجه­های ترکی، تهران، نشر پیکان.

[1] 0 خسرو و شیرین نظامی.
[2] . خسرو و شیرین نظامی