"دوققوز بیتیک" کتابینا باخیش

دوققوز بیتیک

آناوطنیمیز آذربایجان، تورک­ یوردو اولاراق مین ایللری آرخادا قویوب و بوگون بورادا یاشایان تورک ملتی، اؤز مدنیتی، تاریخی و دیلینی منیمسه ­مک­له اؤز کیملیگینه صاحب دورور. کئچن اون­ایللره قدر، بئله تصوّر یارانمیش و تبلیغ اولونوردو کی آذربایجان اسلامدان سونرا، سلجوق و اوغوز ائللری بورایا گله­ رک آذربایجان بو زماندا -یعنی 1000 ایل بوندان اؤنجه- تورکله ­شیب؛ اصلینده یئرلی یوخ، بلکه اورتاآسیادان گلمه خالقلار ایچینده تانینمالی­دیر؟!. نهایت بئله تصور اولونوردو: تورک ­دیلی آذربایجانا گلدیکده، اؤز گؤزللیگی و اؤزللیگی ­اوچون باشقا دیللری اؤزونده حل ائتمیش و بوگونه قدر خالقین کیملیگینی ساخلامیشدیر. البته بیر سیرا ادبی و تاریخی قایناقلار اوزه چیخاراق، بو سؤزون تحریف اولونماسینی اورتایا قویوردو؛ آما او قدر گوجلو دئییل­ایدی. کئچن اون­ ایللرده، بیلیم دُنیاسی گلیشیب، یئنی بیلیملر اورتایا گلدی. بیر سیرا قایناقلار دا اوزه چیخدی. عالملرین بو ساحه­ده چالیشمالاری، بو قایناقلارا و بیلیملره آرخالاناراق مختلف تئورولارین اورتایا قویدوغو عیان اولدو. بو آرادا آذربایجان عالملری­نین آراشدیرمالاری اؤزل بیر یئر قازانیر. او جُمله ­دن پروفسور فریدون آغاسی­ اوغلو (جلیلوو) (1945 دوغوملو، باکی دولت بیلیمگه­ سی­ نین علمی اؤیه ­سی) "اورمو تئوروسو"نو بیان ائدیب ثبوتا چاتدیرماقلا ان بؤیوک حرکتی یاراتدی.

بوگون اورمو تئوروسو عئینی حالداکی یئنی بیر تئورودور؛ تمام سندلر، اسکی­تانیما، اسطوره ­تانیما، قوم­ گرافی، دموگرافی، تاریخ و باشقا-باشقا بیلیم لرین الده ائتدیگی نائلیتلر، بو تئورونون ثبوتوندا اؤنملی رول اویناییرلار. گون­به ­گون بو تئورونون طرفدارلاری دا چوخالمادادیر. پروفسور دؤکتور فریدون آغاسی ­اوغلو نئچه کتاب بو ساحه­ ده یازاراق، علمی سندلرین آرتیریلماسییلا، داها انکار امکانینی وئرمه­ییر. او، "دوققوز بیتیک" اثریله بو تئورونو دولقونلاشدیرمیشدیر. بو "دوققوز بیتیک" اثرینده ترتیب ایله آشاغیداکی عنوانلارلا بو تئورونو اثبات ائتدیریر:

عالم بیرینجی جلدده "تاریخی قایناقلاری"نی آراشدیریر و درین معلوماتلاری هارادان توپلادیغینی آچیقلاییر. بورادا مختلف دیللرده و چئشیدلی ملت­لرین عالملری یازان اثرلری الده ائدیب، اونلارا اساسلاناراق تئوروسونون ثبوتونا چالیشیر. عئینی حالدا بو قایناقلارین معتبر اولدوغونا دا دقت یئتیریر.

ایکینجی بیتیکده "تاریخی جغرافیا"نی آچیقلاییر؛ تاریخ بویو بو بؤلگه­ ده هانسی خالقلار، هانسی دیللر یاشامیش و اونلارین یاشادیغی جغرافیالار هارالار اولدوغونو وورغولاییر. عالم، بو قونودا اقلیم مسأله­ لرینه دقتله توخونور و بورادا یاشایان، هابئله بورادان کؤچن و ائتکی قویان ائللری تانیتدیریب و اونلارین قالان آبیده ­لرینی ده گؤز اؤنونه آلیب آذربایجان توپراغیندا و خالقیندا قویان ایزلری دقتله آراشدیریر.

سونرا "آذربایجاندا قورولان قدیم دولتلری" آراشدیریر. آذربایجاندا ان اسکی دولت­لر یارانیب و ایزلرینی بوگون آختاریب تاپماق اولور. بو قونو چوخ اؤنملی بیر قونودور، چونکی نئچه مین ­ایللر سونرا بورایا گلن خالقلار بوگون یئرسیز ادعالار اورتایا آتیرلار؛ بیلدیگیمیز کیمی بیر یاندان بونلار امپریالیستلره باغلیدیرلار و او بیری یاندان امپریالیستلر ده بونلارا قوّت وئریرلر بلکه بؤلگه ­ده ملتلر آراسیندا آیریلیقلار یارادیب اؤز سرمایالارینا میدان آچسینلار. البته عالم – آغاسی ­اوغلو سیاسته قاتیلماییر و اؤز علمی یولونو گئدیر؛ بونونلا بئله، بوگونوموزده بو امپریالیستی گوجلرین ایشلرینی گؤروروک.

دؤردونجو بیتیک "تاریخی قوم­گرافی"ه عاییددیر. قوم­گرافی دئدیکده، انسان‌لارین و مدنیت‌لرین سیستماتیک تدقیقی نظرده آلینیر‌. اونون ترتیباتی ائله‌­دیر کی، تدقیقاتچی جمعیتده ­­کی مدنیت حادثه‌­سینی اؤیرَندیگی موضوع باخیمیندان آراشدیریر. قوم­گرافی بیر قوروپون مدنیتینی یازیلی و تصویرلی فورمادا تمثیل­ ائدن بیر واسطه‌­دیر؛ اودور کی، اونون ساییلا بیلن بند و یا اسم کیمی اِفاده اولونماسیندان آسیلی اولا‌راق، بو افاده باشقا معنا کسب ائده‌جکدیر. ساحه آراشدیرماسی‌­نین نتیجه‌­سی و یا حادثه حساباتی مَدنی قوروپون حیاتیندا بیلیک و معنا سیستمینی تمثیل ائدیر.

عالمین قوم­گرافی انسان تانیما تدقیقاتلاریندا ان مهم تدقیقات مئتودلاریندان‌ بیری کیمی اله آلینیر. بیلیریک بو علم، 18جی عصرین سونلاریندا اروپا‌لی‌لار طرفیندن باشقا قطعه‌­لرین انسانلاری­‌نین حیات طرزینی بیلمک­ اوچون استفاده ائدیلمیش و 19جو عصرده چیچکلنمیشدیر. او، اؤیره­­نیلن اجماعین حیاتیندا اشتراک، مصاحبه و تصویرله یاناشی مشاهده‌­یه اساسلانیر و دیگر انسانی (انسانی علملر) علم‌لرده آز-چوخلوغو و گؤزللیک­لری آچیقلاماق­اوچون یول-یولاقلاردان فرقله ­­نیر. قوم­گرافی تدقیقاتلاردا، تدقیقات ساحه­‌سی و انسان قوروپو محدود و کیچیک اولما‌لی‌دیر، بلکه تدقیقاتچی بؤلگه ­نی بو شکلده (محدود سایدا) اؤیره­­نه بیلسین. بونا گؤره ده تک­موضوعلو تدقیقاتی انسان­تانیما تدقیقاتلار ساحه­ سینده چوخ واجب‌ بیر مساله کیمی نظرده توتولور. انسان قوروپ‌لاری‌­نین مختلف ساحه­لر‌ین انسان تانیما تحلیلی تدقیق اولونان اراضی‌نین قوم­ گرافیک تدقیقینه اساسلانیر کی، بورا اقلیم، اقتصاد، معیشت، جمعیت، عائله، دینی - سیاسی، دولتچی‌لیک، مراسم‌لر، اینانج‌لار، فولکلور و ادبیات، و باشقا ساحه­لر، حیاتین تفرعاتلاری و طرفلرینی آراشدیریر.

قوم ­گرافی محدود جمعیتده انسان فعالیتی‌­نین مادی و غیرمادی تظاهرلری­­ نین اطرافلی و هرطرفلی اؤیره­نیلمه‌سی‌­دیر. بو تعریف و خصوصاً ده “دقیق” و “هر طرفلی” دئییم­لری قوم­گرافی و انسان­تانیمانین یانلیش اولماسینا سبب اولموشدور. اما “انسان فعالیتی­‌نین مادی و غیرمادی تظاهرلری” افاده‌سی قوم­گرافی­نین احاطه دایره­سینی محدودلاشدیریر. باشقا سؤزله، قوم ­گرافینی انسانلارین تصویری تدقیقی آدلاندیرماق اولار. بو تصویرین نتیجه‌سی ائله حسابلانمیش قایدا‌لارا مالک‌دیر کی، او، سونراکی آراشدیرما‌لارا و تحلیل‌لره جواب وئره بیلر. قوم­گرافی عادتاً فرضیه و نظریه­‌لرله مشغول اولمور؛ چونکی قوم­گراف­لار معلومات الده ائتمک اوچون تصویری حساباتلا‌ردیر و مقایسه نتیجه‌سینده فرضیه، شرح و یا نظریّه سونراکی مرحله‌لرده‌دیر.

قوم­گرافی­نین مقصدی سوسیال واحده عایید اولان و آیریلا بیلن بوتون مسئله‌لرین نسبتا دولغون تک­گرافی و معروضه­‌لری حاضرلاماقدیر کی، بو دا انسان­ تانیمانین “مقایسه‌لی” یولو و اونلارین بیرلشمه‌سی ایله عمومی نتیجه‌یه گلمه‌سینه سبب اولور.

قوم­ گرافی­ نین ساحه‌لری

بونلاردان بیری تصویری قوم ­گرافی ­دیر. تصویری قوم­گرافی انسان حیاتی‌نین مادی و غیرمادی علامت‌لرینی و گؤرونوشلرینی اؤز بیو-جغرافیاسیندا قید ائتمک صنعتی‌­دیر. عادتا، بو تیپ فوتوگرافی­دا بدیعی یاناشما‌لار داها آز اشتراک ائدیر و فوتوگرافی صادق و دوزگون واسطه کیمی اورادا اولانلاری عکس ائتدیریر. بو فوتوگرافی فورماسی درحال حیاتا کئچیریلمه ­­مه­‌لی‌دیر؛ داها دوغروسو، اوزون­مدتلی پلانین و هدفین اولماسی لازیمدیر. عالم بونلاری درک ائده­رک نه گؤزل صورتده بو مئتودو اله آلیب و مساله­ لره یاناشیر. بورادا چوخلو تصویرلر وئریر و اؤز تئوروسونا ثبوت اوچون، دقیق و دوزگون شکل­لر گتیریر. کتابدا یوزلرجه تصویر گؤروروک و تمام تصویرلر آذربایجاندا بوگون موجوددورلار.

فوتوگرافی­نین مثبت اولان جمعیتده اولماق و گونده­‌لیک فعالیت‌لری، گئییم نوعو، ماراقلاری و عادت-عنعنه‌لرینی عکس ائتدیرمک قوم­گرافیک فوتوگرافیدا اوغورلو اصوللا­­ری‌­دیر و عینیته اساسلانان ساحه تدقیقات‌لاری کیمی نظره آلینما‌لی‌دیر.

او بیری طرفدن، قید ائتمک لازیمدیر کی، تصویری قوم­گرافی موجودلوغا اساسلانا‌راق معنا قازانیر. اصلینده فوتوگرافی­نین موضوعسو اولان جمعی دُنیاگؤروشونه و ایدئولوژی­سینه دقت یئتیرمک فوتوگرافا ثمره‌لی کؤمک ائدیر. آنجاق بو اوزون تعریفلردن بونو دئمک ایستردیم ایراندا بو شیوه هله ده علمی شکلده ایشه آپاریلماییب و عالمین بو جهتدن گؤردویو ایش بؤیوک بیر آددیم ساییلیر.

ایراندا تصویری قوم­گرافی هله ده لازیم اولدوغو کیمی رسمی پئشه و ساحه کیمی تانینمیر، بیلیم­ یوردلاریندا‌ و علمی-تدقیقات انستیتولاریندا ایسه داها چوخ قوم­گرافی موضوعسو‌نون اؤزونه توخونولور. البته عالمین قوم­گرافی ساحه­سینده درین باخیش و دَیرلی معلوماتلار یاتیبدیر کی دقتله اوخوماق لازیمدیر. او چالیشیب تمام بوشلوقلاری دولدوروب و چاتیشمامازلیقلارین قارشینی آلسین. بونون­اوچون ده تاریخ بویو انسانلارین سودان، داشدان، آغاجدان، بیتکی­لردن و حیوانلاردان استفاده ائتدیگینی، اونلاردان امک آلت‌لری و آوا‌دانلیق‌لار، یعنی جمعیت‌لرین مدنی حیاتی‌نین اوزه ­رینده دایاندیغی آلت و آوا‌دانلیق‌لار حاضرلایا بیله ­جه­ یینی آچیقلاییر.

پروفسور آغاسی­ اوغلو اکولوژی مسأله­سینه ده دقت یئتیریر. اکولوژی، انسان‌لارین اطراف محیطی حیات اوچون اَل­وئریشلی حالا گتیرمک اوچون استفاده ائتدیکلری آلت‌لر مختلف اؤلکه‌لرده مختلف و دَییشکن اولدوغو، عالمین نظرینده قاچینماز بیر دورومدادیر. او بیلیر کی اکولوژی هر بؤلگه‌نین طبیعی خصوصیت‌لرینه اساسلانیر. انسان مناسبت‌لرینی و جمعیتین تکنیکی فعالیتینی آنلاماق، اونون اکولوژی آدلانان طبیعی-جُغرافی محیطینی اؤیرنمکله آراشدیرمانی معنا‌لی ائدیر.

هر بیر جمعیت او بؤلگه‌نین اقلیم و جغرافی طلب‌لرینه اویغون معین طبیعی مکانلارا مالک‌دیر. قوم­ گرافیدا بؤلگو، تانینما، استحصال، بؤلگو و استهلاک، و بو مرحله‌لرین هر بیری‌نین خصوصیت‌لری اؤیره ­­نیلیر. بو تدقیقات‌لار اقتصادیات سندلری‌نین انسان­تانیماسینی تماملاماق اوچون اساس یارا‌دیر.

هابئله بونو بیلیریک کی هر بیر جمعیتین و یا سوسیال قوروپون ساغ قالماسینا ضمانت­وئرن قایدا‌لاری واردیر. قوهوملوق مناسبت‌لری، محکمه قایدا-قانونلاری، جمعیتین اداره اولونماسی و بو کیمی شئی‌لری اؤزونده عکس ائتدیرن و دیگر اجتماعی نهادلارا باغلی اولان، طبیعی کی بو مجموعه‌نین تدقیقی قوم­گرافی­نین اولویّت‌لریندن بیری حساب اولونور و “اجتماعی انسان­تانیما”نی فورمالاشدیریر.

یئنه ده آرتیرماق گره ­کیر کی اینانج‌لار، اینجه صنعت و ادبیات - جمعیتین دینی و بدیعی حیاتا باخیشی و نهایت دیل و ادبیات قوم­گرافی ­نین اؤیرنمه و آراشدیرما ساحه ­سینده مشغول اولدوغو مسئله‌لردن‌دیر.

هابئله تدقیقات مئتودولوژیسی – قوم ­گرافی تدقیقات مئتودو آدی آلتیندا تصویر ائتدیگیمیز تدقیقاتین اساس استقامت‌لرینه عمومی استناددیر، چونکی انسان­تانیما تدقیقات شیوه­سی قوم­گرافلارین و تدقیقات‌لاری‌نین و تجرُبه­­لری‌نین و مختلف مکتب‌لرین بیلیک‌لری­‌نین اؤیره ­نیلمه‌­سینی، گؤسته­ریشین قویولماسینی طلب ائدیر. قیسا و فایدا‌لی آدلانان بیر اصول کیمی انسان­تانیما تدقیقاتلاردا مُدل اولا بیلمز؛ بونا گؤره، تدقیقات مئتودو ایله باغلی قوم­گرافلارین بعضی آنلاییش و فکرلرینه استناد ائدیریک:

جغرافی اراضی

قوم­گرافی شیوه­نین درین ماهیتینی نظره آلا‌راق، تدقیقاتین احاطه دایره‌سینی محدودلاشدیرماق لازیمدیر؛ چونکی بصیرت امکانی یالنیز محدود ساحه‌ده‌دیر. تام معین ائده­بیلمک اوچون اؤیره­نیلن اجماع محدود حساب اولونور. بئله‌لیکله، تدقیقاتچی قوروپ عضوو کیمی مشاهده و مصاحبه آپاریب و ائودن-ائوه مدنی عادت و داورانیش‌لاری قید ائده بیلر.

موضوع ساحه‌سی

فورمال و کمیت محدودیتی تدقیقات شیوه ­سی­نین ایلک آددیمی­دیر. لاکین جمعیت نه قدر محدود و کیچیک اولسا دا، تکنیک‌لرین، قایدا‌لارین، مناسبت‌لرین و نهایت، جمعیتین مدنی خصوصیت‌لری‌نین کیفیت اهمیتی محدود دئییلدیر؛ اودور کی، عمومی­لشدیرمه و سطحی آراشدیرما‌لارا یول وئرمه ­مک اوچون تدقیقاتچی‌لار مطلق اولا‌راق اجتماع نهاد و داها دا محدود بیر موضوع سئچیرلر و طبیعی کی، موضوع سئچمکله اونو مختلف اؤلچولرده و موضوع ایله باغلی آراشدیرماق امکانی وئریرلر. تدقیقاتچی واحدی محدودلاشدیرماقلا، بیلدیگی ساحه‌ده تدقیقات آپاریب اؤیره­نه بیلر.

گؤره­ جه ­ییک کی، پروفسور آغاسی­ اوغلو، بو آراشدیرماسیندا قوم ­گرافی علمی­ نین تام اینجه ­لیکلرینی نظرده توتموش، درین بیر ایشه ال وورموش و هر بیر علمده آراشدیرماسینی ایره ­لی آپارمادا، لاپ یئنی مئتودلاری و او مئتودلارین اینجه ­لیک­لرینی ایشله ­میشدیر. بونلاری گؤردوکده داها اونون تئوروسونا شک ایله باخاماغا یول وئریلمه ­ییر.

دؤردونجو بیتیکده "اسطوره ­تانیما"دا تاریخ مساله ­سینه توخونور.

آذربایجان اسطوره تانیما‌‌سی، آذربایجان خالقی­نین تاریخی کؤکلری، ایلکین دُنیاگؤروشو، ابتدایی معیشت طرزی، قدیم عادت-عنعنه ­لری، معنوی حیاتی­ نین باشلانغیجینی ترنّم ائدن ادبی یارادیجی‌لیغی­دیر. آذربایجان اسطوره ­تانیما‌‌سی احاطه ­لی سیاسی-اجتماعی فعالیت دایره­سینده هله ده سرّلی قالمیشدیر و فولکلورشناسلیق باخیمیندان هر طرفلی آراشدیریلمامیشدیر.

عنعنه‌وی مدنیتین قدیمکی اِلمنت‌لری، فولکلورشناسلیغین بیر سیرا نظری مسئله ­لری­‌نین، خصوصیله اولوشومو ایله باغلی مساله‌­لرین حلّینده اساس منبع‌دیر. ابتدایی اینانجلارین تحلیلی اسطوره ­تانیما گؤروشلرین، ائله‌­جه ده دیگر ایلکین دوشونجه فورمالاری­نین تاریخینی آیدینلاشدیرماق اوچون بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. اسطوره، عادت-عنعنه ­لر و اینانجلاردان دوغان مراسم نغمه‌لری مختلیف یؤنلو قومی گئدیش­‌لری تنظیم‌لمک­له یاناشی، خالقین اؤزونو معین‌لشدیریب تاریخی پروسه‌‌­لرده یئر توتماسیندا خصوصی‌لشدیریجی­لیک فونکسیونونو یئرینه یئتیریر. عالم، بو ساحه­ ده ده تمام موضوعلاری نظرده توتاراق کامل بیر باخیشا ال تاپیر. او، اسطوره ­تانیمانی دقیق صورتده بیلیر و آذربایجان اسطوره ­­لری­نین درینلیگینه واقف بیر عالم­دیر. بونا گؤره بیلیر هانسی اسطوره­لره اؤنم بسله ­مک و اونلاری الده ائتمک گرکدیر. بو ساحه ­ده ده عالمین گؤردویو ایشی، عالمانه بیر ایش کیمی گؤروب اینانیریق. اونون معلومات دایره ­سی ده داها گئنیش و داها دقیق­دیر. عالم، آذربایجان اسطوره­­لرینه درین باخاراق دوزگون نتیجه ­لر الده ائدیر و اوخوجونو، و هر بیر عالمی ایناندیرماغی باجاریر. بو ساحه­ ده علمی بیر ساحه اولاراق، تئورونون اثباتینا یاردیمچی اولور. عالم، علمی باجاریغی ایله، بورادا دا تئوروسونو ثبوتا چاتدیرماقدا باجاریقلی­دیر.

آلتینجی بیتیکده "ادبیات و فولکلوردا تاریخ نئجه اولمالی­دیر؟" -آراشدیرما قونوسو اولموشدور. آذربایجان فولکلورو دا هم زنگین و هم گئنیشدیر. عالم، بو قونویا دا درین باخیشییلا توخونور و اؤز تئوروسونا گؤزل اورنک­لر گتیریر.

خالق مدنیتی و یا فولکلوردان: اینانجلار، افسانه‌لر، حکایه‌لر، موسیقی، شفاهی تاریخ، آتا‌لار سؤزلری، خلق اینانجلاری، لایلا‌لار و خلق عنعنه‌لری، چوخ گؤزل و درین­ بیلن بیر عالم کیمی اله آلدیغی تئورونو ثبوتلاماق اوچون بهره آلیر.

یئددینجی بیتیک: "آذر (تورک) دیلی‌نین تاریخی"نی بو کتابین اساس قونوسو اولاراق، درین بیر آراشدیرما ایله ایره ­لی سورور. اوخوجو، بو بؤلومده ده درین معلومات قازانیر و گؤرور کی عالمین معلوماتی نه قدر درین و باخیشی دا نه قدر علمی­دیر.

سگگیزینجی بیتیک اوچون "تاریخی علم­تانیما"نی آراشدیریر.

علم­تانیما، جسمله اونا وئریلن آد آراسینداکی علاقه‌یه، باشقا سؤزله، اشاره ­له‌­ینله اشاره­‌له­نن آراسینداکی علاقه‌یه اساسلا‌نان علم‌دیر. حکایه‌ ده پرسوناژلارین و همچنین بعضی یئرلرین آدلاری‌نین وئریلمه­سی بو علمین موضوعسونا چئوریلیر. بئله مناسبت، دُنیا ادبیاتیندا همیشه مؤلفین حکایه‌­سی‌نین پرسوناژلاری حقینده دئییلمه ­میش شئی‌­لری اوخوجو ایله بؤلوشمه­ سی تکنیکی کیمی قید اولونوب. آذربایجان ادبیاتی دا بو قایدا‌دان استثنا دئییلدیر. عالم بو ساحه­ دن ده دوزگون یارارلانیر و "اورمو تئوروسو" اوچون علمی امکانلار یارادیر.

نهایت دوققوزونجو بیتیکده "آذربایجان تورک‌لری‌نین سوی کؤکو"نو بحثه قویور. بو موضوع داها اؤنملی و داها علمی بیر ساحه اولاراق، عالمین علمی جسارتینی گؤسته ­ریر. بورادا عالم، اونلارجا اسکی دیللری ده تورک و یا آذر دیلی ­نین کؤکلریله اولان بنزرلیک­لری و فرقلرینی ده گؤسته ­ریر. بورادا گؤرونور کی عالم، اسکی دیللره نئجه تانیشدیر و اونلارین سؤزجوکلرینی، دئییملرینی، مرکّب سؤزلرینی دقیق و علمی شیوه­لرله اینجه­له­ییب، تورک دیلییله توتوشدوروب نتیجه آلیر. بورادا بؤلگه­نین تمام دیللرینه توخونور، بو دیللرین بیر سیراسی حقینده آچیق آشکار معلومات هر بیر کسین الینده اولماسا دا، عالمین الینده واردیر. بو اساسدا هر بیر اوخوجونون دوشونجه میدانینا گیریب و بو درین معلوماتی­ایله اونو یولا گتیریر. بو معلومات قارشیندا هر بیر اوخوجو باش اَیمه­یه مجبور قالیر. عئینی حالدا، یانلیش تئورولارین اساس­سیز اولدوغونو دا دوشونور.

پروفسور فریدون آغاسی­اوغلو، بوگون اورمو تئوروسونو طرح ائتمکله آذربایجان تاریخینی، کیملیگینی یئنیدن یاراتما کیمی، علمی بیر ایشه ال آتمیش و علمی باجاریغی ایله اونو اثبات ائتمیشدیر. عالم، بو اثرینی و تئوروسونو دُنیا عالملرینه چاتدیرماق­اوچون اؤز علمی درجه­سینی ده اثبات ائتدیرمه ­یی باجارمیشدیر. او، ایللر بویو علمی قایناقلاری آراشدیریب، گؤزونون نورونو کتابلارین صفحه ­لرینده خرج ائتمیش، عُمرونو بو یولدا قویموش، یوزلرجه عالملرین ایستر تاریخ علمینده، ایسترسه جغرافیا و بیر چوخلو علم­لر ساحه­ سینده چالیشمیش و درین معلومات الده ائده­رک بو تئوروسونا باشلامیش و ایللردن سونرا باجاریغینی گؤسترمیشدیر. اونون الینده اولان قایناقلار دُنیانین تمام کتابلارینی احاطه ائدیر و بیر چوخلو علملردن فایدالانیر. تاریخ، دیلچی­لیک، سؤزجوکلرین کؤکونو آختاما علمی، فولکلور، فلسفه، و باشقا علملری تمام بؤلمه ­لریله برابر اله آلمیش، درین مطالعه ائتمیش و گئرچک­لری یانلیشلاردان آییرد ائتمیش، الده ائتدیگی معلوماتی بیر-بیرینه دوگونله­ییب و اورمو تئوروسونو اثبات ائتمه­یه چالیشمیشدیر. یوزلرجه عالملرین باخیشلارینی اورتایا قویموش، ان اسکی زمانلاردان بوگونوموزه قدر بو علملر حقینده یازیلان نظریه­لری آراشدیرمیش، بیر چوخلو وار اولان آبیده­لری اؤزو گئدیب آختارمیش، شکللر چکمیش و نهایت موفق اولموشدور ائله بیر نظریه­نی میدانا گتیرسین کی هر بیر مخالفین سوروسونو جوابلایا بیلسین. نهایت اثبات ائتمیشدیر کی: بوگون آذربایجان تاریخی و دیلی، مدنیتی، وارلیغی و ازلی یوردو: آذربایجان اولموش و دیلی ده تورکو!

پروفسور فریدون آغاسی­اوغلو بو اثرلریله پروتوتورک دیلی‌نین یاراندیغی ایلکین آتایوردو )اورمو تئوروسو) مسأله­سینی حل ائده بیلدی. عالم، بونو بیلیردی کی پروتوتورک دیلی­‌نین هانسی چاغدا داغیلیب باتی و دوغو قوللارا آیریلماسی مسئله­سی‌­نین تورکولوژیده دوغرو یورومو یوخ­ایدی. بونون سببی، تورک دیلی تاریخی گرامر و تاریخی لهجه­تانیما ساحه­سینده جدّی آراشدیرمانین اولماماسی، تورک دیلی عائیله­سی‌نین و پروتوتورک دیلی­نین هانسی مکاندا و هانسی چاغدا یارانماسی، اؤزللیکله هانسی چاغدا داغیلماسی حقینده سؤیله­نن فکرلرین اسکی-تانیما بلگه­­لره دایانماماسی‌دیر. بو نَدَنله تورکلرین قوم­یارانماسی حقینده تورکولوژی علمینده چوخ فرقلی فکرلر اورتایا چیخمیشدیر. تورکولوژیده درین کؤک سالمیش، لاکین ثبوت اولونمامیش یانلیش “آلتای دیل عائله­سی” تئورو‌سو ایسه تورک قومونون­یارانماسی علمینی چیخمازا سوق ائتمیشدیر. آغاسی­اوغلو بو یانلیش تئوریه قارشی تورکولوژیده “اورمو تئوروسو”نو گوندَمه گتیردی. آیری-آیری لهجه­لرین قوووشماسی­ایله یارانان بؤیوک دیل عائیله­­لری، یعنی پروتودیللر میلاددان اؤنجه دؤردونجو مین­ایلده اقلیم دَییشمه­لری سببی­ایله باشلانان کؤچلرله مختلف قول‌لارا آیریلمیش و آیری-آیری چاغلاردا بو قوللاردان یئنی لهجه­لر و دیللر تورَنمیشدیر.

آلتای تئوروسو بوگون اؤز اهمیتینی الدن وئرمیش و اورتایا چیخان سورولاری بو تئوری­ایله یوروملاماق اولمور. آنجاق تورک دیلی‌نین اؤن­­آسیادا اورتایا چیخماسینی ساوونان "اورمو تئوروسو"ایله میدانا گلن عالم- آغاسی­اوغلو، بو ساحه­ده بؤیوک چالیشمالار و آراشدیرمالار آپارمیش و نهایت "دوققوز بیتیک" اثریله ثبوتا چاتدیرمیشدیر. بو آرادا بو تئورویلا تانیش اولماق اوچون، عالمین الده آلدیغینیز باشقا بیر اثری ده– "داش­بابا، تورکون داش یادداشی" - داها یئترلی­دیر. بو کتاب دا قاباقجا اوخوجولاریمیزا تقدیم ائتمیشیک. بو اثرین سونوجلاری دا قیسالمیش صورتده همین کتابدا (دوققوز بیتیکده) وئریلمیشدیر.

دئمک اولور داش­بابا آبیده­لری تورک دُنیاسیندا یاییلاراق، بیر اورتاق ایستک کیمی تانینمادادیر. بونونلا بئله، بو آبیده­لر آذربایجان توپراقلاریندا داها اسکی بیر تاریخه مالک­دیر. بورادا اولان داش­­بابالار، داش­­ننه­لر، داش­آتلار، داش­قوشلار، داش­­بالیقلار، داش­­قوچلار، داش­­بدیزلر و بالباللار نئچه مین ایللیک بیر تاریخه مالکدیرلر. اؤرنه­یین مشکین­شهرینده "شهر یئری" بالباللاری بونا آپ-آچیق بیر سنددیر. بو بالباللار ان آزی میلاددان اؤنجه اوچونجو مین ایله عاییددیر. بئله-بئله آبیده­لر تورک یوردلاریندا یوزلرجه موجوددور؛ آذربایجان توپراغی­نین هر بیر بوجاغیندا نمونه­­لرینی گؤرمک اولور.

الینیزده اولان بو کتاب، دوققوز بیتیک­دن بیرینجی جلد اولاراق – تاریخی قایناقلار عنوانی آلتیندا 2014جو ایلده باکی­دا چاپ اولوب یاییلدی. بو اثرین علمی دوزنله­ین­لری پروفسور دؤکتور ولی علی­یئو و پروفسور دؤکتور سلیمان ائلیارلی جنابلاری اولموشدور. یئنه دئمه­لی­یم الینیزده اولان اثر، کؤچورمه­دن آرتیق بیر چئوریلمه کیمی تانینمالی­دیر؛ چون ارشاد ممیزلری کتابین چاپا وئرمه­سی­اوچون علمی اصطلاحلارین دا حذفینی ایسته­ییرلر. بونا گؤره چوخلو سؤزجوکلر دَییشیلدی او جمله­دن: توپونیم: یئرآدی / آرخئولوژی: اسکی­تانیما / تئونیم: تاخماآد / ایزوقلوس: بنزرآد / میف: اسطوره / اینفورماسیا: معلومات / ائپیک: حماسی / هومانیتار: انسانی / بیلینقویزم: ایکی دیللی / موتیو: انگیزه، ایستک / مئتود: یول-یولاق / اونوماستیکا: علم­تانیما و اونلارجا باشقا سؤزجوکلرین چئوریسی وئریلدی.

بونو آرتیرمالی­یام "اورمو نظریه­سینه" موافق و مخالف اولانلار واردیر. آنجاق تام نظریه­لری اؤیرنمه­یه ماراقلی اولانلار البته کی بو اثردن ده فایدالاناجاقلار. بونو دا سؤیله­مکدن اونوتماییرام: تایپ، دوزنله­مه و کتاب فورمتینده حاضرلاماق اوچون تمام ایشلری بو سطرلرین یازاری بوینونا آلمیشدیر. هر بیر عیب و چاتمامازلیق وارسا منه عایددیر، لطفا منله اورتایا قویون.

م. کریم