عرش نامه فضل الله نعیمی تبریزی

عرش نامه فضل الله نعیمی تبریزی

اؤزت:

حروفیه 8جی یوزایلده صوفیانه بیر طریقت اولاراق، ایرانین بوتون بؤلگه لرینده - خراساندان باشلاییب بوتون آذربایجان، آنادولو و اورتا دورغودا یاییلیر. حروفیه ادبیاتیندا ایکی دیلده: تورکجه و فارسیجا اثرلر یازیلیر. حروفیه هله ایراندا لازیمی قدر آراشدیریلمامیش و تانینمامیش قالمیشدیر. هله حروفیه شاعیرلری و یازیچیلاری تانینماییب، اثرلری یئرده قالیب، و هله حروفیه دوشونجه­سی، دونیا گؤروشو، فلسفی باخیشی اوزه­رینده کئچه­ری حالدا تانیشلیغیمیز اولموشدور. وطنیمیزین مختلف کتابخانالاریندا حروفیه ادبیاتی حاققیندا آز – چوخ الیازمالار توز آلتیندا قالب و بو کتابلار اونودولموش دورومدادیرلار. ایراندا نئچه – نئچه کتابلاردا حروفیه آیاقلانماسی، تاریخی اولایلاری و حتا دوشونجه­‌سی حاققیندا یازیلمیشدیر؛ آما تاسوفله بونلار تکجه ایکی شخصیتین – فضل الله نعیمی و عمادالدین نسیمی­‌نین تکجه شعرلر دیوانی اساسیندا یازیلمیش و بونا گؤره ده چوخ سطحی، معلوماتسیز و ناقص سؤزلرله یازیلمیشدیر. آنجاق حروفیه ادبیاتی­نین ماتریاللاری الده اولورسا، دوشونجه­‌لری داها یاخشی تانینار، آراشدیریجیلار اونلارا الی-دولو یاناشا بیلرلر. بو مقاله فضل­‌الله نعیمی­نین عرش­نامه کتابینی تانیتدیریر، سونرا همان زماندا عرش نامه بیر تورک شاعیری اولان عامل­اوغلو، تورکجه­‌یه چئویریر و چوخ آلقیشلانیر. دئمک اولار کی عامل­اوغلو حروفیه ادبیاتی­نی آنادولویا آپاران شاعیرلرین باشیندا دایانیر. الینیزده کی مقاله، بو ایکی اثرین تانیتیمی­نی اله گؤتوره رک، الیازما نسخه­لری اساسیندا آراشدیرماغی اؤزونه هدف گؤتورموشدور.

آچار سؤزلر: عرش نامه، فضل­‌الله نعیمی، عامل اوغلو، حروفیه، دونیا گؤروشو.

فضل­‌الله نعیمی تبریزی­نین یاشاییشی

تاریخین قارانقولوق بیر دؤورو دولانمادادیر؛ امیرتیمور اؤز اوغلانلاریلا گئنیش بیر بؤلگه‌­نی الینه آلمیش، انسانلارین قانی تؤکولمه­‌سی حسابینا حکومت ائدیردی. دوغرودور کی امیرتیمور یئر اوزونده نئچه شهری آباد ائتدی، آما بو آبادلیق چوخلو انسانلارین قانی یئره تؤکولمه قیمتینه اله گلیردی. هامیدان اؤنملی، ساراییندا بسله­‌دیگی دین ساتانلارین یاردیمی ایله مظلوم خلقین قارشینا چیخیردی؛ اونلار سلطنتی گوجلندیرمک اوچون فتوالار وئریردیلر. آما تاریخ دؤنگه‌­لرینده تیمور سولاله‌­سی­‌نین آلوو­لاری سؤنمه­‌یه باشلاییر و فضل­‌الله نعیمی، ظلمتی آرادان قالدیرماغا کول آلتیندا قالان کؤزلری قاریشدیریر. او، قرآن حرف­لریندن بیر کسگین سلاح دوزلدیر و اودلو دیل ایله گؤزل انسانلیق دوشونجه­‌لرینه غزل و شعر پالتاری گئیدیریر. نعیمی جامعه­‌نی کسالتدن قورتارماغا گلمیشدیر، اود یاندیریب، ظولم گؤرموش رعیت اوره‌­یینده آزادلیق و انسانلیق اودونو آلیشدیریر. سویوق اورکلری قیزدیریر، قارانلوقلاری پوزور. او عشق اراده­سیله تشهدلرینی سسله­ییر، اومودلارین قیریلدیغی بیر زماندا، سسینی یوکسلدیر و اناالحق چاغیریر. او خالقین قورتولاجاغینی ظالیملرله اوز - اوزه دایانیب ساواشماقدا و انسانی اسارتدن قورتارمادا بیلیر. انسانی اؤزونه قایتارماق و تانری­نین اونا گووندیگینی خاطیرلاماقلا مومکون اولدوغونو دیله گتیریر. بئله‌­لیکله سارایلارین بینؤره‌­سینی تیتره‌­دیب، اومود قورجاناقلارینی اورکلرده شعله­‌لندیریر. او گلیب منصور حلاج­دان دا بیر پله یوخاریدا عشق سسینی قالدیرسین. بو یولو آچماق اوچون، انسانا دقت یئتیرمه‌­لی و قرآندان یاردیم آلمالی­دیر. او قرآن تفسیری و حروف اوچون تقدس قائل اولماقلا، قرآنی انسان صورتی­نین تفسیری بیله­‌رک میدانا گلیر. هر بیر دینی حکم اوچون، فلسفه تاپیر؛ انسان ده­یرلرینی گؤسترمک اوچون قرآنی آلت – اوست ائدیر؛ بیر سیرا قرآن سوره­‌لری­نین بیلینمز حرفلرله باشلاندیغی­نین (مثلا: الم، یس، ن و. . .) تفسیرینی آچیقلاماغا چالیشاراق، اونلاردا تقدس گؤرور و بو تقدس­لری انسان صورتیله مومکون بیلیر. او انسانی اشرف مخلوقات بیلیر اما ظالیملرین الیله قانلاری تؤکولور. ظالیملره قدرت وئرن سارایداکی ساتقین روحانیلردیر. چوخ کئچمه­دن نهضت آشکار اولور و نعیمی ایله مریدلرینده اولان جسارت، اونلاری دار آغاجلاری­نین آلتینا آپاریر. آنجاق باشی دار آغاجی اوستونده یوکسلسه ده بوگون خالقین ایچینده باشلاری اوجادادیر.

فضل­الله نعیمی 796جی ایلده شیخ ابراهیم آدلی امیرتیمور سارایی­نین ساتقین روحانیلاریندان بیریسی­نین فتواسی ایله اعدام اولدو. فضل­‌الله نعیمی­‌نین حاققیندا دوزگون و یاخشی معلومات الده واردیر و ایراندا یازیلان اثرلرده ده بونلارا ال تاپماق چتین دئییلدیر. بونو دئمک گره­کیر کی فضل­الله­ین اؤلومو ایله حروفیه نهضتی آرادان گئتمه­‌ییر، ترسینه، بو اولایدان سونرا عصیان اودو هر یئرده شعله‌­له‌­نیر و اودو آلولانیر. بو اود بیر کول آلتیندا قالان کؤز کیمی ساکیت قالیرسا دا، فرصت الده ائده­ن زمان قورجاناقلانیر و آلوو چکیر. او جمله­دن 808جی ایلده خراسان آیاقلانماسی باش قووزاییر و شاهرخ میرزا – امیرتیمورون اوغلو واسیطه­سیله سؤندورولور. بیر ایل سوندا مازندران­دا حروفیه مریدلری آیاغا قالخیر و او دا سؤندورولور. اما 830جی ایل ربیع­‌الاول آیی­نین 23ده شاهرخ نمازا گئدن یولدا، فضل­‌الله­ین مریدلریندن بیری اولان احمد لر طرفیندن اونا حمله گتیریب اؤلدورمه‌­یه چالیشیر، آنجاق توتوقلانیب و اؤلدورولور. بو اولایدان سونرا چوخلو مریدلر مظنون اولاراق توتولورلار و بیر سیرا بؤیوک عالیم­لر ده ساکیت اولماغا معروض قالیرلار. شاهرخ حروفیلرین کؤکونون قازماغینا دستور وئریر و چوخلو حروفیلر او جمله­دن هرات شهری­نین حروفیه رهبری، حتا شاهرخون اؤز اوغلو توتولور و محاکمه اولونور. بورادا سارای روحانیلری حروفیلرین مرتد اولدوغو فتواسینی صادر ائتمکله اسلام دینینی حفظ ائتمک باهاناسیله، اؤز باغلیلیقلارینی دینه یوخ بلکه سلطنت دستگاهینه گؤسته‌­ریرلر. بونونلا بئله نهضت یاتماییر. 835جی ایلده حاجی سُرخ رهبرلیگی آلتیندا اصفهاندا آیاقلانما باشلانیر و یئنه توتوب - آسمالار داوام ائدیر و بیر چوخلو انسانلار اعدام اولونور. بو حرکتده عبدالصمد و ایکی اوغلو – شاهرخون امیرلری جرگه‌­سینده اولورسالار دا توتولوب اؤلدورولورلر.[1]

دئمه­یی اونودماماق کی آذربایجاندا بو نهضت داوام ائدیر و حروفیه اوجاقلاری باشقا شهرلر و بؤلگه­لردن داها آلیشقان قالیردی. عمادالدین نسیمی – آذربایجانین نهنگ شاعیری نهضتین باشیندا دایانیر. شرواندان باکویا گئدیر. اورادا دوروم چتینلشدیکده تبریزه گئدیر. تبریزدن سونرا اصفهان و اورادان دا شیرازا گئدیر. هر شهره گئدیرسه ده او شهر کوتله‌­لریله سیخ علاقه قورور و شعرلر اوخویور. او جمله­دن شیرازا گئده­‌رک شیرازلی حافظ­ین غزللرینه بنزتمه­‌لر یازماقدا، حرکته داها آرتیق جان باغیشلاییر و استقبال اولونور. حتا حافظ اؤزو ده ذوقا گلیب بو مطلعلی غزلی اونا یازیر:

ترکان پارسی­گو بخشندگان عمرند

ساقی بشارتی ده پیران پارسا را

هر حالدا شیرازدا دا اونو سیخما – بوغمایا سالاراق آنادولویو توشلاییب شیرازی ترک ائدیر، حلب، شام و باشقا شهرلره گئدیر و نهایت عمرونون دفتری حلب شهرینده باغلانیر. اونون مرتد اولدوغونا فتوا وئریلیر و دریسی سویولور. آنجاق حرکت دایانماییر و فضل­‌الله­ین قیزی – فاطمه نعیمی قووزادیغی حرکتده تبریز شهرینده 500 حروفی بیرگه اودا آتیلیر و یاندیریلیر.

اونودمایاق کی نسیمی آنادولویا گئده­رک حروفیه حرکتی و یاراتدیغی ادبیات داها آرتیق آلوولانیر. فضل­‌الله­ین اثرلری تورکجه­‌یه ترجمه اولور و بو ادبیات گلیشیر، خالقین علاقه­‌سی اونلارا نسبت چوخالیر. یوزلرجه هوادار باشینا توپلانیر و بو حرکت نئچه یوزایل داوام تاپیر. بیر سیرا ادیبلر بونو ادعا ائدیرلر کی فضل­‌الله و نسیمی اؤلدوکدن سونرا حروفیه آرادان گئدیر؛ بیر حالداکی گؤروروک بو کول آلتیندا قالان کؤزلر ایللر بویو دوشمنلرین – ظالیم­لر و ساتقین روحانیلرین جانینا اود سالیر. میرفاضلی آدلی بیر شاعیر فضل­‌الله­ین اثرلرینی تورکجه‌­یه چئویریر و آلقیشلانیر. اونون اثری "تحقیق‌­نامه" آدی ایله تانینیر. اوندان علاوه "جاودان نامه" باشدان باشا تانینمامیش قالان بیر شاعیر الیله 1000جی ایلده ترجمه و شرح اولونور. جاوید علی افندی آدیلا تانینان بیر شاعر "صلات نامه" اثرینی 1030 ایلینده یازیر. ایشقورد دده همین ایللرده شعرلر یازماقلا حروفیه مکتبی نی تبلیغ ائده‌­رک دیوان یارادیر و سسینی بالکانلارا قدر اوجالدیر. بو ترجمه­لر و یازیلار یازان شاعرلر آراسیندا اوچ بؤیوک شخصیتی وارلیغی مستقل صورتده یازیلمالی­دیر و بو اوچ شخصیت عبارتدیرلر: عامل­اوغلو، رفیعی و عبدالمجید فرشته‌­اوغلو.

فضل­الله نعیمی تبریزی حروفیه طریقتی نین باشچیسی تانینیر. او، نئچه اثرینی فارسیجا (استرآباد لهجه­‌سیله) یازمیشدیر و اکثر اثرلری ده نثر یازیلاردیر، تکجه ایکی اثرینی نظم فورماسیندا یازمیشدیر، بیری شعرلری و غزللر دیوانی­دیر و ایکینجیسی "عرش نامه"دیر کی مثنوی فورماسیندا یازمیشدیر. بو اثرین اؤنمی، اونون باشدان باشا و چوخ آچیق صوتده حروفیه‌­نین فلسفی دوشونجه‌­سینی آیدینلاشدیرماقدایر. حروفیه ادبیاتیندان دانیشاندا بونو نظرده آلمالی­ییق کی تکجه فضل­‌الله­ین اثرلری یوخ، بلکه مریدلری و خلیفه­‌لری­نین یازدیغی (نثر و نظم ایله) اثرلری ده حروفیه ادبیاتیندان ساییلیر. بو ادبیات اساسن ایکی دیلده – فارسیجا و تورکجه اولموش و گئنیش بیر جغرافیادا خراساندان دوتوب بالکان اؤلکه­لرینه قدر یاییلمیشدیر. فضل­‌الله­ین اثرلری ائله اونون حیاتی زمانیندان مریدلری طرفیندن تورکجه‌­یه چئوریلمیش و خالق کوتله­لری ایچینده یاییلمیشدیر. اثرلریندن چئویرمه‌­لرین چوخلوغو دا، فضل­‌الله­ین مریدلری­نین چوخلوغونو گؤسته­‌ریر. بو ادبیات و یا داها دوزگون دئمک ایسترسک بو قیام و نهضت یوزایللر بویو داوام تاپمیش و بیر سیرا آراشدیریجیلارین دئدیکلری­نین ترسینه، یوزایللر بویو دیری قالمیش و اؤز ائتکیسینی توپلومدا و ادبیاتدا دا قویموشدور. بو ادعا اوچون ان محکم دلیل، فضل­‌الله­ین کتابلاری­نین ترجمه­‌لری­دیر کی مختلف شاعرلر طرفیندن بوللو – بوللو ترجمه‌­لر یارانمیش و بو حرکت زمان سوره­سینده 8جو یوزایلدن باشلاییب بوگونه قدر اوزانمادادیر.

نعیمی­نین آدی تذکره­لرده و تاریخی قایناقلاردا عبدالرحمن، جلال­الدین، شهاب­الدین و شمس­الدین فضل­‌الله کیمی و گاهدان مولانا فضل­الله دا یازیلمیشلار. گاهدان آدی­نین اوّلینده سیّد لقبی ده گلیر؛ بیر قایناقدا اونون شجره­سی حضرت علی (ع) قدر توصیف اولونور.[2] هابئله بیر سیرا قایناقلار فضل­الله عاییله­‌سینین تبریزلی اولدوغونا دلیل گتیریرلر و باشقا تذکره‌­لر اونون استرآباد، شروان و مشهددن اولدوغونو دا ادعا ائدیلر. آما فضل­الله اؤزو استرآبادلی اولدوغونا اشاره ائدیر و اونون خلیفه­سی علی‌­الاعلی توحیدنامه اثرینده فضل­‌الله­ین استرآبادلی اولدوغونو دا یازیر.[3]

فضل­الله 740جی ایلده دونیایا گلمیشدیر. اونون بیر خلیفه­سی یعنی "عرشی" آدلی بیر شاعر، اؤزو 970جی ایلده دوغولماسینی نظرده آلاراق یازیر کی فضل­الله 230 ایل اوندان اؤنجه دونیایا گلمیشدیر. ساده‌­لیکله بیر تفریق ایله بو تاریخدن همان 740جی ایل اله گلیر.

حقدن کئچمه‌­یه‌­لیم کی فضل­‌الله­ین دوزگون یاشاییشینی، نصراله بن حسن بن علی بن مجدالدین حسن نافچی و سید اسحاق­ین یازیلاریندان اوخوماق اولار و چوخلو اولایلاری اؤیرنمک مومکوندور. سید اسحاق "خواب­نامه" اثرینده فضل­‌الله­ین یاشاییشی، اونون گئدیشاتی و کرامتلری حاققیندا ده معلومات الده ائتمک اولار. فرشته اوغلو دا خواب نامه اثرینده فضل­‌الله یاشاییشینا عایید چوخلو معلوماتلار وئریر. بورادا فضل­‌الله­ین دونیا اؤلکه و بؤلگه­‌لرینه سفرلریندن و زمانه­نین بؤیوکلرینه گؤروشوندن یازیر. اورادا اوخویوروق کی اونون آدی – سانی هر یئری بوروموش، او یئره قد­ر حتا امیرتیمور دا نعیمی باره­سینده چوخلو سؤزلر ائشیتمیش و اونو یاخیندان تانیماق اوچون، امیرلریندن بیرینی اونون یانینا گؤنده­ریر بلکه درین و دوزگون معلومات الده ائده بیلسین؛ حتا بیر یوخونون یوزماسینی اوندان ایسته­‌ییر. فضل­الله بو یوخونو ائله تعبیر ائتدیگی امیرتیموردا اضطراب یارادیر و اوغلو میرانشاهی اونون توتوقلاماسینا دستور وئریر. میرانشاه نعیمی‌­نی توتوب نخجواندا آلینجا قالاسینا سالیر و آلتی گوندن سونرا 796جی ایلین ذی­القعده آییندا شیخ ابراهیم فتواسیله اعدام ائدیر.

نعیمی­‌نین اؤلوم ایلی، اونون قویلانما یئری و باشقا قونولار باره­‌سینده اختلافلار واردیر، آنجاق آراشدیریجیلار بونلاری آراشدیریب و سونوجلارا چاتمیشلار. بو سونوجلار گؤسته­‌ریر کی نعیمی­‌نین جسدینین یئرینی دفعه‌­لرله د­ییشیر­سه‌­لر ده، اونون دفن اولان یئری آلینجا قالاسی اولموشدور. هابئله خلیفه­‌سی علی­‌الاعلی­نین دا قبری ائله آلینجا قالاسیندا اؤز مرادی­نین یانیندا اولموشدور. همین آراشدیرمالارین سونوجلارینا آرخالاناراق دئمک اولور اونون اؤلوم تاریخی 796 ایل قبول اولونموش و تبریزلی اولدوغو، آتا – بابالاری تبریزلی اولدوغو دا عالیم­لر طرفیندن تایید اولموشدور.

فضل­‌الله نعیمی تبریزی­نین اثرلری

"جاودان­‌نامه" – فضل­‌الله اساسلی اثری همین جاویدان نامه­‌سی­دیر کی 788جی ایلده شروان دوستاغیندا اولان ایلده یازمیشدیر. بو اثردن اونلارجا، بلکه داها آرتیق ترجمه‌­لر و شرحلر الده موجوددور. حتا بیر سیرا ترجمه‌­لر نظم فورمالاریندا اله گلمیشدیر. جاویدان­نامه نثر ایله یازیلمیشدیر و ادیبلرین نظریجه استرآباد لهجه­‌سینده‌­دیر و چوخلو تبریزده ایشله‌­نیلن سؤزجوکلر ده اوندا واردیر. بو اثردن ایراندا چوخ دانیشیلیرسا دا، هله لیک چاپ اولمامیشدیر.

"دیوان فارسی" – بیر سیرا روایتلره گؤره نعیمی فارسیجا شعر سؤیله‌­مه‌­یی مولانانین شعرلری تاثیری آلتیندا یازماغا باشلامیشدیر. آنجاق اونون شعرلری حروفیه­‌نین دویغولو تبلیغی اساسیندا یارانمیش و نئچه – نئچه الیازمالاری ایران کتابخانالاریندا ساخلانیلیر. بو شعرلر ده تورکجه‌­یه ترجمه اولموشدور. ایراندا شعر دیوانی دا چاپ اولموشدور. عئینی حالدا بیر سیرا الیازمالاریندا نئچه تورکجه غزل ده داخیل­دیر.

"محبت نامه" – بو اثر ده، نئچه الیازماسی ایران کتابخانالاریندا اولاراق، هله چاپ اولمامیش قالمیشدیر.

"نوم نامه" – یئنه بو اثر ده ایراندا چاپ اولمامیش و الیازمالاری توز آلتیندا باسدیریلی قالمیشدیر. پروفسور گولپینارلی بونون آدینی دوزگون اولاراق نوم­نامه یازیر و تورکیه‌­ده خواب­نامه آدی ایله ده چاپ اولموشدور. بیر سیرالاری اونو نوم‌نامه تانیمیشلار.

نعیمی یه منسوب اولان اثرلر آز دئییلدیر. سید اسحاق بیر فقه کتابینی فضل­الله آدینا باغلاییر، ولی بو کتاب بوگونه قدر اله گلمه‌­میشدیر. سید اسحاق دئدیگینه گؤره فضل­‌الله بو اثرینی عزالدین شاه شجاع (اؤلومو 772 ایلینده) اوچون تقدیم ائتمیشدور.

هدایت العارفین اثرینده "انفس و آفاق" آدلی بیر اثری ده فض‌ل­الله­ا نسبت وئریلیر. آنجاق بو کتابین دا هله الیازمالاری اله گلمه­‌میش و تانینمامیش قالمیشدیر.

بو اثرلر آراسیندا "عرش نامه" داها قاباریق شکیلده حروفیه­نین فلسفی گؤروشونو آچیقلاییر. عرش نامه نظم فورماسیندا یازیلمیش و نعیمی‌­نین اؤلوموندن بیر آز سونرا نئچه - نئچه تورکجه چئویرمه‌­لری اورتایا گلیر. بو ترجمه‌­لر آراسیندا عامل اوغلونون ترجمه­‌سی داها گؤرکملی بیر اثر اولموشدور و زمان سوردوکجه اوخویانلاری چوخ اولموشدور. بورادا عرش نامه‌­نین ایلک بیت­لریندن اوخویالیم:

فضل­‌الله­ین اثرلری­نین ترجمه‌­لری آراسیندا عامل­‌اوغلونون عرش­نامه ترجمه‌­سی ایکی نه‌­دن اوچون داها آرتیق اؤنملی­دیر: بیری فضل­‌الله­ین حیاتی زمانینا یاخین اولدوغو و ایکینجیسی عرش نامه‌­دن دوزگون و اونا داها یاخین و صادق قالان بیر ترجمه اولدوغو اوچوندور. تاسوفلرله ایراندا بو اثرلر تانینمامیش قالمیش و دقت­لری اؤزونه چکمه­میش و نتیجه­‌ده چاپ اولوب یاییلمامیشدیر. البته دئمه­‌یینی اونودماییرام کی ایرانین فرهنگی فضاسی دا بئله ایشلره میدان وئرمه‌­ییب، کیمسه بئله ایشلره جرأت ائتمه‌­ییردی. بو قلم صاحبی بو ساحه­‌ده چالیشیر و اؤزونه تکلیف بیلیر بو اثرلری بیر – بیر تاپیب و یایماغینا همت گؤسترسین بلکه آراشدیرانلار اوچون امکانلار یارادا بیلسین.

فضل­‌الله­ین باشقا بیر خلیفه و مریدی اولان رفیعی ده "بشارت نامه" اثرینی یازماقلار حقیقتده ایسته­میشدیر جاویدان نامه­‌نی تورکجه­‌یه چئویرسین و شعر فورماسیندا میدانا گتیرسین. البته بورادا جمله به جمله و یا بیت به بیت جاودان نامه‌­نی نظمه چئویرمه­‌میش آما جاویدان نامه­‌دن الهام آلاراق، اونون اساس سؤزلرینی تورکجه شعره دؤندرمیشدیر و بئله­لیکله باشی اوجالیقلا بو ایشی یئرینه یئتیرمیشدیر. یئری گلدیکده بونو آرتیرماق لازیمدیر کی جاویدان نامه چوخلو مریدلر طرفیندن نظم و نثر فورماسیندا تورکجه‌­یه چئوریلمیش کی هر بیری­نین اوزه­‌رینده ادبی – فلسفی بحث­لر اولا بیلر و بیز تدریج ایله بونلاری چاپا حاضیرلایاراق بو بحث­لره میدان آچاجاغیق.

فضل­‌الله خلیفه‌­لری و مریدلری آراسیندا عمادالدین نسیمی بیر قاریش اوجادا دایانیر. نسیمی ایستر تورک دیوانیندا و ایسترسه ده فارسیجا دیوانی یا عربجه شعرلرینده، اؤز دونیا گؤروشونو و فلسفی دوشونجه­‌سینی قورخمازیانا دیله گتیریر. او شعردن علاوه نئچه مثنوی­نین ده یازاری دیر و بو آرادا اونون "طریقت نامه" آدلی اثری آیریجا قئید ائتمک لازیمدیر. طریقت نامه 550 بیتدن آرتیق دئییلدیر، آما اوندا بیر دونیا معنا واردیر. اونون باخیشیندا دین یعنی یول، مذهب یعنی یول، طریقت یعنی یول، شریعت یعنی یول و . . . آنجاق بو یولو مقصده چاتماق اوچون، گئتمک لازیمدیر. مقصد ده قرآنین بویوردوغو اساسدا انسانلارین سعادتی و تانری­یا چاتماقلا سونوجلانیر. یولو هامارلاماق، ایشیقلاندیرماق، گئنیشلندیرماق گرکدیر بلکه یولو گئدن راحات و سادالیقلا مقصده چاتسینلار. آما سلطانلار و اونلارین سارای روحانیلری بو یولدا او قدر قیویر – زیویر – طاق نصرت بزه­میش و خرافه­لرله دولدورموشلار کی یول داها باغلانمیش و گئتمک یولو کسیلمیشدیر. آنجاق نسیمی باخیشی ایله شهید اولماق یول اوچون یوخ، بلکه مقصد اوچون دوزگون و دوغرو ساییلیر. نسیمی­نین دیوانیندا دا بو دوشونجه‌­نی اوخوماق اولور. همین دوشونجه­دیر کی اونون جانینی بلالارا سالیب و دریسی­نین سویولماسیلا نتیجه­‌له‌­نیر.

رفیعی بیر شاعردیر کی عمادالدین نسیمی حروفی مسلگینی تبلیغ ائتمک اوچون آنادولو بؤلگه­‌لرینه گؤنده­ریر. رفیعی دویغولو و گؤزل شعرلر سؤیله‌­مک­له اؤز تکلیفینی دوزگون اولاراق یئرینه یئتیریر و چوخلو مریدلری باشینا توپلاییر. رفیعی­نین ایکی اؤنملی اثری الده­‌دیر: "بشارت­نامه" و "گنج­نامه". بوگونه قدر هر ایکی اثر ایراندا تانینمامیش قالمیشدیر. هر ایکی اثرین بوللو الیازمالاری موجوددور. گنج نامه 811جی ایلین رمضان آییندا یازیلمیشدیر. رفیعی­نین شعرلری و اثرلری آنادولودا درین ائتکی بوراخمیش و چوخلو شاعرلری آردیجا چکمیشدیر حتا عامل اوغلو کیمی بؤیوک بیر شاعر رفیعی­نین اثرلرینه گؤز تیکمیش و عرش­‌نامه‌­نی اونون تاثیری آلتیندا یازمیشدیر.[4]

عبدالمجید فرشته­اوغلو 864 ایلینده عمرونون دفتری باغلانان شاعر ده رفیعی‌­نین ائتکیسی آلتیندا فضل­‌الله­ین اثرلرینی چئویرمه­یه باشلامیش و نئچه اثر یاراتمیشدیر. فرشته­اوغلو "عشق نامه" اثرینی 833 ایلینده بیتیرمیش، "هدایت نامه"نی 838جی ایلین ربیع الاول آییندا بیتیرمیش و فضل­‌الله­ین خواب­نامه اثرینی "آخرت نامه" آدیلا نظمه چکمیشدیر. بو اثرلر، حروفیه ادبیاتی­نین آنادولودا چوخ حجملی ادبیاتی­نین بیر بوجاغی­دیر. هله بونلار حروفیه ادبیاتی­نین ایلک مرحله‌­سی ساییلیرلار، حروفیه ادبیاتی­نین ایکینجی مرحله­‌سی دا دالدا گلیر. همین بو حجم ایله ادبیات، آنادولو یوردلاریندا چوخلو مریدلری آردیجا چکیر و کوتله­‌وی بیر حرکته چئوریلیر.

سید اسحاق خواب نامه­‌نی ترجمه ائده‌­رک حروفیه ادبیاتینا آرتیریر. همین کتابدا تکجه فضل­‌الله اثرینی چئویرمه‌­یه قناعت ائتمه‌­ییر، بلکه فضل­‌الله­ین یاشاییشینا باغلی درین بیر معلومات وئرمه­یه ده چالیشیر. بو اثر فضل­الله حقینده ان درین و دوزگون معلوماتی وئریر کی تاسوفله ایراندا یاییلمامیش و بونسوز دا فضل­‌الله­ی تانیماق ناقص و آخساق قالیر. بو اثرده فضل­‌الله نئجه یوخولاری یوزور و بو یوخو یوزمالار، اونو بیر متفکر کیمی تانیتدیرماغا اؤنملی رول اویناییر. فضل­‌الله همین یوخو یوزمالار طریقیله حروفیه فلسفه­‌سینه ال تاپمیش و بو اثرده حروفی فلسفه­‌سینین یولونو ایزله­‌مک اولور. بو اثرده فضل­الله­ین اخلاق – رفتار و کرامت­لرینه ده تانیش اولوروق. بورا قدر یازدیقلاریمیز، آنادولو دا حروفیه ادبیاتی اوچون هله ایلک مرحله ساییلیر.

ایکی – اوچ یوزایلدن سونرا حروفیه یئنی باشدان میدانا گلیر و بیر داها فلسفی باخیشلارلا طریقت و دوشونجه اهلی­نین نظرلرینی اؤزونه چکیر. بو زمان بیر داها فضل­‌الله اثرلری دقته لایق گؤرونوب و ترجمه­‌لر، شرح­لر و بنزتمه‌­لر باشلانیر. بو دؤنه جاویدان نامه کلمه به کلمه و خط به خط ترجمه اولونور. بو ترجمه‌­لرین بیری درویش مرتضی آدلی بیر شاعیره عاییددیر. درویش مرتضی بکتاشیه مسلکی­نین درویشلریندن تانینیر و جاویدان­‌نامه­‌نی "درّ یتیم" آدیلا تورکجه­‌یه تقدیم ائدیر و بکتاشیه مریدلری آراسیندا آلقیشلارلا اوخونور. بو اثر ایکی طریقتین – حروفیه ایله بکتاشیه‌­نین بیر - بیرینه یاخینلاشماسیندا بؤیوک ائتکی یارادیر. همین یوزایللرده بیر سیرا شاعرلر ده حروفیه ادبیاتینا آیاق قویوب و اثرلر یازیرلار او جمله­دن پناهی، مثالی، محیطی، عرشی و باشقالارینی آد آپارماق اولار. بئله‌­لیکله چوخلو شاعرلر بو ساحه­‌ده آددیم آتیب و حروفیه‌­نی یئنی باشدان جانلاندیریرلار. جاویدان­نامه‌­نین شرحلری داها آرتیق نظرلری جلب ائدیر؛ بو آرادا علی نین"شرح جاوید"ی، منطقی­‌نین "وحدت نامه"­سی، ایشقورد دده­نین "صلات نامه"­سی و باشقا اثرلر فلسفی باخیشلارین آنادولو حروفیه مکتبی اوچون ایکینجی مرحله ساییلیرلار.

بو ایکی مرحله بیری - بیریندن ایکی – اوچ یوزایل آرالی اولورسا دا، حروفیه ادبیاتی­نین آنادولودا گلیشمه­‌سینی گؤسته­ریر؛ عینی حالدا بو گلیشمه آنادولو بؤلگه­لریندن یوخاری کئچیب بالکانلارا دا اوزانیر. بئله نظره گلیر کی بیر سیرالار حروفیه‌­نی فلسفی باخیشلاری اوچون چوخ دا یوکسک سویه­لی بیلمه­ییب، تکجه ادبی یؤنلرینه اؤنم وئریرلر. بونو دا اونودمایالیم کی قدرت صاحب­لری ده حروفیه­‌یه تفاوت‌سوز قالمامیشلار، حتا عثمان سلطانلاری ایران حاکیملریندن داها آرتیق مسامحه ایله بو مساله­یه توخونموشلار. مثلا فاتح سلطان محمد (اؤلوم تاریخی 886 قمری) بیر آیدین فیکیرلی سلطان اولاراق حروفیه لیدرلریله گؤرشو اولموشدور. او بیری طرفدن ده بیر سیرا روحانیلر سلطانلارین باخیشی­نین د­ییشلمه­‌سینه چالیشاراق حروفیلرین اؤلومونه فتوا وئرمک اوچون اجازه آلمیشلار و اعدام دا ائتمیشلر.

دؤکتور اوسلو ار، تورکیه­‌نین فرهنگی امکانلاریندان یارارلاناراق الیازمالار فوندونا ال تاپمیش و علمی آراشدیرمالارین امکانینی الده ائتمیشدیر. بیر حالداکی بئله الیازمالار ایران کتابخانالاریندا آز اولمادیغی بیر حالدا، بئله فرصتلری الده ائتمک اصلینده امکانسیزدیر. اسلوار چالیشمالاریندا حروفیه ایله باشقا طریقت­لر - او جمله­‌دن باطنیه، قلندریه، خلوتیه، بکتاشیه، ملامتیه و مولویه - آراسیندا اولان ایلگی­لری ده آراشدیریر و بیری - بیریندن فایدالانمالارینی گؤسته­ریر.

نعیمی­‌نین دوزگون و ایناملی مریدلریندن بیری ده عامل اوغلودور. عامل اوغلو 26 ایل فضل­‌الله­ین اؤلوموندن سونرا عرش­نامه‌­نین ترجمه­‌سینی بیتیرمیشدیر 823جی ایلده شعبان آیی­نین 7سینده اثرینی قورتارمیشدیر. باشقا بیر نوکته بورادا، اثرینی استرآباد حاکیمی اولان ابن طوغایا تقدیم ائتمه­‌سی­دیر. بو باره‌­ده تقدیم اولماسی اوچون دوزگون بیر تقویم اله گلمه­‌دی.

عرش­نامه نئچه شاعر طرفیندن پارالل صورتده تورکجه­یه چئوریلمیش­دیر. آنجاق عامل اوغلونون ترجمه­‌سی هامیسیندان اؤنملی­دیر. بو چئویریلرین چوخلوغو حروفیه شاعرلری و فضل­‌الله مریدلری­نین تورک دیللی اؤلکه‌­لرده یاییلماسی سببیندن اولموشدور. بورادا یئنه آرتیرماق گره­کیر بیر سیرا مریدلر عرش­نامه­‌نی چئویرمه­‌ده اونو قیسالتمیشلار و بیر سیراسی دا عرش­نامه­نین بؤلوملرینی ترجمه ائتمیشلر. عرش­نامه چئویریلری آراسیندا عامل اوغلونون ایشی بو یؤندن ده‌­یرلی­دیر کی اکثر ترجمه­لر چوخ دقتلی اولمامیش و تکجه سؤزو تورکجه دئمک اونلار اوچون یئترلی ساییلمیشدیر، اما عامل­‌اوغلو امانتدن موغایات اولاراق فضل­‌الله­ین دئدیکلرینی اونودماماغا چالیشمیشدیر. فضل­الله­ین سؤزلری بورادا تمامیله بیان اولور، بونونلا بئله گاهدان فضل­‌الله­ین نئچه بیتده دئدیگی سؤزلری عامل اوغلونون دیلینده بیر بیتده دیله گلیر و گاهدان فضل­‌الله­ین بیر بیتی­نی دوزگون اوخوجویا چاتدیرماق اوچون نئچه بیت­ده سؤیله‌­ییر. بئله­لیکله بو اثر عینی حالدا تالیفی بیر اثر کیمی ده اؤنم قازانیر.

عامل اوغلونون تورکجه اثری بیرینجی دؤنه­دیر کی ایراندا یاییلیر.[5] آنجاق ایلک دؤنه تورکیه­لی عالیم دؤکتور فاتح اوسلو ار تورکیه­نین تامام الیازمالارینا ال چاتماق امکانینی الده ائده­رک بو اثری یایماغا باشاری قازانمیشدیر. عینی حالدا ایکی اثری – فارسیجا و تورکجه‌­نی ده بیر یئرده، بیری بیریله توتوشدوراراق و ترجمه­‌نین ده آلچاق - اوجاسینی گؤسته­‌ره‌­رک چاپ ائتمه­‌سینه نایل اولموشدور. بو ایش اوچون نئچه الیازمانی بیرلیکده اله آلمیشدیر.

عرش نامه فضل الله ین تانینمیش اثری دیرسه، ایراندا بوگونه کیمی چاپ اولمامیشدیر. آما بو اثردن چوخلو الیازمالار ایراندا دا موجوددور. تاسوفلر اولسون کی بیزیم ادیبلریمیزده بونا لایقیجه اؤنم وئرمه­‌میش و یایمامیشلار. عرش نامه­‌نین تورکجه چئوریسی تورک دیللی اؤلکه لرده تانینمیش بیر اثر کیمی یوزایللر بویو شاعرلری اؤزونه مشغول ائتمیشدیر. عرش نامه نین تورکجه ترجمه سی بورادا تقدیم اولونور. بو ترجمه، تالیفی اثر کیمی ده ساییلا بیلر. 823جو ایلده کتابین ترجمه‌­سی بیتمیشدیر. عامل اوغلو طرفیندن بئله عنوان اولونور:

تاریخ سبع شعبان بیل

هم سکیز یوز و ییگیرمی اوچ ییل

عامل اوغلو بو اثرینی "ابن طوغا" اوچون تیکه توتور. ابن طوغا امیرتیمورون استرآباددا اولدوغو امیردیر. عامل­اوغلو بئله تقدیم ائدیر:

شه علاءالدین و دولت کامران

ابن طوغادور شه کشورسِتان

شاعر اؤز تخلوصونو ده بئله دیله گتیریر:

عامل اوغلو ساقی بزم الست

میِ توحیدیله قیلمیش آنی مست

حروفیه، قرآن حرفلرینی انسان صورتینده اوخویور. قرآن انسان صورتی­نین بیانی اولدوغونو دوشونور. قرآنی دوشونمک اوچون انسانی دوشونمک لازیمدیر. قرآن انبیانین سونونجو معجزه‌­سی­دیر و کلام بو سون معجزه­نین وارلیغی­دیر. انسان حیوانلاردان کلام اوچون آیریلیر و بونا گؤره دوشونجه صاحیبی اولور. قرآن – اوخومالی معناسیندا اولدوغونا گؤره سون معجزه­دیر چون انسانا باغلی دیر. بو دوشونجه انسانی یوکسلتمک فیکرینده­دیر. عئینی حالدا حروفیه انسانی حقین صورتی بیلیر و تانری اؤز صورتینده انسانی یاراتمیشدیر و یارادان گون اؤزونه احسنت دئدی. عامل اوغلونون عرش نامه‌­سیندن باشلانیش بؤلومونون نئچه بیت­لرینی اوخویالیم:

بسم الله الرحمن الرحیم
آدمی حقی­دور ای دیو رجیم
آدمی حقی جهانون جانی­دور
نطقِ یزدان­دور حقون قرآنی­دور
عادی­دور چون اسم اعظم آدمون
گؤزگودور اون سکیز بین عالمین
گر حقی ایستر ایسن ای آدمی
نفحه­ی روح­القدس­دن اور دمی
حقی ایسترسن ائشیت نطقِ بیان
حق تعالی سرِّینی حقدن عیان

انسانا او قدر حؤرمت قائیلدیر کی انسانی بوتون سرّلرین واقفی تانییر. مکّه­‌نین مقدس ساییلدیغی دا انسانین جسمی مکّه توپراغیندن یوغراندیغی اوچوندور:
حقه وحدت یولونی آدم بیلور
جمله اسما سرّینی آدم بولور
مکه­نون اوستادی آدمدور همان
قولدی مسجود ملک اول غیب­دان
اسم اعظم حقون اسماسیندا وار
مرهم ِ اسما اولاندور رازدار
حق یوغوردی آدمون چون خاکینی
صورتینده یازدی خطّ پاکینی

عامل اوغلو شعر ایله چالیشیر حروفیه‌­نین فلسفی گؤروشونو آچیقلاسین و اونا گؤره قرآن حروفونو انسانین اوزونده گؤرور و انسان اوچون یازیلمیش قرآنی تفسیر ائتمه‌­یه چالیشیر؛ حروفیه انسان ایله قرآن ایلگیسینی آچیقلاماقلا ظالیملر قارشیندا دایانیر و انسانا ارزش وئرمکله، انسان قانی­نین یئره تؤکولمه­‌سی­نین قاباغینی آلماغا چالیشیر. گاهدان بئله نظره گلیر کی حروفیه­‌نین فلسفی باخیشیندا آخساقلیقلار وار. آنجاق مریدلری ده چالیشیر بو باخیشلاری دوزگون بیان ائتسینلر. مثلا عربجه الیفبانین 28 حرفینی انساندا گؤرور، ایکی بارماقلارین بندلری­نین ساییسی 28 دیر و یئنه 28 عرب حرفلری انسانین دیشلری نین ساییسی ایله اویغون­دور و سونرا 4 عاغیل دیشی گله­‌رک 32 دیش­لی اولور و عجم الیفباسی 32 حرفلی­دیر. بئله­‌لیکله بو فرقلری ده بیان ائدیر.

یازدی قرآنون حروفون بی­غلط
صورتِ لوحینده اوتوز ایکی خط
صورتی­دور عرشِ رحمان و کلام
سؤز تجلی قیلدی آدمده تمام

نعیمی و بوتون اونون مریدلری، انسانی اشرف مخلوقات بیله‌­رک عرشی ده انسان مقامی تانییر. بوتون اسلام احکامینی تبیین ائتمک اوچون ده قرآن و انسان صورتینه مراجیعه ائدیر. مثلا نمازین 17 رکعت اولدوغو، جمعه گونلری 15 رکعت اولدوغو، حضرده 17 ولی سفرده 11 رکعت اولدوغونون دلیلینی ده آچیقلاییر.

نطق رحماندور یوزی عرشِ خدا
اوخی الرحمان علی­العرش الاستوا
خطین اوّل اوخی ییرمی سکیز
احمدون وجهینده ای اهل تمیز
اوتوز ایکی گلدی نطقی آدمون
نطقی ییگیرمی سکیزدور خاتمون
کیرپیگی دؤرد، ایکی قاشی، ساچ بیر
یئددی خط اولدی جمالینده منیر
ایکی­دور زلفی ایکی انفینده وار
اوچ داخی لعلینده یازمیش کردگار
اولدی اون دؤرد یوزینده آشکار
قیلدی­اون­دؤرد یئرده اول­داخی ­قرار
ایکی اون­دؤرد اولدی ییگیرمی سکیز
آدمون یوزینده ای اهل تمیز
احمدون نطقینجه گلمیشدور تمام
احمده کیم رهنمادور بو کلام

نعیمی و عامل اوغلو ذوالجلالین صفت­لرینی سایاراق دینی آنلاییشلارینی دا اورتایا قویور و هر بیر دین باخیشینی و احکامینی آیدینلاشدیرماق اوچون چالیشیر:

سر بسر بیر - بیر صفات ذوالجلال
حق تعالی ذاتی گیبی بی­زوال
ذات گیبی هر اشیاده مستقیم
هم رحیم و هم کریم و هم قدیم
احمدون وجهینده اوخورسا خبر

آنلایاسین معنی شق القمر

نعیمی و هابئله عامل اوغلو سؤز و فلسفه طالب لرینی خطاب ائده رک خطین سرّلرینی بیلمه یه چاغیریر و دئییر:

داخی وجهیله بو قسمی طالبا
گؤر نه اوخور من الوجه خدا
فرقِ آدم خطّینه بولدی چو یول
خطّینون سرّینه حقّدن واقف اول

حروفیه فلسفه‌­سینی بیلمک اوچون عرش نامه­‌نی باشدان باشا اوخوماق گره­‌کیر و بیز بورادا، تکجه اونون دیلی ایله تانیش اولماق اوچون نئچه بیت­لرینی اؤرنک وئریریک:

بو سطیرلر حضرتِ یزدانی­دور
کاف و نونون بو نگارستانی­دور
وجهیله لعلی آراسیندا کی وار
ایکّی خطّ یازمیش ایدی پروردگار
ایکّی لعلیندن نگارون استوا
آشکارا قیلدی دؤرد خطّ ِ خدا
خط خق اولدی اون آلتی آشکار
هر طرف سگیزدور آرتورما ای یار
هر طرف تا اولا اوتوز ایکّی خط
اود و یئل، توپراق و سودور بی غلط
قیلدی اون آلتی قارا خطّ اختیار
تا بو اون آلتی آغ اولا آشکار
مصحف خط وجه احمددور اوخی
خق قاتیندا اسم اعظم اخی
بو بیگیرمی سگیز و اوتّوز ایکی
تطق حقدور قویما کؤنولده شکی
حق تعالی نطقی کیم اولدور کلام
بو خلیفه وجهینی توتدی مقام
حق صفاتی­دور کی ذاتا یول بولار
طالبا حق ذاتینا رهبر اولار

فارسیجانین 32 حرفی ده تبیین اولونور و تکجه عربجه‌­نین 28 حرفینه اکتفا اولونمور:

اوتّوز ایکّی نطقی­دور نطق ازل
ثابت و قائم بذات لم­یزل
اهل جنّت یوزونه یازمیش اِله
بونجیلایین دلکش و خوب و سیاه
خطی آدم گیبی هر خطی کی وار
اول یئدی خط دؤرد اولدی آشکار
اود و یئل، توپراق و سودور ای پسر
یاخشی فهم ائیله کی قیلدیم مختصر
یئددی ظرف اوّل و یئددی داخی
بو داخی ییگیرمی سگگیزدور اوخی

قرآن سوره‌­لری­نین ده تفسیری حروف دوشونجه‌­سی اساسیندا بیان اولور بورادا گؤروندویو کیمی حمد سوره­‌سی تفسیر اولونور. بورادا تکجه نئچه بیتی اوخویوروق:

فاتحه ییگیرمی بیر حرف خدا
اولدی حوّانین یوزونده رهنما
تا بو ییگیرمی بیره یول بولاسین
آدمین خطینه اقار اولاسین

نعیمی ار و قادین آراسیندا فرق اولمادیغینی دا قرآنا موراجیعتله آچیقلاماق ایسته­‌ییر و بو نوکته حروفیه­نین مثبت و قاباقجیل فیکیرلریندن آسیلی­دیر. بو ایشی نعیمی­‌نین تامام غزللرینده، هابئله عمادالدین نسیمی­‌نین ده غزللرینده گؤرمک اولور:

آدمین یوزونده کی خط خدا
اولدی حوّادان ظهور و هم جدا
دئدی جنّت تحت پای امهات
بو سببدن بو خبری وئردی ذات

خط حوّا اولماسا بونجیلایین
آزدوروردی طالبی دویو العین
دئدی اولدی فیکرین ای طالب غلط
یوخدور آدم وجهی اوتّوز ایکّی خط
عارض خطیله بیردور خط فرق
یوخدورور آرادا بو بیر قیل فرق
بیر اولا گر خط عارض خط سر
جمله ییگیرمی سگیز اولماییسر

خط حوّادان کی فرق اولدی بو خط
تحقیق اولدی خط آدم بالغلط
خط آدم افتتاحین کردگار
قیلدی حوّا صورتیندن آشکار

بو ییگیرمی بیر حرف لایزال
گلدی تکرارا و گؤستردی کمال

حروفیه انسانلارا ده‌­یر وئردیگی اوچون هله بوگون ده مترقی فیکیر تانینیر و بیر سیرا بئینی قالین و خرافاتچی­لارین قارشیندا دایانیر. بو فیکیر عمادالدین نسیمی­‌نین غزللرینده داها قاباریق شکیلده اؤزونو گؤسته­‌ریر و بو فرق اورایا قدر چکیلیر کی بیر سیرا ادیبلر نسیمی­‌نین حروفیه­‌دن ایره‌­لی گئتدیگینی و تام بیر انسان‌­سئور فیلسوف و حکیم اولدوغونا اینانیرلار و اورادا کی دئییر:

سنی بو حسن و جمالیله، کمالیله گؤروب

قورخدولار حق دئمه­‌گه، دؤندوله انسان دئدیلر –

همین قونویا عایید اولور. نسیمی‌­نین دونیا گؤروشونده اناالحق سؤیله‌­مک او قدر ایره­لی گئدیر کی منصور حلاج­دان داها آرتیق قاباغا گئتدیگینی ده سؤیله­‌ییر و دئییر:

گر اناالحق های ما را بشنود منصور مست

خود به خون ما دهد فتوا و هم دار آورد.

نعیمی­‌نین ده غزللرینده اناالحق فریادی سسله‌­نیر و انسان دوشمانلاری­نین اوزونو قارالتماق ایسته­ییر. نعیمی ظالیم و زوراکی سلطانلار، شاهلار و امیرلری شعریله قامچیلاییر و عئینی حالدا اونلارین ساراییندا خرافه­‌لری ترویج ائدنلر و فتوا وئرنلری ده افشا ائتمکدن چکینمه‌­ییر. تانری ایسترسه حروفیه ادبیاتینا و آذربایجان فلسفه­‌سینه دوغروآددیم آتاجاغیق.

قایناقلار:

فاتح اوسلو ار، حروفیلیک، استانبول، 2009.

فضل الله شجره سی، ملت یازما اثرلر کتابخاناسی، علی امیری، فارسی، نمره: 1043.

علی الاعلی، توحیدنامه، سلیمانیه یازما اثرلر کتابخاناسی، نمره 4348.

فاتح اوسلو ار، فارسیجادان ترکجه یه ترجمه لری، اسکی تورک ادبیاتی چالیشمالار، IX، استانبول، 2014.

فضل الله نعیمی تبریزی و عمادالدین نسیمی شروانی، دیوان فارسی، تصحیح: پروفسور رستم علیف، تهران، انتشارات دنیا، 1350.

سیدعلی صالحی، ققنوس در شب خاکستر، تهران، 1368.

فضل الله نعیمی ، عامل اوغلو، عرش نامه، تصحیح: فاتح اوسلو ار قیزیل قلم آذر Qizil Qelem...