تورک دونیاسیندا الیفبا و یازی دیلی بیرلیگی / پروفسور یوسوف گدیکلی

      بوگون تورک دونیاسی نین اؤنونده مؤوجود اولان فورصت لر، بیر تورک بیرلیگی نین ووجودا گلمه سی اوچون ان اویغون فورصت لردیر. چونکو ایندییه دک تورک دونیاسی میللی بیرلیک حیسسی یؤنوندن هیچ بو قدر بیر و برابر اولمامیشدی. تاریخین بیزه سوندوغو بو فورصتی  ان یاخشی شکیلده دگرلندیرمک زورونداییق، یوخسا یارین چوخ گئج اولا بیلر. 

      بللی دیر کی بو بیرلیک سیاسی بیر بیرلیک (ان آزیندان ایندیلیک) اولمایاجاقدیر. آنجاق سیاسی و ایداری بیرلیک خاریجینده هر تورلو بیرلیک اوچون ماددی و معنوی شرط لر حاضیردیر. بو قونودا ایلک یاپیلماسی گرکن شئی، ایقتیصادی و کولتورل ایلیشکیلری گلیشدیرمک و ایش بیرلیگی ساحه لری میدانا گتیرمکدیر. ایقتیصادی و کولتورل ایش بیرلیگی ایلری ده سیاسی-عسکری ایش بیرلیگینه دؤنوشه بیله جک، بلکی ده کونفئدراتیف بیر سیاسی یاپی اولوشاجاقدیر. دونیانین چوخ کیچیلدیگی گونوموزده بو اولمایاجاق بیر ایش دئییلدیر. ایقتیصادی-کولتورل و حتا گلجکده آوروپا توپلولوغو تیپی ایقتیصادی-سیاسی بیرلیکلر موطلقن تشککول ائده جکدیر. بوتون بونلارین اولابیلمه سی اؤنجه لیکله مثلن فیکیر پیلانیندا اولغونلاشماسی ایله مومکوندور. چونکو فیکیر (توری) اولمادان حرکت اولماز. 

  ان موهوم شرط: الیفبادا بیرلیک 

      ایندی تورک توپلوملاری آراسینداکی ایلیشکیلرین گلیشمه سی و سیخیلاشماسی اوچون بعضی انگللر مؤوجوددور. بو انگللرین ان باشدا گلنی الیفبا فرقلی لیکلریدیر. بوگون باتی تورکلری (تورکییه، قیبریس، بالکانلار) لاتین الیفباسینی، گونئی تورک قوشاغی (سورییه، ایراق، ایران، افغانیستان، دوغو تورکیستان) عرب الیفباسینی، روسیا فدراسیونونداکی تورک توپلولوقلاری ایسه کیریل الیفباسینی ایشلتمکده دیر. روسیا فدراسیونو اراضی سینده یاشایان تورکلرین ایشلتدیگی کیریل الیفباسی روسلارین پارچالاما پولیتیکاسی گره گی، اؤته کی  تورک توپلوملاری نین اوخوماماسی اوچون بیربیرلریندن فرقلی دوزنلنمیشدیر. 

      بیزیم فیکریمیزجه تورک توپلوملاری آراسینداکی ایلیشکیلری گلیشدیرمه نین بیرینجی شرطی،الیفبا بیرلیگی نین ساغلانماسیدیر.الیفبا بیرلیگی تورک توپلوملاری نین بیربیرلرییله اولان هر تورلو موناسبتینده استراتئژیک بیر اؤنمه صاحیب دیر (تورک بیرلیگی فیکری نین اؤندرلریندن مرحوم ایسماعیل قاسپیرالی بوگون یاشاسایدی، مشهور  " دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک "  اسلوقانینا موطلقن  "الیفبادا بیرلیک "  عونصورونو دا ائکلردی.

      تورک دونیاسینداالیفبا مسله سی نین حللی اوزرینده یاپیلان چالیشمالار، گله جک اوچون اومود وئریجی دیر. روسلارین پارچالاما پولیتیکاسی ایجابی الیفبانین زورلا دگیشدیریلمه سی، لاتین الیفباسینی تکرار احداث ائتمک اوچون ان موهوم  سبب لردن بیرینی تشکیل ائتمکده دیر. ذاتن آذربایجان و قیرقیزیستان لاتین الیفباسینا گئچیش قراری آلمیش دورومدادیر.  

  یازی دیلی بیرلیگی اوچون نه لر یاپیلمالی؟ 

     الیفبا مسله سی نین چؤزولمه سیندن سونرا اورتایا قونوشما و اؤزللیکله یازی دیلی پروبلئملری نین چیخاجاغی آچیق دیر. یازی دیلی بیرلیگی نین ساغلانماسی اوچون: 

      1.  شرط، ایملا بیرلیگی نین اولوشدورولماسی دیر. زیرا عینی کلمه اوفاق تفک سس فرق لری دیققته  آلیناراق فرقلی یازیلیرسا یئنه بیر چوخ گوجلوکلر مئیدانا گله جکدیر. بونو اؤنله مک اوچون نوفوس چوخونلوغو دیققته آلیناراق مومکون اولدوغونجا ایملا بیرلیگینه (استانداردلاشماغا) گئتمک لازیمدیر. 

     2.  شرط، مومکون اولدوقجا دیل بیلگیسی قوراللاریندا استانداردلاشماغا گئدیلمه سی و بونون اویغولانماسیدیر. بو، ایلیشکیلرین سیخیلاشدیریلماسی و یازی دیلی بیرلیگی نین تشککول ائتمه سی اوچون اؤنملی بیر شرط دیر. یئنه نوفوس چوخونلوغو، اثر یوغونلوغو، کولتورل و ائکونومیک ائتمنلر گؤز اؤنونه آلیناراق گرکلی اؤلچولر تثبیت ائدیلمه لی دیر. بونلارین فئعلیاتا گئچیریلمه سی طبیعی کی بؤیوک فایدالار ساغلایاجاقدیر. 

      4 . شرط، تئریم بیرلیگی نین تامین ائدیلمه سی دیر. بو اصلینده  زور بیر مسله دئییل، دیگر شرطلره گؤره ان قولای ساغلانابیله جک اولانیدیر. هر بیلیم دالی نین بیلگینلری توپلانیپ اؤنجه لیکله تورکجه کؤکلره دایانما اؤن شرطی ایله اورتاق بیر بیلیم دیلی تثبیت ائتمه لیدیر. بو، اورتاق بیر بیلیم دیلی و اورتاق بیر یازی-قونوشما دیلی اوچون  چوخ اؤنملیدیر.   

      5.  شرط، کلمه خزینه سی نین استانداردلاشماسیدیر. تورک لهجه لرینده کی  اورتاق کلمه لر تثبیت ائدیلمه لی و بو گئت گئده آرتدیریلمالی، زنگینلشدیریلمه لیدیر. بو سورجین، یعنی کلمه (سؤزلوک) استانداردلاشماسی نین سونا ائرمه سی، زاتن اورتاق یازی دیلینه اولاشماق دئمک اولاجاقدیر. تورک لهجه لری نین هر بیری زنگین بیر کلمه خزینه سینه صاحیب اولدوغو اوچون گئنل و استاندارد بیر تورکجه قاورام، کلمه و تئریم باخیمیندان دونیانین ان زنگین دیلی اولاجاقدیر. 

      موناسبتلرین سیخیلاشماسی قونوشما دیلینده ده بیرلیگه یول آچاجاقدیر. بو اولقویا اورتاق الیفبا، ایملا، قیرامئر قوراللاری، تئریم و کلمه بیرلیگی ده یاردیمجی اولاجاقدیر. 

      دوغالدیر کی بوتون بونلارین اولماسی بیر سورچ ایشیدیر. بو سورچ، زورلاما و دایاتما شکلینده اولمامالیدیر. هر تورک توپلومو اسکیدن اولدوغو کیمی ; یوخاریدا ایفاده ائتدیگیمیز اساسلارا اویارلانمیش اسکی یازی دیلینی قوللانمالیدیر. آنجاق بو قوللانیم اورتاق یازی دیلینه قارشی بیر تاویر شکلینده دئییل، عکسینه اونا یاردیمجی شکیلده اولمالیدیر. تورک دونیاسی بلکی ده بیر نئچه اون ایل، یازی دیلی باخیمیندان ایکی دیللی بیر سورچ یاشایاجاقدیر. بو آرادا مخصوصن بیربیرینه نیسبتن اوزاق تورک توپلوملاری نین دیللری اورتا، حتتا ایلک اوخوللاردان اعتیبارن اؤیره دیلمه لیدیر. 

  تورکیه تورکجه سی نین وضعیتی 

      تورک عالمی نین ان بویوک کوتله سینی تشکیل ائدن و آذربایجان دیشیندا بوتون باتی تورکلری نین اورتاق یازی و عینی زاماندا قونوشما دیلی اولان تورکییه تورکجه سی، دونیا تورکلویونون یاریسی نین دیلی اولماسی، گئچمیشده و گونوموزده کی  کولتور بیریکیمی و تئریم باخیمیندان گلیشمیشلیگییله دیگر تورکلرین اونیورسیته و یازی دیلی ویا لینگوا فرانجاسی اولمایا آدایدیر. آنجاق آز اؤنجه ده بلیرتیلدیگی کیمی بونون زورلاما و دایاتما شکلینده دئییل، یوخاریدا یازدیغیمیز شرطلر دیققته آلیناراق یاپیلاجاق دوزنلمه لردن سونرا تقدیم ائدیلمه سی گره کیر. 

      آتاتورکون باشلاتدیغی دیل دئوریمی، تورکیه تورکجه سینی او ببر تورک توپلوملاری نین دیللرینه قارشی داها آوانتاژلی بیر قونوما گتیرمیشدیر. بوگون قوزئی و گونئی آذربایجان داخیل اولماق اوزره بوتون اوغوز گوروبو تورک لهجه لری تورکییه تورکجه سی نین سون 60-70 ییلدا تورتدیگی کلمه و تئریملرین ائتکیسی آلتینا گیرمیشدیر. یاخیندا بونون بوتون تورک لهجه لرینی ائتکیله یه جگی شوپهه سیزدیر. 

1970’لردن سونرا قوزئی آذربایجاندا و ایسلام دئوریمیندن سونرا گونئی آذربایجاندا باشلایان و گئتدیکجه آرتان یئنی کلمه قوللانیمی بوگون اؤزللیکله قوزئی آذربایجاندا تام بیر فوریا حالینی آلمیشدیر. تورکیه تورکجه سی نین تئریم ساحه سینده کی باشاریلاری، دیلیمیزی او بیر تورک یازی دیللری اؤنونده اوستون بیر دوروما گتیرمیشدیر. 

      اؤنوموزده کی  ایللرده  تورک لهجه لری نین بیربیرلریندن ائک، کؤک، کلمه و تئریم باخیمیندان یارارلاناجاقلاری آشیکاردیر. نیته کیم اونلو قیرقیز تورک یازاری چنگیز آیتماتوو، İLESAM طرفیندن وئریلن تورک دونیاسی خیدمت اؤدولونو آلیرکن یاپدیغی قونوشمادا؛ 

       " ...تورک دیللری نین بیربیرلرینه یاخینلاشماسی، بیربیرلری نین تجروبه لریندن ایستیفاده ادیب اؤزدشلشمه سی و بو کؤکه نی بیر دیللرین بیربیرلری نین پوتانسییئلیندن نؤبتله شه رک فایدالانماسی "  گرکدیگینه بارماق باسمیشدیر.  

      تورک علم آداملاری و علم قورولوشلاری نین یئنی گلیشمه لری دیققته آلاراق گونلوک دیلده و هرعلم دالیندا تورکجه نین ایلری یورویوشونو دستکلمه لری و سرعت لندیرمه لری لازیمدیر. 12 اَیلول 1980 سونراسیندا تورک توپلوم یاپیسیندا اولوشان دییشیکلیکلر تورکجه نین گلیشمه و زنگینلشمه سینه ده سکته وورموش، ائکونومیده کی  لیبرال لاشما دیلیمیزه چوخ ساییدا اجنبی سؤزجوک و قاورامین گیرمه سینه یول آچمیشدیر. ایشین آجی طرفی تورک آیدینلاری دیلین یابانجیلاشماسینا قارشی اولان حساسیت لرینی ایتیرمیشدیرلر.. یئنی قاوراملارا قارشیلیق بولونمادیغی کیمی، بولونانلارین یئرینه ده یابانجی کؤکنلی سؤزجوکلر قوللانیلماغا باشلانمیشدیر. اگر هیچ بیر تدبیر آلینمازسا تورک دیلی امپریالیست اؤلکه دیللری نین ایستیلاسینا اوغرایاجاقدیر. تورک آیدینلاری یئنی گلیشمه لرین ایشیغیندا سوروملولوک و گؤرَولری نین بیلینجینده اولمالی، گونوموزده خالقین کلمه یاپامایاجاغینی بیلمه لی، دیلیمیزین باغیمسیزلیغینی و صافلیغینی قورومالیدیر. مثلن اوزلاشما یرینه کونسنسوسا، اولدوز یئرینه سیتارا نه ایحتییاچ واردیر؟ 

 سونوج:

      ایشده اوستده سیرالادیغیمیز الیفبا، ایملا، دیل بیلگیسی، تئریم و کلمه خزینه سی خوصوصلاریندا بیرلیک ساغلاندیغی و تورک توپلوملاری آراسیندا قاریشما و قایناشما اولوشدوغو تقدیرده 50 ایللیک بیر سورچده اورتاق بیر تورک یازی دیلی اورتایا چیخابیلیر. چنگیز آیتماتوو؛ 

       " نه اولورسا اولسون، بیزیم ایچین تاریخی فورصت گلدی. بو فورصتی یاخشی دگرلندیره رک ایندیکی مدنییتین گوجو اولان و آلابیلدیگینه گئنیشله ین کوتله ایلتیشیمیندن فایدالانیب کولتورل سورچلری باشدان آیاغا قوووت لندیرمک، تورک لهجه لری نین اؤز آرالاریندا یاخینلاشاراق پیراتیک حاله گلمه سینی ساغلاماق منه گؤره هر تورک یوردو اوچون ضروری دیر "  دئرکن هم آرزوسونو، هم ده یاپیلماسی گرکه نی اورتایا قویموشدور.  

      گئرچکدن ده یازیلی باسین، رادیو، تلویزیون، سیاحت، تیجارت و صنایعی نین دونیانی کیچیک بیر کؤیه دؤندوردویو زامانیمیزدا اورتاق بیر تورک یازی دیلی نین مئیدانا گلمه سی زور ویا ایمکانسیز دئییلدیر؛ عکسینه بونون  " اولابیلیرلیگی "  هر زامانکیندن داها چوخدیر. 

    ائک اولاراق : بو یازی 1992’ده یازیلمیش اولوب یئنی دوشونجه قزئته سی نین 28 آغوستوس 1992 تاریخلی 7. صحیفه سینده، آیریجا ارجییئس درگیسی نین نیسان 1996 تاریخلی، 220. ساییسی نین 3-4. صحیفه لرینده یاییملانمیشدیر. 

      آرادان گئچن زامان ظرفینده ، تورکمنیستان، آذربایجان، اؤزبکیستان، قاقاووز یری و کیریم تورکلری لاتین الیفباسینه گئچمیشدیر. 

      یئری گلمیشکن بلیرته لیم کی، خالق دیلی ایله یازان جلیل محمد قولوزاده 1929’دا اورتاق تورک ادبی دیل و ایملاسی خوصوصوندا بئله یازمیشدیر: 

       " بس بیز بونو اعتیراف ائدیریک کی، اول آخیر تورک کوتله لری اوچون ادبی دیل و عومومی ایملایا چوخ بؤیوک احتییاج واردیر و اعتیقادیمیز دا بوندادیر کی بیر بئله دیل، گئج-تئز ووجودا گله جکدیر. "  

      اؤزتله سؤیلرسک ایملا و دیل بیرلیگیندن قورخولمامالی، ایملایی و دیلی قوروماق کیملیک مسله سی اولاراق گؤرولمه مه لیدیر. اساس اولان دولتلرین وارلیغیدیر. 

کؤچورن : عباس ائلچین

***