تاریخ - غزنویلر امپراتورلوغو

   غزنویلر امپریاسی، اسلام شرق دنیاسی­نین ان گئنیش امپریاسی­دیر. بو امپراتورلوق حقینده عربجه، فارسیجا و تورکجه چوخلو معلومات همان زمانلاردا یازیلان قایناقلار الده واردیر. بونو دا آرتیماق گره­ کدیر کی ایراندا پهلوی سلسله­ سی ایش اوسته گلمکله، بوتون حقیقتلر شوونیزم طرفینه آغیرلیق ائتمیش و هله ده بو یانلیش حرکت دوام تاپمادادیر. بو دوزه ­لینن قایناقلار! تکجه غزنویلری یوخ، بلکه بوتون تورکلری غلام و قول سایاراق، بوتون چئویرمه ­لرده، آراشدیرمالاردا حقیقتلری ترسینه گؤسترمیش و اؤز نفرتلرینی آیدینلاتمیشلار. بیلیریک بئله بیر حرکتلر اروپادا بئش یوزایل بوندان اؤنجه­ دن باشلامیشدیر؛ چونکی اونلار اوچ دؤنه تورک قیلینجینی باشلاری اوستونده حسّ ائتمیشلر: بیرینجی دؤنه، 170 ایل میلاددان اؤنجه مته خان اروپانین قلبینه دک گئتمیش، میلادین دؤردونجو یوزایلینده آتیلا اؤز امپریاسینی اروپانین اورتاسینا قدر گئنیشلندیرمیشدیر و نهایت اوچونجو دؤنه سلطان محمد فاتح روم شهرینی – ایتالیانین باشکندینی اله آلمیشدیر. آنجاق اروپانین بئله بیر حقی واریمیش!؟ اونلار اوچ دفعه تورکلردن سیناق یئمیش و آجی تجربه لر قازانمیشلار.  سونوجو دفعه اونلار کلیسالارا توپلانمیش و تانریدان تورکلرین سرّیندن قورتارماغی دیله­میشلر!؟ گوتیک هنرینی ده الده ائده­ رک اونون بوتون گوج و هنریندن بو بو قاتسال دؤیوشده! یارارلانمیشلار. اروپا اسلام ایله اوز – اوزه گلدیکده، هر اوچ دؤنه ده تورکلری قارشیلاریندا گؤرموشلر و تورکلر اسلام قیلینجی لفبی ایله قارشیلارینی آلمیشدیر. آنجاق 180 ایل سورونن بو دؤیوشلر نهایت باریشا دؤنموش، گئت – گئده ده قاتسال دؤیوشون یئرینی قوتسال باریش آلمیشدیر. بو باریش او زمان یئرینی آلدی کی اورخون و یئنی­سئی کتیبه­ لری اوزه چیخدی. اولان باتوردا دنیانین ایکینجی خزینه­ سی ساییلان بیر مقبره تاپیلدی. بورا چوخلو قیزیل – گوموش ایله برابر بیر گوموش دیس ده تاپیلدی. او قدر قیزیل – آلتونلا برابر بو بالاجا 30*60 سانتیمترلیک دیس هامی­نین گؤزونو قاماشدیردی، چونکی اوندا گؤگ تورک خطی ایله بیر یازی یازیلمیشدیر. بو خط همان یئنی سئی و اورخون آبیده­لرینده یازیلان خط ایله اولموشدور. گاما ری ایله بونون تاریخی 2500 اغیل بوندان اؤنجه یه عاید اولدوغونو گؤستردی. بورادا بیر 23 یاشیندا شاهزاده ­نین اؤلوموندن خبر وئریردی. هامیدان جالب ائله بوراسی ایدی کی بو دیسین یازیسی همان اورخون آبیده­لرینده ایشه گئده­ ن یازی اولموشدور. بو کتیبه لر 1500 ایل بوندان اؤنجه­یه عاید اولورسالار دا(552م)، بو دیس یازیسی اوندان 1000 ایل قاباقلارا گئدیردی. بو دیس گؤستردی کی گؤگ تورک خطی لاپ آزی 100 ایل تمام تورکلر آراسیندا بیر یازی وسیله­ سی کیمی ایشله­نیرمیش. پس بو خط، تورکلرین ملیّ بیر خطی ایدی. بو بؤیوک تاپینتی 1975ده اوز وئردی. 18 و 19جو یوزایللرده بیر چوخلو ده یرلی اثرلر – تورکجه تاپیلمیشدیر؛ قوتادغو بیلیک، دیوان لغات التورک اثرلری 100 ایل بوندان اؤنجه­ یه عاید اولاراق 466 و 467 ایللرینده یازیلمیشدیرلار. بو تاپینتی اروپالیلارین دوشمنلیکلرینی آزالتدی و اونلار تورکلرله دؤیوشمک یئرینه دوستلوغا و باریشا یاخینلاشدیلار.

   دؤردونجو و بئشینجی یوزایللرده غزنویلر حقینده عربجه، فارسجا و تورکجه کتابلار یازیلمیشدیر، او آرادا زین ­الاخبار، تاریخ ­الیمینی، تاریخ بیهقی، سلجوق نامه­ لر، مجمع ­التوریخ، راحه ­الصدور و آیه ­السرور، آداب­الملوک، سیاست نامه و . . . کتابلاری آد آپارماق اولار. کلیفورد ادموند باسورث آچیقجاسینما بئله دئییر: "چوخلو قایناقلاری قیراغا قویوب، دیوان لغات­ التورک اثری تکلیکجه ده یرلی بیر خزینه دیر. بو اثر 466ه / 1074م دا یازیلاراق، بوتون بشریت اوندان یارارلانیر."[1] بو کتاب، تورکلرین بیرینجی لغات فرهنگی اولاراق، دیل، ادبیات، کولتور و تورکلرین تشکیلاتلاری باره ده درین معلومات وئریر.

   بو یازار، تورکلرله دوشمن اولدوغو بیر حالدا، تاریخی اولایلاری انکار ائتمه میش و یوردوموزون تورک دوشمنلرینین اللرینه پاک سو تؤکموشدور! قاباقجا گؤستردیک اشکانیلار، کوشانیلار، خزرلر، گؤگ تورکلر اورتا آسیادان آناتولویا قدر یایینمیش و بو یوردلارین بومی اهالیسی اولموشلاردیر. مارکوارت کیمی تاریخچیلر، بوتون بو یوردلاری تورکلرین آنایوردو بیلمیشلر و تورکلرین اخلاقی سویه ­لریندن یازمیشلار.[2] باسورت دا مارکوارتین یازدیقلاریندا شک ائده­ رک یازیر: "بونونلا بئله، تورکلر غزنویلردن قاباق بو یئرلرده اسکان تاپمیشلار". عرب و عجم یازارلاری – اصطخری، ابن خرداد، ابن خلگان، بلاذری، ابن حوقل، یاقوت حموی و باشقالاری دا تورکلرین بورالاردا یئر سالمالاری، تورک دیلینده یازیب – اوخومالاریندان دانیشیرلار. بورادا بیر سؤزو اؤته­ ری دئییب کئچیریک. او دا غلام و قول سؤزجویونه باغلیدیر. فارس قایناقلاری، بلکه ده چئویرمه اثرلرده، بوتون تورکلر غلام ساییلمیشلار!؟ البته عربجه­ دن چئوریلن اثرلرده جیش­ التورک سؤزجویو علامان ترک یازیلمنیشدیر. بورادان بونلاری صداقتله نه قدر اوزاق اولدوقلارینی بیلیریک. ولی بو سؤز ده جواب وئرمه ­لیدیرلر کی آلپ تگین نئجه بیر غلام دیر کی اونون اموال و ثروتی سامانی شاهلاریندا نئچه برابر چوخدور؟ اونون مستغللری، کندلری و قوللاری­نین سایی نئچه برابر سامانی شاهلاریندان آرتیقدیر؟ بو، نئجه غلام ساییلیر و او، نئجه شاه؟ تکجه بو ملک­لرین عایدی (نئچه یوز کند، باغلار، سارایلار، کاروانسارالار و حاماملار) بیر میلیون داوار، یوز مین آت و دوه اولموشدور![3] . بئله بیر بؤیوک آدامی نئجه غلام بیلمک اولار؟ کی سامانی یا بویه و صفاری شاهنشاهلاریندان داها آرتیق مال و دولتی اولموشدور! همین غلاملاردیرلار کی بئله شاهلاری تختدن آشاغی سالیرلار! مگر احمد سامانی اؤز ساراییندا 301 ایلینده اؤلدورولمه­ دی؟ مگر همین قوللار دئییل ایدی کی عباسی خلیفه­ سینی خلافتدن سالیب و زنجیره باغلادیلار؟ تاریخی باشدان یازانلار دقت ائتمه­ لیدیرلر.

   تاریخ آراشدیرانلار غزنویلرین تاریخینی یازاندا بیلیردیلر کی ماوراءالنهر و خراسان اونلاردان چوخ زمان قاباقلار تورکلر یوردو ساییلیردی و اورالاردا کوشانیلار، پارتلار و هپتالیتلر حکومت سورورموشلر. مارکوارت اسلامدان اؤنجه ده بو یوردلاری تورکلر یوردو ساییر. اصطخری ده خلج تورکلریندن آد آپاریب و بو یوردلاری تورکلر مسکنی ساییر. (بورادا درس کتابلارینا یازانلار دقت ائتمه­ لی دیرلر کی تورکلری کؤچه ­ری و چؤل آداملاری یازیرلار!) همان یازار بئله یازیر کی سبکتکین بوتون تورکلری بیرلشدیردی و بیلیریم همان زمانلاردا قاراخانلیلار و خزرلر اؤز امپریالارینی قورموشلار. سونرا آلپ تکین تورکلرین قومانداری بیر مستقل شاه کیمی حکومت ائدیر. قره تگین 371 ایلینده اؤز دولتینی قوراراق ائله بیر گوج آلیر کی بوتون امیرلر اونا باش اییرلر. تاریخچی یازارلار بونو اذعان ائدیرلر کی 355 ایلینده بوتون بو یوردلار بیر عمومی رای اساسیندا غزنویلری حکومته سئچیرلر. او 10 ایل حکومت سوردوکدن سونرا اونون یئرینی بوری تگین آلیر. آنجاق سامانی حکومتینی ده قبول ائدیلر. سونرا سبکتکین سامانیلار طرفیندن والی اولاراق، مالیاتلاردا اصلاحلار وئریب و خلقین اوره ­یینی آلیر و 384ه/ 994م ایلینده سامانیلر طرفیندن ناصرالدین­ والدوله لقبینی آلیر. سونرا محمود اونون اوغلو سیف ­الدوله لقبینی آلیر و نهایتده 392ه / 1002م دا اؤز آدینا سکّه وورور. عباسی خلیفه­ سی ده اونو رسمیتله تانیر. غزنوی امپریاسی گئنیشله نیر و آنادولونو دا آلیر.

 غزنوی کولتورو و مدنیتی

   غزنویلر حکومتی ایرانین ان پارلاق و قیزیل ایله یازیلمالی بیر دورانی دیر. سلطان محمود آتاسی ایله برابر ساواشلاردا اشتراک ائتمیش و ساواش هنرلرینی اؤیرنمیشدیر. سبکتگین بوتون ساواش هنرلرینی اونا اؤیرتمیشدیر. مدرسه اؤیرتیملرینی ده ابونصر حسن – حنفی رهبرلریندن اؤیره­نیر. محمود قرآنی اؤیره نیب و اونون مشاوره­لریندن یارارلانیر.[4] سلطان محمود عرب دیلینی یاخشی اؤیرنمیشدیر[5]. فارس دیلیندن ده او قدر بیلیردی کی راحت دانیشیب اوخویوردو و شاعیرلرین یازدیقلارینی دوشونوردو.

   مسعود دا مدرسه اؤیره تیملرینی مکمل اؤیرنمیشدیر و فارسی ایله عربی­نی دا کامل بیلیردی. اونون معلمی ریحان خادم ایدی کی اونا اتابک دئییردی[6]. کلیموند یازیر: مسعود فارسی اوخویوب – یازمادا سبک صاحبی ساییلیردی؛ او، دیوانیندا یازیلان فارسیجا و عربجه مطلبلره آرتیریب – اسکیلدیردی. راحتجه دانیشیردی.[7]مسعود اسلام دنیاسیندا دوشونجه­ لرله تانیش اولاراق همیشه ساراییندا تورکجه دانیشیردی".[8]

   اگوست مولر، بارتولد، ادوارد براون و یان ریپکا اونون تورک دیلینده حمایه سینی یازیرلر. ابوریحان بیرونی – تورک بیلگینی سلطان محمود و مسعودون حمایه سیندن یارارلانیردی و قانون مسعودی اثرینی اولدوز تانیمادا اونون آدینا یازمیشدیر و ماللهند اثرینی یازماق اوچون سلطان مسعود بوتون امکانلاری بیرونیه یاراتمیشدیر و الینی آچیق قویموشدور.

   غزنوی شاهلاری تورک دیلینه اؤنم بسله­ میش، آنجاق قاراخانلیلاری کیمی بو ایشه رسمیت وئرمه میشدیرلر. اونلار فارس دیلینی تورک دیلینده داها آرتیق حمایه ائتمیشلردیر. کلیمبورد اعتراف ائدیر کی تورک ادبیاتی نئجه اولمالیدیر خبریمیز یوخدور. آنجاق بونو بیلمه دیگیمیز، اونون اولماماسینا دلیل اولماز. استاد محمد تقی بهار سبک شناسی کتابیندا بیر نئچه نمونه لر گتیریر کی تورک ادبیاتی ایراندا واریمیش:" منوچهری دن بو بیت:

براه ترکی مانا که خوبتر گویی

تو شعر ترکی برخوان مرا و شعر غزی

   تورک شعری­نین اولدوغو حتمی­دیر و ادبی محفللرده تورکی شعرلر اوخونوردو".[9] غزنویلر ساراییندا 400 شاعردن علاوه، چوخلو صنعتکارلار و موسیقیچیلر ده یاشاییرمیشلار و سلطانین مدیحه یازانلاری 200 دن آرتیق ایمیش، او جمله ­دن منوچهری، فرخی، عنصری، عسجدی، فردوسی و باشقالاریندان آد آپارماق اولار. بونلارین دیوانلاریندا یوزلرجه تورک سؤزجوکلر داخل اولموش و چوخلو فولکلوریک اثرلر تورک دیلینده فارس ادبیاتینا چئوریلمیشدیر. الده ائدیلن یئر قازینتیلاریندان تاپیلان اثرلر، بو زماندا مجسمه دوزلتمه اثرلری اله گلمیشدیر. بو زمان معمارلیق بنالارینی محکم و تورک معمارلیغینی تانیتدیران بنالار چوخدور. آنجاق نئجه اینانماق اولار کی تورکلر کؤچه ری اولالار ولی بئله تاریخی بینالار یاردالار؟!

ابن فضلان شمنلردن و گاملاردان[10]  دانیشاراق اونلارین اللرینده بیر ساز اولدوغونو و شعرله برابر داستانلار سؤیله­ مک ­لریندن یازیر. خلق آراسیندا تورک داستانلاری نین – او جمله­ دن یافث – اوغوز داستانی و حضرت نوحون اوغلوندان یازیر[11]. بو داستانلاردا غُز، یافثین نوه سی حجرالصواعق تعویذیندن یارارلاناراق طبیعی قوّه­ لری الده ائدیر و ساواشلاردا غلبه چالیر[12]. بئله دئمک اولار کی غزنوی دورونده تورک ادبیاتی سارایلاردا آز اولورسا دا، خلق آراسیندا گئنیش صورتده یاییلیردی ولی قاراخانلیلارلا توتوشدوراندا ، غزنویلر قاراخانلیلاردان آز اؤز دیللرینده اؤنم وئرمیش ساییلیرلار.[13]