مقدمه الادب

آنادیلیمیز تاریخ بویو ده­یرلی اثرلره صاحب چیخمیش، تاسفله 80 ایللیک بوغونتو بیزی و ملتیمیزی بو ادبیات و دیلین زنگین­لیگی و گؤزه ­للیگیندن خبرسیر قویموشدور. بو آرادا، 5جی یوزایلده یازیلان مقدمه ­الادب اثری، ابوالقاسم زمخشری طرفیندن دونیا بویو تانینمیش بیر اثردیر و اونون الیازما نسخه­ لری اؤز وطنیمیزده ده بوللو – بوللو موجوددور.  

  علاّمه ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمد خوارزمی زمخشری، ایکی ایل تمام مسجدالحرامدا قالدیغی اوچون جارالله: "تانری­نین قونشوسو" لقبی ایله شهرت تاپمیش، شرق دونیاسی­نین اوچ دیللی نابغه­ سی اولاراق، علمی – ادبی اثرلریله تاریخ بویو ابَدیلشمیشدیر، اؤزه ­للیک له اؤز آنادیلینده یازدیغی اثری و اؤز وارلیغی و کیملیگینه اؤنم وئرمکله بشریت تاریخینده قالارقی شخصیت­لردن تانینیر. اونون "تفسیر کشّاف" آدلی قرآن تفسیری، هله ده دونیانین معتبر قرآن تفسیرلریندن تانینیر. زمخشری­نین باشقا اثری "مقدمه­ الادب" اوچ دیلده یازیلمیش، عربجه، تورکجه و فارسیجا بیر کتاب اولاراق، زمانه ­نین علمی دیلی اولان عرب دیلیجه یازمیش و بو دیلی، تورک دیللی خالقلارا اؤیرتمه ­یه جان آتمیشدیر و بئله­ لیک له ده اؤز آنادیلینه اؤنم بسله ­میشدیر. بو اثرده فارسیجایا دا اهمیت وئرمیش و عجملری سئویندیرمیشدیر.

   زمخشری چرشنبه گونو رجب آیی­نین 27سی گونو، 467 هجرتدن کئچن ایلده (8مارس 1075م) زمخشرده – خوارزم ایالتینده آنادان اولدو. بو زمان سلطان اتسیز حکومت سوروردو. روایتلره گؤره ابوالقاسم اوشاقلیقدان بیر اولای اساسیندا بیر قیچینی الدن وئریر؛ دیزدن آشاغی قیچینی کسیب تخته آغاجلا اونا آیاق قوشورلار. او، بیر قیچی اولمایاراق، هئچ بیر ضعف دویمور، بلکه علم و بیلیک قازانماقلا خالقین اوره­ یینی اله گتیریر. اونون آتاسی، زمخشرین بیر ماحالیندا امام جماعت اولاراق، بؤیوک بیر حؤرمت صاحیبی­ایدی. بالاجا ابوالقاسم ده علم و بیلیگین دورومونو دوشونه­ رک همان اوشاق چاغیندان علم دالیجا گئتمه ­یه اوز قویور. آتاسی اونو خوارزمه گؤنده­ ریر، ایلک اؤنجه اؤز یانیندا اؤیرتدیگی علملردن علاوه، اونو بؤیوک عالیملر یانیندا اؤیره­ نمه­ یه تشویق ائدیر. اونا گؤره شیخ ابوعلی الضریر الادیب یانیندا ادبی بیلیکلر، امام رکن­الدین محمدالاصولی و امام منصور یانیندا اوصول علمینی اؤیره­ نیر؛ بیر آز کئچمه­ دن علی بن مظفّر النیشابوری و ابونصرالاصفهانی محضریندن درس آلیب. چوخ کئچمه ­دن ابوسعید شانقانی و شیخ الاسلام ابوالنصر الجوالقی­ نین جلسه ­لرینده علمینی تکمیللشدیریر. بوندان سونرا مکه­ یه گئدیب و زیارت ائدَندن سونرا اؤر شهرینه دؤنور و خلقین خدمتینه چالیشیر. او، ایکی دؤنه مکه­یه گئدیب و الکشّاف اثرینی اورادا یازیر. ایکینجی دؤنه وطنه قاییداندا، وطنداشلاری اوندان کشّافین تورکجه ­سینی ایسته­ییرلر و بیر سیرا عالیملرین یازدیغینا گؤره، زمخشری بو کتابین عربجه سطیرلرین آراسیندا و آلتیندا تورکجه­ سینی ده آرتیرمیشدیر. بوگون بو نسخه الده­ دیر و 2475/332 نمره­سی آلتیندا پترزبورگ کتابخاناسیندا ساخلانیلیر. بو حقیقته بیر چوخلو عالیملر اشاره ائدیب و آراشدیرمالار آپارمیشلار، او جمله­ دن اِگمان، سیمونف، بارتولد، توغان، اردوغان، ذوالفقار و محمدوف بو ساحه­ده چالیشمالار یایمیشلاردیر. آنجاق جارالله بیر عمر یاردیجیلیقدان سونرا، عرفه گئجه­ سینده 538قمریده (17حزیران 1144م)دا اورگنج شهرینده گؤزونو دونیادان یومور.

   تانیانلار اونو اینام یؤنوندن معتزله­دن بیله­رک، مذهب جهتیندن حنفی بیلمیشلر. آنجاق ادبی بیلیملر ساحه­ سینده هر اوچ دیلین صرف، نحو، اشتقاق، معنی، بیان، لغات و تفسیر گوجونه مالیک بیر وارلیق تانییرمیشلار. اثرلری ده بونو اثبات ائتمکده ­دیر.

زمخشری­نین اثرلری:

   زمخشری چالیشقان و دوشونجه­لی بیر انسان و ادیب­دیر کی عُمُر بویو یازیب – یارادیب، اؤزه­للیکله اوچ دیلده اثرلر اؤزوندن یادگار قویموشدور. اونون ان تانینمیش اثرلری بونلاردیر:

-         کشّاف – بو اثر قرآن تفسیری اولاراق، عالیمین ان معروف اثری­دیر کی بوگونه قدَر اؤز ده ­یه­ رینی ساخلامیش و هله ده تفسیر یازانلارین دقتینی اؤزونه چکمه­ ده ­دیر. بو اثری 532جی ایلده بیتیرمیشدیر.

-         المفشّل – عرب دیلی­نین صرف و نحوی حاققیندا بیر اثردیر کی 517 ایلینده بیتیرمیشدیر.

-         المفرد و المؤلف فی النحو – بو اثر ده جمله حاققیندا بحثلری ایره ­لی سورور.

-         مقدمه­ الادب – بو اثر اوچ دیلده اولاراق، عجملره، اؤزه ­للیکله تورک دیللی خالقلارا عربجه ­نی اؤیرتمه ­یه چالیشیر. بو اثری سلطان اتسیز آدینا یازمیشدیر و اونون الیازمالاری بو گون ده هر اؤلکه­ده واردیر.

-         اساس البلاغه

-         کتاب الفائق

-         کتاب الامکنه و الجبال و المیاء – بو اثر جغرافیا علمینده ­دیر.

-         مقامات – ادبی قونولاری احتوا ائدیر.

-         المستقسی فی المثل – بو کتابدا عربجه آتالار سؤزلری توپلامیش و بحث ائتمیشدیر.

-         الفقه الذهب

-         صمیم العربیه – یئنه ادبیات ساحه­سینده عربجه ­نی بحثه چیخاریر.

-         متشابه الاسماء

-         مختصر الموافقه و الاصحاب – حدیثلر باره ­سینده ­دیر.

-         دیوان شعر

   بونلاردان علاوه بیر چوخلو کتابلاری هله دونیادا چاپ اولمامیشدیر کی اونلاری بئله سیرالاماق اولور: 

-         رسالة فی کلمة الشهادتین

-         مسائل الغزالی

-         الکشف فی قرائات القرآن

-         مختصر الموافقه بین اهل البیت و الصحابه - حدیث علمینده

-         خصائص العشرة الکرام البرره - حدیث علمینده

-         المفرد و المؤلف - نحو علمینده

-         کتاب السمحاجات - تاپماخالار و نحو علمی­نین چتینلیک­لری حاققیندا

-         القسطاس:  عروض اوزه ­رینده

-         المستقصی فی الامثال: بو اثر یئنه ده اوچ دیللی بیر اثر اولاراق، آتالار سؤزلری حاققیندا اولموش و اونا فارسیجا و تورکجه آرتیرمالار واردیر، اؤزه ­للیکله بیر چوخلو تورکجه ضرب­المثللر داخیل اولموشدور.

-         نزهة المستأنس - لطیفه ­­لر و گؤزل ادبی متن­لر داخیل­دیر.

و هامیدان اؤنملی زمخشری­نین شعرلر دیوانی­دیر کی بوگونه قدَر اویان – بویاندا داغینیق صورتده یاییلمیشسا دا، بیر توپلوم حالیندا چاپ اولمامیشدیر. بورادا زمخشری­نین تورکجه شعرلری ده داخیل­دیر و بیر سیرا ایکی دیللی – ملمع آدلانان عربجه – تورکجه شعرلری واردیر.

   زمخشری بو ده ­یرلی اثرینی –"مقدمه­ الادب"ی سلطان اتسیزبن محمد بن آنوش تیگین خوارزمشاها تقدیم ائتمیشدیر. اونون یازی تاریخی بللی اولمامیش، آنجاق بیلیریک سلطان اتسیز 1156 – 1127 ایللری آراسیندا حکومت سورموش و زمخشری ده 1145جی ایلده وفات ائتمیشدیر. بئله­ لیک له بو اثرین یازیلما تاریخی 1144 – 1128م  ایللری آراسیندا اولمالی­دیر.

   بو کتابی تورکلره عرب دیلینی اؤیرَتمک اوچون یازمیشدیر. بونا گؤره هر صفحه ­نین آراسیندا عربجه سؤزجوکلری یازمیش و کلمه ­لرین آشاغی یا یوخاریسیندا (الیازمالارا گؤره) هر سؤزجوگون تورکجه معناسینی وئرمیشدیر. گاهدان بیر بالاجا جمله ده آرتیرمیشدیر. کتابین سون بؤلوملرینده فارسیجادان دا یارارلانمیشدیر. بو کتابین اساس نسخه ­سی، 5 بؤلومدن عبارتدیر:

1 – اسم حاققیندا

2 – فعللر حاققیندا، بورادا عربجه فعللری، چئشیدلی بابلار و هر بابدا قالیبلر حاققیندا سؤزلر دئییر.

3 – حرفلر

4 – اسملرین صرفی

5 – فعل­لرین صرفی

   بو اثرین دؤرددن اوچ بؤلومو فعللره باغلانیر و دؤرددن بیر بؤلومو ده اسملر حاققیندادیر و تکجه نئچه صفحه 3 و 4جو بؤلوملره یئر وئریلمیشدیر. زمخشری مقدمه ­الادب اثرینی خوارزمشاهین کتابخاناسی اوچون گؤزل بیر الیازما حاضرلامالی­ایدی. بلکه ده بو اثری ائله سلطان اتسیزین ایسته­ یی اساسیندا یازمیشدیر! چونکی او زمان عرب دیلی بیلیم دیلی اولموش، تورک دیلی سلطانین آنادیلی و فارس دیلی ده ایرانین ایکینجی دیلی ساییلیردی. دوغرودور، زمخشری­نین اؤز الیازماسی اله گلمه­ میشدیر، اما او قدَر الیازمالار واردیر کی شاید شرق دونیاسیندا هئچ بیر کتاب بو ساییدا استنساخ اولمامیشدیر. تاسفلر اولسون کی بو گونه قدَر بو اثر بیزیم اؤلکه­ میزده چاپ اولمامیش، تکجه عرب و فارس دیللرینده، 1342 ایلینده تهراندا باسیلمیشدیر.  بو چاپ، محمد کاظم امامی آقائی طرفیندن ترجمه اولموش و "پیشرو ادب" (؟!) عنوانیندا دانشگاه تهران طرفیندن یاییلمیشدیر. آنجاق بو کتابا اساس گؤتورولن نسخه ده، ادیب لرین ادعاسینا گؤره 5000 لغته یاخین فارسیجا سؤزجوکلر واردیر. بو بیر حالدادیر کی الینیزده اولان کتابدا 20000 دن آرتیق تورکجه سؤزجوک داخیل­دیر. مقدمه­الادب­ین ایکینجی فارسیجا چاپ و نشری 1387جی ایلده لایپزیک چاپی­نین اُفسِتی اولموشدور. بو چاپ اوچون دوکتور مهدی محقق بیر اؤن سؤز یازاراق، "یوهان گوتفرید وبستن اشتاین"ین یایدیغی کتابی عینا اُفسِت ائتمیشدیر.

   ایندی بو اثرین بیر نئچه الیازماسینا اشاره ائدیریک:

یوزقات کتابخاناسی   نمره 396   استنساخ ایلی 655 هجرت   یازانی: ابراهیم بن محمد صوفی المؤذّن  خوارزمده یازیلمیش.

برلین نسخه ­سی   .....66........681................  ابراهیم صوفی المؤذّن        خوارزمده

شوشتر نسخه ­سی ...67..........681.................ابراهیم........................          خوارزمده

دانشگاه خوارزم   ....114.........715...........   بارچ کنتلی مسعود            خوارزمده

قسطمونلو248، تاشکند1، 2699 نمره ­لی و تاشکند 2، 3807 نمره­لی، پاریس نسخه ­سی 287 نمره­ لی الیازمالاری دا همان یازار استنساخ ائتمیشدیر.

   داماد ابراهیم کتابخاناسیندا ساخلانیلان الیازما 1189 نمره ­سیله 738جی ایلده سارایلی محمود بن یوسف الکاتب؛ آرخئولوژی آرخیوینده ساخلانیلان 1619نمره ­لی الیازما 740 ایلینده سارایلی هیبت الله طرفینده؛ ملت کتابخاناسیندا 2009 نمره­لی الیازمانی 749 ایلینده حسام الدین جندی، توپقاپی دا اوچ الیازما، 2243، 2740 و 2741نمره ­لری آلتیندا ساخلانیلیر کی 760جی ایلده شمس خیواکی استنساخ ائتمیشدیر. بریتانیا موزه ­سینده 7429نمره­لی و قاهره ­ده ساخلانیلان الیازما 322 نمره­لی اولاراق 769 ایلینده خوارزملی شمس طرفیندن یازیلمیشدیر. هله بیر چوخلو الیازمالار واردیر کی هله تانینمامیش، او جمله­ دن ایران ملی کتابخاناسیندا، تهران بیلیم یوردونون کتابخاناسیندا و ایران ملی مجلس شوراسی کتابخاناسیندا، نئچه – نئچه الیازمالار ساخلانیلمادادیر. او جمله­ دن ملی شورا مجلیسینده 87003 نمره­لی آلتیندا ساخلانیلان الیازما هله ایشلنمه­ میشدیر، داها آرتیق 78864 نمره­لی و 85735 نمره­لی الیازمالارا اشاره ائتمک اولار. بو نسخه ­نین یازیلما تاریخی دقیق بللی اولماسا دا، 7جی یوزایلین سونلار و 8جی یوزایلین اوّللرینه عایددیر.

   آنجاق بونو دا آرتیرمالییام بو نسخه ­نین ایلک صفحه ­لری یوخدور و بیز مجبور اولدوق عثمانلی تورکجه­ سی ­نین ترجمه­سیندن یارارلاناق. بو عثمانلی ترجمه ده 8جی یوزایللرین سونلاریندا و 9جو یوزایللرین باشلانغیندا یازیلماسی دئییلیر. الیازما نسخه­ سی­ نین ایلک صفحه ­لرینده بئله یازیلمیشدیر. بو نسخه­نی ده کتابین سون بؤلومونده گؤسترمیشیک. باشقا بیر عثمانلی تورکجه ­سی­نین ترجمه صاحبی ده خواجه احمد ابن خیرالدین اولاراق "اسحاق افندی" لقبی ایله تانینمیشدیر. آنجاق بیز بورادا اساس گؤتوردویوموز نسخه­ نین ایلک صفحه ­لری­ نین اولمادیغی اوچون " آ" حرفینه باغلی اولان سؤزجوکلری همان الیازمادان آرتیردیق و بو آرتیرمالار اوست – اوسته بو کتابدا 6 صفحه یئر آلمیشدیر.

   کئچن یوزایلدن بو الیازمالار بیر چوخلو دونیا عالیملری­نین دقتینی اؤزونه چکمیش و چوخ عالیملر اونون حاققیندا علمی – تحقیقی ایشلر ایره­ لی سورموشلر. او جمله­دن J.G. Wetzstein بو باره ده کتابینی 1844جی ایلده لایپزیکده یایدی. اسحاق خوجا افندی­نین تورکجه استنساخ ائتدیگی اثر،  1313 ه/ 1895م ایلده استانبولدا 739 صفحه ­لیک بیر کتاب کیمی چاپا یئتیریلدی. و. بارتولد 1926جی ایلده یئنه لایپزیکده[1] اؤز اثرینی چاپا یئتیردی. سونرا روس عالیمی ن. پون مسکودا و سونرا ویسبادن ده 1938جی و 1951جی ایللرده چاپ ائتدیردی. تورکیه­ده پروفسور احمد آتش 1951جی ایلده ده­یرلی آراشدیرمالاریلا برابر مقدمه الادب اثرینی چاپ ائتدیردی. آ. ن. بروکف بو اثرین تورکی ترجمه­ سی اوزه­رینده تدقیقلرینی 1962جی ایلده بوداپئستده و 1964جی ایلده مسکووادا چاپا چاتدیردی. ز.ب. محمداوا 1975جی ایلده آنکارادا و نوری یوجا 1977جی ایلده ویسبادن­ده بو اثری چاپا تاپشیردی. ایندی مقدمه الادب اثری تورک دیلینده ان تانینمیش اثرلردن ساییلیر. بیز ده ملی شورا مجلیسینده کی اوچ الیازمانی اساس توتاراق، کامل صورتده چاپ اولماغینا چالیشیریق. اولسون کی اؤلکه­ میز ایراندا دا تورکجه اثرلر اورتایا گلسین و بو غریبلیکدن قورتارسین. انشاء الله!

   مقدمه­ الادب اثری تورک، عرب و فارس دونیاسی­نین ده ­یرلی اثرلریندن بیریدیر. بو اثرین بیر چوخلو نسخه­ لری ایراندا، تهراندا، چوخلو بیلیم یوردلاریندا و اؤزللیکله ملی کتابخاناسیندا و شورای اسلامی مجلیسی­نین کتابخاناسیندا ساخلانیلیر و اونوتمامالی کی بو کتابلار و بو نسخه­ لر ایراندا یازیلمیش و یا دوغروسو بورادا استنساخ اولموشدور. آنجاق بونو دا آرتیرمالییام کی تاریخ بویو بیر چوخلو ملت­لر ده چالیشمیشلار بو اثری اؤز دیللرینه چئویریب و اؤز آنادیللرینه آرتیرسینلار. او جمله­دن تورک ملت­لری تاریخ بویو بو کتابی اؤز آنا دیللرینه ده یازمیشلار. او جمله­ دن تورکمن – اوزبک تورکجه ­سینده، قازاق تورکجه­ سینده و قیرقیز تورکجه­ سینده و هابئله موغولجا نسخه ­لری ایراندا دا واردیر.

   کئچن یوزایلدن مستشرقلر بو اثری اؤز دیللرینه چئویرمه ­یی و اونو چاپ ائدیب یایماغی اؤزلرینه بیر فخر سایاراق، گؤزل کتابلار یایمیشلار و اؤز دیللرینه ده بو اثری آرتیرمیشلار و اونا گؤره مقدمه الادب بوگون اینگیلیسجه، آلمانجا، فرانسیزجا و بلکه ده باشقا دیللره چئوریلمیشدیر.

   بو آرادا تورک ملتلری داها آرتیق بو اثری منیمسه­ میش و اونو یییه ­لنمیشلر. تورکیه ­ده گؤزل آراشدیرمالارلا برابر الیازمالار دا بیر چوخلو دکترا تئزلرینه موضوع سئچیلمیش و بئله­ لیکله ده علمی ایشلر ایره ­لی آپاریلمیشدیر. اوجمله­دن پروفسور دوکتور نوری یوجه شوشتر نسخه­ سینی الده ائده­ رک گؤزل تحقیقلر آپارمیش و داها ده ­یرلی اینجه ­له­ مه­ لر و آراشدیرمالار آپارمیش و علمی بیر اثر یاراتمیشدیر. بو کتابین ایکینجی چاپی آنکارا 1993ده یاییلمیشدیر. بورادا عربجه و تورکجه بیر علمی سؤزلوک یارانمیشدیر. شوشتر الیازماسی ایران ادیب­لرینه گؤره موغولجا یازیلمیشدیر. بو سؤزلردن بیر بالاجا شونیستی باخیشلار دا بیلینیر. آنجاق بو اثر علمی اینجه ­له ­مه ­لرله ده ­یرلی بیر اثره چئوریلمیشدیر.

مهدی محقق مقدمه­ الادب کتابینی لایپزیک ده چاپ اولان نسخه ­نی عینی صورتده افست ائتمیش و ایراندا یایمیشدیر. لایپزیک چاپینی ای. جی وتزشتاین I.G Wetzstein باشا گتیریب و 1843 ایلینده اروپادا اولان نسخه­ لر اساسیندا حاضیرلامیشدیر. دوکتور مهدی محقق بو کتابا بیر اؤن سؤز آرتیریب و عینا چاپ ائتدیرمیشدیر و داها بیر آراشدیرما دا یاپمامیشدیر.