شبهه يوخدوركي قليزاده اوقدر چاغداش ادبياتيميزدا ائتگي بوراخميشديركي اونو تانيماميش، آذربايجان ادبياتينين چاغداش دورومونو، كيفيتيني تانيماق ممكن دئييل. كلاسيك ادبياتيميزي و اونداكي اولان اومانيسمينين ماهيتینی اؤيره نمه گی اوچون نظامي شعریني، اورتا عصرلر شعري و محبت ليريكاسينين اجتماعي كيفيتيني بيلمك اوچون فضولي ياراديجيليغينی نه قدر بيلمك لازمسه، 20 جي يوزايلي آذربايجان ادبياتي دوزگون بيلمك ده تكجه جلیل محمد قليزاده نين اثرلريله تانيش اولماق لازمدير. [1]
بو رئاليزمین تكجه اهميتي بو دور ادبياتيميزدا دئيیل، بلکه تاريخ، فلسفه، حقوق كيمي سيرا اجتماعي علملر ساحه سينده كي وضعيتي، منظرهني اؤيره نمك اوچون ده اهميتليدير.
جليل محمد قليزاده (ملانصرالدين) بؤيوك ادبي مكتب ياراتميش، آذربايجان ادبياتيندا يئني بير جيغير آچميش اديبدير. او 1244ده نخجواندا آنادان اولموش، درس اوخوموش، سياسي ـ اجتماعي حركتلره قاتيلميش و نهايت بير يازيچي كيمي تانينميشدير.
جليل محمد قليزاده نظامي، فضولي و آخوندزاده كيمي آذربايجان ادبيات تاريخينده يئني بير مكتب آچميش و يوزلرجه يازيچيني آرديجا چكميشدير. محمد قليزاده بوتون اثرلرينده، وطنداشلارينين آرزي و ايستك لريني عكس ائتديرميش و خلقي ايله تام صميميت و صداقتله ياشاميشدير. اونون دنيا سويه سينده شهرتلنمه سينه گره ك همين صميميتي و محبتيني قيد ائتمك. بو گؤركملي يازيچي 50 ايلدن آرتيق ادبي ياراديجيليغيندا، شرق خالقلارينين فكر و دوشونجه آزادليغي اوغروندا مبارزه، قيريلماز صورتده باغليليغي گؤرونور. يازيچي بوتون شرق خالقلارينين آزاد و سعادتلي ياشامالاري يولوندا دورمادان چاليشيب و عمرونو بو يولدا صرف ائديبدير و بوگون حقلي اولاراق خالقلارين اوره يينده يئر ساليب و سئويلير.
محمد قليزاده آتاسينين ايسته يي ايله، ملا مكتبينه گئديب و زمانه نين بيليملريني اؤيره نير. او زامان مكتبلرده فارسجا و عربجه جملهلري چتينليكله اوشاقلارين بئينينه سوخوردولار. جليلين آتاسيدا ايسته ييردي اوغلونو بير درس اوخوموش انسان، بلكه بير معلم گؤرسون. جليل ده آتاسينين آرزوسونو يئرينه يئتيرمك اوچون چاليشير. دارالمعلمينده درس اوخويور، درس اوخودوقجا فكر دنياسي گئنيشله نير، دوشونجهسي درينله شير. اجتماعي ـ سياسي اولايلار اونون اينجه ذهنينده درين ائتكيلر بوراخير. گنج جليل داها ياخشي ـ پيسي دوشونور، علم ايله خرافه لري بير ـ بيريندن آييريب، سئچير. دارالمعلميني بيتيرديكدن سونرا اولوخانلي قصبهسينه گؤنده ريلير. معلمليك ايشينه باشلايير و اورادا ايلك اثري اولان «چاي دزگاهي» آديندا اويونو يازير. قليزاده 1268 ايلينده «نهرم» كندينه گؤنده ريلير. بو كند نخجوان ياخينليغيندايدي. يازيچي نئچه اثريني بورادا يازير.
قليزاده معلمليك دوره سينده، اورهيي يانان بير معلم كيمي اوشاقلارين ذهنينده درين تأثير بوراخير و خرافهلري اورهك لريندن قازير. مسلّمدیر كي كندين ارباب، جاهل و مرتجع قوّه لريله اوزـ اوزه گله جكدير. آنجاق قليزاده سارسيلماز بير صورتده اؤز يولونو داوام وئرير. او كندده حتا قيزلاري دا مدرسه يه چكير و اونلارا علم اؤيره دير. درسلرده مسابقه يولا سالير. قليزاده بير اورهيي يانان و مهربان آتا كيمي اوشاقلارين درسلرينه يئتيشير. او، هر گون سو قيزديريب كچل اوشاقلارين باشيني يويوردو، يارالارينا مرهم قويوردو. او، اؤز جيبيندن اوشاقلارا كتاب، مداد، دفتر، پالتار، باشماق و... آليردي. چاليشيردي اوشاقلارا ياشاييشي، دوزلويو، ياخشيليغي اؤيره ديب، جهل، فساد، ظولم و استبدادي تانيتديرسين. قليزاده 1275 جي ايلده معلمليكدن قيراغا چكيليب، نخجوانين دولتي اداره لرينده ايشله مه يه باشلايير و اورادا قاباقجيل ايده لريني يايماغا و اجتماعي فعاليتلره قاتيلير و بير آز كئچمه دن مطبوعات عالمينه قدم قويور.
1279جي ايلده اونون مقالهلري «قافقاز» و «كاسپي» درگيلرينده چاپ اولور. بو درگيلر روسجايدي و يازيچي ايشچيلر حقلريندن مدافعه ائدير.
1281جي ايلده «شرق روس» روزنامه سينده باش يازار كيمي چيخيش ائدير و بير ده يرلي يازيچي كيمي جامعه نین خدمتينده چاليشير. قليزاده همن بو زاماندير كي «پُست قوطوسو» كيمي حيكايهلر يازير و آذربايجان نثر ادبياتيني بؤيوك انكشاف يولونا يؤنلدير.
1283جي ايلده، قليزاده تفليس شهرينين درگيلر يازارلارينين گروهونا قاتيلير. بو زامان شرق روس درگيسي توقيف اولموشدور. قليزاده او بيري روسجا ياييلان درگيلره قاتيلير و بير مُدير كيمي چاليشير. چوخ كئچمه دن عُمر فايق نعمانزاده (1315 - 1250)نين ايش بيرليگي ايله «غيرت» آدلي چاپخاناني يولا ساليب و كتابلار چاپ ائديرلر و خالق ايچينده پايليرلار.
بوس تزاری، 1905جي ايلين انقلابيني اودا چكير و خالقي اؤلدورور. قليزاده بو زامان اودلو مقاله لريله خلقدن دفاع ائده رك، انقلابي دوشونجه سيني يايير. بير دردلي يازار كيمي بير طرفدن استبداد و ظلمو بوغماغا چاليشير، او بيري طرفدن خلقي اوياتماقلا، گله جه يه و سعادتلي ياشاييشا حاضيرليق گؤرور. او، استبدادي هر پالتاردا اولورسا افشا ائدير و قارا اوزونو گؤسته رير.
1284جو ايلده تفليسده ملا نصرالدين ژورناليني يايماغا باشلاييب، آذربايجان ادبياتیندا بير دؤنوش نُقطه سي يارادير[2]. بورادا آذربايجان گؤركملي يازيچيلاري و شاعرلري، قليزاده ايله ال ـ اله وئريب بيرينجي نوبه ده آذربايجان خالقيني آزادليق يولوندا حركته گتيريرلر، اونلاري اوياتماغا چاليشيرلار و ايللر بويو يورولمادان چاليشديقلاري، نتيجه يه چاتير؛ آنجاق، اونلاري چاليشمالاري تكجه آذربايجان خالقي اوچون يوخ، بلكه بوتون ايران، روس، عثماني، مصر، هند و آيري اؤلكهلرين خالقلارينين آزادليغي اوچون، بلكهده بوتون بشريتين سعادتي اوغروندا اولموشدور.
انسان سئوهر يازيچي اؤز ياراديجيليغي ايله برابر، آذربايجان شاعرلر و يازيچيلارينين ياراديجيليغي اوچون زمينه يارادير و بيرگه چاليشمالاري آذربايجان ادبياتينين گليشمه و انكشافيندا درين تأثير بوراخير. او، اؤز يازيلاري ايله ده سئويملي خلقيني جهالتدن قورتارماق اوچون چاليشير. قارا و مرتجع قوهلري ساتيريك هجولرله مسخره يه توتور. او، تزاري، شاهي، اربابلاري، سرمايهدارلاري، موفته خورلاري و مُلكهدارلاري تنقيد ائدير، اونلارين چيركين ايشلريني، تؤره تديكلري جنايتلرين اوستوندن اؤرتويو گؤتوروب، آچيقجاسينا اونلاري خالقا تانيتديرير. شوبهه سيز قليزادهنين اثرلري، گؤركملي شاعرلرين شعرلري و بديعي اثرلريله- ملانصرالدين ژورنالينين ائتكيسي ايله ايراندا، توركيه ده و آيري اؤلكهلرده بير اويانيش حركتي ياراتميش و بو اؤلكه ده اولان انقلابي حركتلرده اثر قويموشدور.
قليزاده 1920جي ايلده تبريزه گلير و بير ايل تبريزده قالير.[3] همين ايلده اونون اثرلري تبريزده ياييلير. نمايشنامه لري صحنه اوستونه گلير، هاميدان آرتيق بو شهرده اثر قويان، قليزاده نين تبريزده چيخارتديغي ملا نصرالدينين نئچه ساييسي اولموشدور. بو ايل، قليزادهنين بركتلي عمرونون ان ده يرلي ايللريندن ساييلير، آنجاق شيخ محمد خيابانينين اؤلدورولمه سي و ياراتديغي «آزاديستان»ين قانا بَلَنديگي، يازيچيني سارسيدير، يازيچي بير آن يولوندان دؤنمور و بير آن سوسمور؛ يئنه ده خالقي آزادليق يولوندا مبارزه يه چاغيرير.
يازيچينين دردلي چاغيريشي اثرسيز دئييل، آنجاق ...
قليزاده 1299جو ايلده باكيدا فعاليتينه داوام وئرير. ملا نصرالدين ژورناليني يئني بير تشكيلات و يئني بير اوسلوبدا، خالقين ايچه ري و ديشاري دوشمنلريله مبارزه ده داوام ائدير. بو زامان يئني حكايه لر، رومانلار و اويونلار يازير. آذربايجان رئاليست ادبياتيندا دئموكراتيك بؤلومو گوجلنديرير.[4]
قليزادهنين چوخلو اثرلري دنيا ديللرينه چئوريليب و دنيا خالقلاري طرفيندان قارشيلانيبدير.[5] قليزاده 1310جو ايلده باكيدا وفات ائتدي. اونون مجسمه سي باكيدا قورولدو، چوخلو كتابخانالار، مدرسهلر، اجتماعي اورگانلار، خياوانلار قليزاده آديني اؤزونده ساخلايير. اونون اثرلري يوخاري تيراژلاردا چاپ اولوب، دنيادا ياييلير[6]. ايندي يوز ايلدن سونرا، يئنه ده اثرلرينين تازاليغي اؤزونو ساخلاييب. بو اثرلر، بيز ايله هله چاغداشدير، هله بشريت دردلري بونلاردا سسله نير، بئله اثرلره هله ده نيازيميز واردير.[7]
1 ) آذربايجان ادبياتي، توپلايان رحيم كاوياني، تهران، 1379، ص 46.
1) آرين پور، يحيي، از صبا تا نيما، تهران، 1372، جلد 2، ص 40.
1) ناظم، آخوندف، آذربايجان طنر روزنامهلري، كؤچورهن :غ. ر. سپهري، تهران، 1358، ص 24.
2) جليل محمد قليزاده، مردهها، ترجمة هما ناطق، محمد پيفون، تهران، 1355، مقدمه.
3) بهزاد، آبادي باويل، جليل محمدقليزاده، تهران، 1357، ص 17.
4) م. كريمي، قليزادهنین انسانا لايق دوشونجهلري، اميد زنجان، شماره 117، 1374.
1) عباس زمانف، جليل محمد قليزادهنين سئچيلميش اثرلري، باكي، 1974، ص 37.
قیزیل قلم آذر Qizil Qelem...
ما را در سایت قیزیل قلم آذر Qizil Qelem دنبال می کنید
برچسب : نویسنده : mrbkarimia بازدید : 206 تاريخ : دوشنبه 15 خرداد 1396 ساعت: 1:44