6جی عصرده آذربایجان ادبیاتی

  آذربایجان تورک ادبیاتی نه قد­ر زنگین، محتوالی، گؤزَ­ل و دولغون اولورسا دا، هله ­لیک نسیان اؤرتویو آلتیندا گیزلی قالمیشدیر. کئچن یوزایلده – پهلوی رژیمی­نین قانلی – قادالی استبدادی، یوردوموزا کؤلگه سالاراق دیلیمیز و ادبیاتیمیزین یاساق اولدوغو، خالقیمیزی بو ادبیاتدان محروم ائتمیش و همین یوزایلده – باشقا ملتلر دؤرد ناللی ایره­لی گئده ­ن بیر چاغدا، بیزیم آذربایجان خالقیمیز یئرینده دایانیب، تکجه بیر تاماشاچی کیمی باشقا خالقلارا باخمادان آیری بیر چاره تاپمادی. آنجاق بوگون دیلیمیزین آزادلیغی اومودویلا بؤیوک آددیملار ایره­ لی آتیب، ادبیاتیمیزین اوزه­ رینه قونان غوباری اوستوندن سیلمه­ ده­ دیر. شُبهه یوخدور که حقیقت بیر گونش کیمی همیشه­ لیک بولود دالیندا قالماز. ادبیاتیمیز دا بو حقیقتلردن بیری­دیر. بولودلار دالی چکیلدیکده، گونشین شعله­ لری گؤزلری قاماشدیران کیمی، آذربایجان ادبیاتی­نین زنگین­لیگی تانینمادا چوخلو گؤزلری قاماشدیریر. 7جی یوزایلده آذربایجان تورک ادبیاتی چین دوواری­نین یانیندان باشلاییب مصره قدر اوزانان اؤلکه ­لرده یاییلاراق، ده­ یرلی اثرلر یاراتمیش و یوزلرجه عالم، شاعر و صنعتکارلار میدانا گلمیشدیر. بوگون خراساندان توتوب آنادولونون باتیسینا قدر یارادیجی شاعرلر آذری تورکجه­ سینده تانینیرلار. او جمله­ دن اسفراینلی حسن اوغلو، بابا الیاس، خواجه دهانی، مولوی، خواجه علی خوارزمی، حاجی بکتاش ولی، هامیسی خراساندان باش قووزاییب تورکجه یازیب یارادیبلار. یوزایللر بویو بو آخیمی داوام ائدیب بوگونه قدر ایره­لی سورموشلر. او بیری یؤندن، آنادولودان باش قالدیران شاعیرلر: خواجه احمد فقیه، خواجه احمد مداح، مصطفی ضریر، سلطان ولد و باشقالاری، حتا مصردن باش قووزاییب گلن سیف سرائی آذری تورکجه­ سینده شعرلر یازیرلار. بو شاعرلر 7جی یوزایلده یاشاییب یاراتمیشلار. آذربایجانین اؤزوندن باش قالدیران شاعرلر و عالملر ده آز اولمامیشدیر؛ شیخ صفی الدین اردبیلی قارا مجموعه عنوانلی یوزلرجه بویروقلاری اولموش، حسام الدین خوئی تورکجه – فارسیجا سؤزلوکلری اورتایا گتیرمیش، یوزلرجه درویش مسلک شاعرلریمیز میدانا گلمیش و مثنویلر، دیوانلار اورتایا قویموشلار. بونلار کی بیردن بیره اولمامیش، بلکه بونلارین کؤکو – ریشه سی بوندان قاباقکی یوزایللرده کؤک سالمیشدیر. بونو دوزگون تانیماق اوچون اؤنجه یوزایللره گئدیب کؤکونو آختارماق گره کیر.

   6جی یوزایلده آذربایجاندا زنگین بیر شفاهی ادبیاتلا اوز – اوزه گلیریک. بو زامان دده قورقود دستانلاری گئنیش بیر صورتده خالق ایچینده سؤیله ­نیر؛ آشیقلار و اوزانلار مختلیف ائپیک و سئوگی ناغیللارینی خالق ایچینده یارادیرلار و سئویلیرلر. بو زنگین شفاهی ادبیاتلاردان، نهنگ شاعرلر بهره آلیرلار. خاقانی، نظامی، فلکی، بیلقانی، و باشقالاری بو زنگین ادبیاتدان یارارلانارکن اؤز فارسیجا یازدیقلاری اثرلره سپه­لیرلر. اؤزه ­للیکله نظامی بوتون مثنویلرینده سؤیله­ نن داستانلاری خالقین دیلیندن آلمیش، دده قورقود سیمالارینی بیر داها مثنویلرینده جانلاندیرمیش، اوزانلارین دئییشمه­ لرینی باربد و نکیسا دیلیله فارس ادبیاتینا یئرلشدیرمیش، آذربایجان ادبیاتیندان یئنی­لیکلری فارس ادبیاتینا بورج وئرمیش و یوزلرجه آتالار سؤزو، دئییم­لر، عباره ­لر آنادیلیندن پای وئرمیشدیر.[1] گؤردویوموز کیمی، نظامی حتا عربجه دستانلاریندا – لیلی و مجنوندا – عاشق و معشوقو تورک پالتاری گئیدیریر، اونلاری تورکانه روحیه­ سیله بزه ­ییر. فارس شاهلاری ایراندان قاچاراق آذربایجان اؤلکه ­سینه پناه گتیریرلر. بهرام گور بئله بیر شاهلاردان بیری دیر. حتا مقدونیه­لی اسکندر آذربایجانا گلدیکده بیر آذربایجانلی قادین قارشیندا دیزه چؤکور.

   نظامی­نین اثرلری باشدان باشا تورک بیر شاعرین یارادیجیلیغی ساییلیر. نظامی اثرلری­نین هامیسیندا تورک اولدوغونا، تورکانه گئدیشلره اشاره ­لر ائدیر و اؤزونون تورک اولدوغونو دفعه ­لرله دیله گتیریر:

   پدر بر پدر مرمرا ترک بود    که هر یک به نیرو یکی گرگ بود

او، تورک کلمه سینی و تورک اولماغینی مقدس سایاراق، حتی پیغمبرین معراجا گئتمه­ یینی ده ترکتازی آدلاندیریر و پیغمبری بئله مدح ائدیر:

   زهی ترکی که میر هفت خیل است

سلجوق شاهی اولان سلطان سنجره یازدیغی شعرده، عدالت، صداقت و گؤزه للیگی تورکلرین خصلتی بیله­رک یازیر:

   دولت ترکان که بلندی گرفت     مملکت از داد پسندی گرفت

   چونکه که تو بیدادگری پروری    ترک نه ای، هندوی غارتگری

نظامی تورک اولدوغونا گووه نیر، اوغلونا دا ترکزاده اولدوغونو ایناندیری:

   اگر شد ترکم از خرگه نهانی    خدایا ترکزاده ام را تو دانی

نظامی سئوگیلی سینی قیپچاق تورکلریندن اولاراق اؤیور و دئییر:

   پرندش درع وز درع آهنین ­تر     قباش از پیرهن تنگ آستین ­تر

   سران را گوش بر مالش نهاده     مرا در همسری بالش نهاده . . .

نظامی اؤز تورکجه اثرلرینه ده دفعه لرله اشاره ائدیر و دئییر:

ترکی ام را در این حبش نخورند     لاجرم دوغبای خوش نخورند

   بئله­لیکله نظامی­نین دئدیگینه گؤره، شاعرین خوش دوغباسی شاعیرین آنادیلینده دیر کی سارایلار بگنمیرلر و لاجرم اوندان محروم قالیرلار، چونکی آخستان بیگ کیمی پادشاهلار شاعیردن فارسجا و عربجه شعر ایسته ­ییرلر و شاعر آنادیلینده یازماغی ترجیح ائدیر. سعید نفیسی دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی کتابیندا، هم بو قونویا اشاره ائدیر و هم مصرده خدیویه کتابخاناسیندا نظامی ­نین تورکجه دیوانی ­نین الیازماسینا اشاره ائده­رک اونو قبول ائدیر[2].

   تکجه نظامی یوخ، بلکه خاقانی­نین دیوانیندا دا ملمّع­لر – ایکی دیلده و گاهدان اوچ دیلده اولان شعرلر واردیر. حتا خالق دیلینده خاقانی­نین ساوالانا یازدیغی بیر غزلی اوخونماقدادیر. خاقانی آذربایجانی سئویر، شروانی آنا بیلدیکده، تبریزی اؤزونه آتا کیمی بیلیر؛ بیر اوشاق کیمی آنادان اینجیینده آتا قوجاغینا پناه گتیریر و خاقانی شرواندان ایجیییب، تبریزه پناه گتیرمیش و عمرونو بورادا بیتیرمیشدیر. یاددان چیخارمایاق کی بو زامانلاردا، تبریز اؤزه­ل بیر دوروما مالک اولاراق، دنیانین باشا – باشیندان بوتون شاعرلر و عالملری اؤزونه چکمیش و یوزلرجه بیلگینلر تبریزده یاشاییر و مقبره الشعرا بو دورومون یادگاری­دیر.

خاقانی دیوانیندا، زامانین بیر دورومو اولاراق یوزلرجه، بلکه مینلرجه تورک سؤزجوکلری و آدلاری فارس دیلینه داخل اولور. بو سؤزجوکلرین فارس دیلینه داخیل اولماسی، تکجه آذربایجان شاعرلری طرفیندن یوخ، بلکه بوتون فارس شاعرلری ده بو دوروما بویون اگمیشلر. یوزلرجه تورک سؤزلری، یوزلرجه عباره­ لر، دئییم­لر و آتالار سؤزلری فارس ادبیاتینا هدیه وئریلیر. بو سؤزجوکلردن بیر سیراسی بونلاردیر: خان، آق، قره، خاقان، وشاق، آلپ، تنگری، سنقر، پرچم، بیرق، سو، اکمک، قلندر، تتق، منجوق، بیدق، سن، یلواج، تگین، آلپ، طغرا، طغان، ارسلان، خزر، بلغار، قبچاق، اتاق، خانه، و یوزلرجه باشقا سؤزجوکلر.

   خاقانی آذربایجان شاعیرلری باشیندا دایاناراق، مداح بیر شاعیر اولورسا دا، آذربایجان سبک و سایاغی­نین فارس ادبیاتیندا و شعرینده باش توتماسیندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. اونون شعرلرینده تورک کلمه­ سی مقدس ساییلاراق، تورکانه روحیه دن دانیشیلیر، ترکتازی، ترکانه، ترکی و باشقا ترکیبلری اؤزه ل بیر یئر آلیر. عاشقانه شعرلرده معشوقون "خدنگ غمزه ­ی ترکان"دان دانیشیر، تورکلری قان تؤکوجو، کؤچه­ری، و باشقا توصیفلرله بیلسه ده، عشق شحنه­ سی­نین ترکتازلیغیندان سؤز آچیر، تورکلری هر یئرده یوخاری یئرده قویور، او جمله ده بئله شعرلری چوخدور:

     دل ازرق پوش و ترکان زرق پاشند       

     دلت را خرقه زایشان تازه گردان

ویا مکه ده تورکلری عربلره بئله ترجیح ائدیر:

    همخدمت این حلقه بگوشان ختن به    

    از طاعت آن کعبه نشینان ریائی

عاشقانه شعرلرینده بو تعریفلر داها گؤزَلدیر. بورادا همیشه تورکلر گؤزل، دلربا، دل انگیز، کمانکش، ستمگر تانینیر:

    تو ترک سیه چشمی، هندوی سپید من    

    خواهی کلهم سازی، خواهی کمرم بخشی

خاقانی ایلک اؤنجه حقایقی تخلوص ائدیردی، آنجاق گئت به گئت آنادیلینه محبت بسله­ یه­ رک، تورک آدی اولان "خاقانی" تخلوصونو سئچیر. بیلیریک آذربایجانین دیلی بوتونلوکله تورک دیلی اولموشدور و فارس دیلی بو شاعرلره ایکینجی بیر دیل ساییلیردی. بو حقیقتی تکجه بیز دئمیریک، بلکه فارس عالملری ده بونا اشاره ائدیرلر. او جمله­ دن سعید نفیسی فارس عالیمی و ادیبی دوزگون اولاراق بئله یازیر:

"این نکته مسلم است که زبان شعر فارسی زبان طبیعی و رایج مغرب ایران مخصوصا آذربایجان و اران نبوده و زبان مشرق بوده است که از راه ادبیات وارد این سرزمین شده است. شعر دری در آذربایجان از قرن پنجم و زمان اسدی و قطران آغاز شده و در قرن ششم در زمان ابوالعلاء گنجوی و خاقانی و نظامی و فلکی و قوامی و مجیرالدین بیلقانی که بزرگترین سرایندگان این سرزمین در این دوره اند به اوج بلندی خود رسیده است.

   ناچار شاعران بزرگ آذربایجان زبان دری را از مادر خود نمی ­آموخته و از آموزگار درمی­ یافته­ اند و اینکه گاهی در آثار ایشان مخصوصا در شعر خاقانی و نظامی ترکیبات و تلفیقات و تعبیراتی دیده می­شود که در عرف شاعران خراسان و عراق یعنی جایی که زبان دری زبان طبیعی بوده است دیده نمی­ شود جزین دلیل دیگری ندارد"[3]

بورادا باشقا بیر نوکته ده بودور کی نفیسی مختلف فاکتلارلا گنجه ­نی آذربایجان بیله­ رک، آذربایجانین باشکندی تانیییر[4]. ارانی دا آذربایجان تاریخیندن ساییر[5].

   نفیسی حتا خدیویه الیازماسینا اشاره ائده­رک، نظامی­ نین تورکجه شعرلرینی تائید ائدیر. آنجاق فلکی، بیلقانی و اونلارجا باشقا آذربایجان شاعرلری بو زامان آنادیللرینه لاقید قالمیرلار؛ اونون گؤزه ­للیکلرینی فارس ادبیاتینا هدیه و پای توتورلار. آذربایجان شیوه ­سی و سبکی آدلاناراق ادبی بیر شیوه ایران فارس ادبیاتیندا یارانیر.

   آذربایجان تورکجه­ سی تکجه شاعرلر طرفیندن آلقیشلانمیر، بلکه بؤیوک فقیه، عالم و مفسرلر طرفیندن ده آلقیشلارلا اوز – اوزه گلیر. او جمله­دن ابوالقاسم زمخشری بو یوزایلین ان بؤیوک عالملریندن اولاراق تورک دیلینه ماراق بسله­ ییب و اسلام دونیاسی­نین ده ­یرلی تفسیر کتابی اولان "الکشاف" اثریندن سونرا، "مقدمه ­الادب" اثریله دنیادا اؤلمز بیر شخصیت تانینیر. زمخشری مقدمه ­الادب اثرینده تورک دیللرینی آراشدیریب و تورکلرین تاریخیندن ده ­یرلی معلوماتلار وئریر و عربلره تورک دیلینی اؤیرتمه­ یه چالیشیر. بو کتابدا عربجه ­نی تورکلره اؤیرتمه اساس هدف اولورسا دا، تورک دیلی حقینده درین معلوماتلار وئریر. عربجه سؤزجوکلری سادا و گؤزه ­ل تورکجه کلمه ­لرله آچیقلاییر. باخین بو کلمه لری بئله توضیح وئریر:

مکتب : اوغلان اوخور یئر

تاوان : ائوین کؤکه ­سی

شرق : گون دوغار یئر

غرب : گون باتار یئر

مسافرخانه : قونوقلوق ائو

مطبخ : آش بیشیرقو یئر

و . . .

زمخشری بو اثری 516جی ایلده سلجوق سلطانی اولان سلطان اتسز اوچون هدیه وئرمیش­دیر. زمخشری­دن بیر سیرا تورکجه شعرلر ده الده واردیر.

   بو دوراندا تورک دنیاسی­نین بؤیوک بیر عالمی ده فخرالدین مبارکشاه­دیر. اونون "شجره­النساب" اثرینده تورک عالملری­نین یاشاییشی و اثرلریله تانیش اولوروق. فخرالدین بو اثری قطب­ الدین آی بیگ اوچون تقدیم ائتمیشدیر. بورادا تورکانه روح ایله تاریخ و ادبیات دنیاسینا باخیلیر و تورکلرین ایگیدلیگی، بهادرلیغی تعریفله­ نیر. بو اثر "تاریخ فخرالدین مبارکشاه" عنوانی ایله ده تانینیر. بورادا اورتا آسیادان توتوب مصره قدَر اوزانان اسلام اؤلکه ­لرینده تورکلرین امیرلیگی و حکومتلری تانیتدیریلیر. بو اثر بوگون دنیا دیللرینه چئوریلمیشدیر. تاسفله بو کتابدان تکجه 136 صحفه ­لیک قدر قالمیش و قالانی آرادان گئتمیشدیر.

   دوغرودان دا 6جی یوزایلده آذربایجان تورک ادبیاتی چوخ زنگین و گئنیش دیر؛ آنجاق نه یازیق کی بو ادبیاتی آزادانه یازیب – اوخوماقدان هله ده محروم قالمیشیق. شُبهه یوخدور گونش همیشه ­لیک بولود دالیندا گیزلی قالماز و بوگونلرده بو ایشیقلی گونش بولود دالیندا چیخمادادیر.