5جی یوزایلده آذربایجان ادبیاتی

   شُبهه یوخدور کی آذربایجان تورک ادبیاتی­نین تاریخی بوندان داها اؤنجه ­لره گئدیب چاتیر. بوگونکو زنگین و گئنیش ادبیات، دیل و کولتوروموزون کؤکلو تاریخیندن قایناییب گلیر. 70 ایل تاریخیمیزی بیزدن گیزلتمکله، تاریخیمیزی سیلمک اولماز. هرحالدا بو تاریخ اوزه چیخیب، اؤزونو گؤسته ­ره ­جکدیر. بو تاریخین کؤکلری بیزیم یوردوموزون هر بوجاغیندا موجوددور. داغلارین، دره ­لرین، بولاقلارین، گؤللرین آدیندا، خالقیمیزین عنعنه­ سینده اؤزونو ساخلاییبدیر.

   آنجاق تورک ادبیاتی­نین کؤکونو یوردوموزون هر بوجاغیندا تاپیریق. 5جی یوزایلده بوگونکو وطنیمیز ایراندا غزنویلر، سلجوقلار شاهلیق سوروردولر. اونلارین تورک دیللی اولدوقلاری بوتون عالمه آیدین­دیر. فارس دیلی و ادبیاتی دا بو یوزایلده دیرچه ­لیر، جانلانیر، چیچکله ­نیر. آنجاق تورک دیلی­نین چیچکلنمه ­سینه ده دقت ائتمه­دن قاچا بیلمه ­ریک. ایندی بو دقتله یونا چاتماق ایسته ییریک. غزنویلرله سلجوقلارین ایراندا حکومت سوردوکلری چاغدا، اونلارین یاخین قوهوم – قارداشلاری اولان قاراخانلیلار اورتا آسیادا امپراتورلوق قورموشدولار. بونلار غزنویلر و سلجوقلار کیمی یاد دیللری یوخ، بلکه اؤز آنادیللرینی گوجلندیرمه ­یه چالیشیرلار. بو زمان عالیملر، بیلگین لر اؤز آنادیللرینده یازماغا تشویق اولورلار. عرب ادبیاتی دینی و علمی دیل اولاراق، تورک دیلینه ده رغبت گونو گوندن آرتیر؛ حتا عربلر ده تورک دیلینه ماراق گؤسته­ ریرلر. تورک دیلینده یوزلرجه کتابلار یازیلیر، او جمله­ دن قوتادغو بیلیک، دیوان لغات­ التورک، عتبه­ الحقایق و باشقالاری یازیلیر و دنیا سویه ­سینده یاییلیر. بو کتابلار چوخ حجملی، درین معلوماتلی و علمی کتابلاری کیمی قارشیلانیرلار. تکجه تورکلر آراسیندا یوخ، بلکه عربلر و فارسلار دا رغبتله اونلاری قارشیلاییب اؤز دیللرینه چئویرمه یه چالیشیرلار. بیلیم آلانی گونو – گوندن گئنیشله ­نیر، بیلگین­لر حؤرمت قازانیب، علاقه ایله آختاریب، آراشدیریرلار و بیلیم دنیاسی گئنیشله ­نیر و بیلیک­لر گلیشیرلر. مختلف علم­لر طب، نجوم، تین، سیاست، اقتصاد و . . . رونق تاپیر. بیلیم یوردلاری آچیلیر. داها امپراتورلوق قیلینجا باغلی دئییل، بلکه اونون دروازاسی بیلیم و بیلیکله آچیلمالی­دیر.

   تورک امپراتورلاری اسلام دُنیاسینی اله کئچیریر، اورتا آسیادان روم اؤلکه­ سینه قده ­ر تورکلر حکومت سورورلر. مصرده تورک امیرلری اؤز لیاقت­لری اساسیندا حکومت سورورلر. طولونیلر، اخشیدلر امارت­لرینی یارادیرلار؛ سلجوق سلطانلاری، عباسی خلیفه ­لرینی اللرینده اوینادیرلار. بو آرادا، قاراخانلیلار بیلیک یوللارینی آچیقلاییب، مختلف علمی آلانلاری آراشدیریب گئنیشلندیریرلر. قوتادغو بیلیک، دیوان لغات­التورک اونلارین سارایلاریندا یازیلیر، آنجاق بوتون اسلام اؤلکه ­لرینه یاییلیر.

   قوتادغو بیلیک تورک دونیاسی­ نین ایلک بؤیوک کتابی­دیر. بوندان اؤنجه یوزلرجه شعر، حکایه، تاریخ و باشقا موضوعلاردا متن­لر اله گلمیش و یازارلاری، شاعیرلری ده بللی­دیرلر. آنجاق قوتادغو بیلیک بؤیوک بیر کتابدیر. او 6664 بیت اولاراق، 1000 ایل بوندان اؤنجه یازیلمیشدیر. اونون دیلی، علمی معلوماتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ده ­یرلری دیریلتمکده­ دیر. بو کتابین یازاری یوسف بالاساغونلودور کی قاراخانلیلار ساراییندا مشاور وزیر کیمی چالیشمیش و خاقانلارا مملکتدارلیق اؤیرتمیشدیر. هله او زمانلار بؤیوک بیر اؤلکه ­نی نئجه دولاندیرماق علمی روم و یونانلیلار آراسیندا اولسایدی دا، آسیا خالقلاری آراسیندا تانینمیردی. قاراخانلیلارین باجاریغی، بیلیگی و مملکتدارلیغی دوزگون ایشه آپارماسی اؤنملی ساییردیلار. یوسف بالاساغونلو اؤز درین درّاکه­ سی و تدبیرلری اساسیندا بو آلاندا چالیشاراق، قانونلاری توپلاییر، بیلیک(بورادا قانون معناسیندا ایشه آپاریلیر)لری یازیر و خاقانلاری مملکتین دوزگون اداره ائتمه سینه یؤنلدیر. بورادا حاکم نئجه اولمالیدیر؟ - باش وزیر، ایچ وزیر، دیش وزیر، تشریفات وزیری، خزانه دار، قوشون امیری، مین باشی، ... بوتون مقام صاحبلری یوخاریدان توتوب آشاغییا – قاپوچییه قده ­ر نئجه اولمالی اولدوقلارینی آچیقلاییر. بو کتابدا مملکتدارلیقدان علاوه، حکمت، فلسفه، نجوم، طب و باشقا علملر ده اؤیره ­نیلیر. یازارین معلومات دایره­سی او قدر گئنیشدیر کی هر بیر بابدا دانیشیر و ائله معلومات وئریر کی بوگون ده علمی ده­یرلرینی الدن وئرمه­میشدیر. دیلیمیز حاققیندا دا ده­یرلی معلوماتلار وئریر. بو اثر دیلیمیزین تاریخ، اؤزه ­للیک و گؤزه ­للیک­لریله گوجونو آپ آیدین گؤزه چکیر و بیز بوگون بو اثره گووه ­نیریک.

   قوتادغو بیلیک ائتکی سیز قالمیر. ایران سلجوقلاری باشدا اولماقلا بو کتابی تانییرلار. بونلار قاراخانلیلارلا رقابتده اولاراق، علمی کتابلارا لاقید قالمیرلار. او جمله دن قوتادغو بیلیک اونلارین رغبتینی ده قازانیر. اونا گؤره ده سلطان سنجر، باش وزیری نظام الملکی چاغیریب، قوتادغو بیلیک کیمی بیر کتابین یازماغینی تکلیف ائدیر. نظام­ الملک سیاست نامه ­نی بو اساسدا یازماغا چالیشیر. سیاست نامه مملکتدارلیغی اؤیرتمک اوچون یازیلیر، آنجاق قوتادغو بیلیک هارا، سیاست نامه هارا؟

   ایکینجی بؤیوک اثر بو یوزایلده "دیوان لغات­التورک"­دور. بو کتاب اصلینده عربجه یازیلمیش، آنجاق تورک کولتورو، تورک دیلی و تاریخی حاققیندا اولموشدور. بورادا دیلیمیزین تاریخی، اؤزه ­للیکلری و ادبیاتی تانیتدیریلیر. اونا ماتریاللار توپلانیر. ادبیات نمونه ­لری وئریلیر. بو یؤندن دیوان لغات­التورک بیرینجی انسیکلپودیا تانینیر. بورادا علمی معلومات چوخدور. دونیانین بیرینجی خریطه­ سی بورادا وئریلمیشدیر. دیلچی­لیک حقینده درین معلومات اوزه چیخمیش و بو باره­ ده وئریلن معلومات بوگونکو علمی باخیشلارلا توتوشدورماق اولور. بو کتابدان بیز ادبیاتیمیزی، شعرلریمیزی و داستانلاریمیزی اؤیره ­نیریک.

   باشقا بیر اثردن آد آپارماق ایسته­ سک 5جی یوزایلده عتبه الحقایق ان ده ­یرلی بیر اثردیر کی ادیب احمد یازمیش و تورک دنیاسی­نین ایلک عرفانی کتابی تانینیر. بورادا ادیب احمد قرآن، حدیث، روایت­لره آرخالاناراق دینی و عرفانی بیر اثر یارادیب، موزون بیر شعر ایله قالارقی بیر اثر اسلام دنیاسینا پای وئرمیشدیر.

   بو اثرلرله یاناشی باشقا یوزلرجه کیچیک – بؤیوک اثرلر یارانمیش و بو یوزایلده بو اثرلر اسلام دُنیاسینا هدیه وئریله ­رک، مسلمانلارین رغبتینی قازانمیش، حتا خلیفه ­لر ده تورک دیلی حاققیندا معلومات اله گتیرمک اوچون جان آتیرلار. بو یوز ایلده تورک ادبیاتی بوتون اسلام اؤلکه ­لرینده ماراق قازانیر. دیللرده دستان اولور. تورکلرین تاریخی، ایگیدلیگی تانیتدیریلماغا حرکت اولونور. بئله لیکله تورک دیلی ده چیچکله ­نیر. بونا دا دقت ائتمه­ لی­ییک کی آذربایجان تورپاقلاریندا اوزانلار خالق ایچینده حُرمت قازانیب، خالق ایچینده گزیرلر و دستانلار تعریفله ­ییرلر. چوخ احتمال کی همین یوزایللرده دده قورقود اثری یازییا آلینمیش و کاغاذ اوسته کؤچورولموشدور. بیر سیرا عالیملر دده قورقودون 444 هجریده یازییا آلینماسینا تاکید ائدیرلر. شوبهه­ سیز اوزانلار خالق ایچینده گزیب، یوزلرجه ائپیک و سئوگی دستانلارینی سؤیله ­یب، سازلاریندا چالیب اوخویورلار. دده قورقود داستانلاری بللی­دیر کی یوزایللر بوندان اؤنجه ­یه عاییددیرلر، بو یوزایللرده ان چوخ سئویلن داستانلاری ائله بونلار اولموش، خالق رغبتینی قازانمیش و بو گؤزل دوروما چاتمیشدیر. دُنیا آراشدیریجیلاری دده قورقود داستانلاری­نین عمرونو مین ایللره عایید بیلیرلر. حتا هومرین بونلاردان الهام آلدیغینی ایره­لی سورورلر. بئله اولدوقدا، دده قورقود داستانلاری بو یوزایلده دیللر ازبری اولموش و مختلف واریانتلاری یارانماقدایدی.

   شفاهی ادبیات دا آذربایجاندا خلقین دیلینده گلیشیر و دده قورقوددان علاوه اونلارجا باشقا داستانلار دیللرده دولانیر. بونلاردا بیری سید باتتال داستانلاری دیر. بو داستان بنی امیه زمانینا باغلانیر کی اسلام قوّه ­لری روما یورویوب و اسلام دنیاسینی گئنیشلندیرمک اوچون ساواشلارا چیخیرلار. بو حکایه ­لر دینی مضمونلارلا آذربایجاندا یاییلیردی. ایلک دفعه بو حیکایه­لر 12 میلادی یوزایلده توپلانیر و یازییا آلینیر. بوگون سیدباتتالین قبری قزاقستاندا آق سو آدیندا بیر یئرده زیارتگاه کیمی استفاده اولونور.

   باشقا بیر حکایه و یا داستانلار دانشمندنامه آدییلا سلجوقولار زمانیندا یازییا آلینیر. بورادا دا تورکلرین اسلامین گلیشمه ­سینده ائتدیکلری خدمت و گؤستردیکلری ایگیدلیکلر قلمه آلینمیشدیر. بو داستانلار 5جی یوزایلده دیللر ازبری اولموش و سونرالار سلطان عزالدین کیکاووس سلجوقی اونون یازییا آلیندیغینی دستور وئرمیشدیر. دانشمندنامه و سیّد باتتال حکایه­ سی ­نین الیازمالاری بوگون پاریس کتابخاناسیندا ساخلانیلیر.

   5جی یوزایل آذربایجاندا اوچ دیلده ادبیات یارانیر. عرب دیلی بیر دینی و علمی دیل کیمی سئویلیر و ادبیاتی دا تورکلر طرفیندن قارشیلانیر؛ فارس ادبیاتی دا سلجوقلارین حمایه ­سی آلتیندا اولاراق، شاعیرلر و یازارلار طرفیندن ایشه آپاریلیر و یوزلرجه فارس دیلینده شعر یازان شاعیرلر باش قالدیریر. آنجاق تورک کولتورو غالب بیر دیل و کولتور اولاراق، بو دیللره و ادبیاتلارا یاردیمچی اولور. تورک داستانلاری فارسیجایا و عربجه ­یه ادبیات آلانینی آچیر. خالق آنادیلی اولان تورک دیلینده دانیشیر، تورک موسیقی­سی چالینیر، خالق عنعنه­ لری گلیشیر، آنالار بالالارینا اؤز آنا دیللرینده لایلا چالیرلار. ایش اوستونده ایش نغمه­لری اوخونور، تارلالاردا ایش بیرلیگی اوچون ایش نغمه ­لری یارانیب ایش داوام تاپیر. مختلف تؤرنلرده آنادیللرینده سؤز قوشوب اوخویورلار.

   کولتور یارانما قاتاری هئچ بیر زمان حرکتدن دایانمیر. اما معلومدور کی بو درین و گئنیش ادبیاتی یازی شکلینده اله گتیرمک بیر یازارین، یا بیر آراشدیریجی­ نین الیندن گلمز. بو، آکادمیک امکانلاری ایسته ­ییر. آکادمیک درنک­لر، گروپلار اولدوقدا بو ادبیاتی و بو کولتورون کؤکلرینی اله گتیرمک مُمکوندور. بیز ده آرزیلیریق بو امکانلار دیلیمیزده و ائلیمیزده یارانسین، بلکه داها بیر کولتورل دیرچه­ لیشه شاهید اولاق.

   بو یوزایلده حتا فارس شاعرلری­نین دیوانیندا تورک شعرین یاییلماسی و تورک شاعرلری­نین چوخلوغو بللی­دیر. ذبیح­ اله صفا تاریخ ادبیات در ایران کتابیندا دؤنه ­لرله بو قونویا اشاره ائدیر و منوچهری، عنصری، عسجدی، انوری، معزی، رشیدالدین وطواط، سنائی و باشقا فارس شاعرلری­نین دیوانیندا تورک کولتورونه اشاره­ لر واردیر. شاعیرلرین دیوانلاریندان علاوه، تاریخی قایناقلار دا بونا اشاره ائدیرلر. قابوسنامه ده بو قونو بحث اولونور. ابن اثیر بونا اشاره ائدیر. بیلدیگیمیز کیمی فارس ادبیاتی­نین ذیروه­سی همین یوزایلدن باش قووزاییر. بو ایش باش توتمازدی مگر سلجوقلاری حیمایه سی آلتیندا. بو دوره نین دیلینده یوزلرجه تورکی کلمه­ لر داخل اولور او جمله ­دن: سو، اکمک، یتاق، یزک، یغما، وشاق، قوناق، چاپار، الاغ، قلاووز، خیلتاش، خواجه تاش، الغ، ایل، ییل، چپاول، یورش، یورت، ترخان، بیلیک، کوچ، یرلیغ، تمغا، خان، خانم، آقا، اروغ، ایقان، اویناق، سوغات، قرق، یاغی، اولوس، نوکر، چریک، قشون، بخشی، قشلاق، ییلاق، پرچم، سنجاق، ایلخان، بیگ، بربک، و . . . بو زمان بوتون دولتی لقبلر ده تورکجه اولموشدور.

   آنجاق بونا کفایتلنمک ده اولماز. تورک کولتورو اسلام مدنیتینده اؤز درین ائتکیسینی بوراخیر و آذربایجان عالیملری، بیلگینلری اؤز تاپدیغی بیلیملری یایماغا جان آتیرلار. صنعتکارلار بؤیوک و هوندور عمارتلر یارادیرلار. باشقا هنرلر ساحه ­سینده اؤز باجاریقلارینی گؤسته ­ریرلر. اسلامی معمارلیق بوگون ده همان سلجوقلارین صنعتکارلاری­ نین الیله یارانمیشدیر. نجوم، طب، هیئت، ریاضیات و باشقا بیلیم­لرده تورکلر اؤزلرینی گؤسترمیشلردیر.[1]زمانین بؤیوک عالیملری تورک اولدوقلارینا گووه ­نیرلر. فارابی، بیرونی بؤیوک بیلگین اولدوقلاری حالدا، عربجه یازمالارینا باخمایاراق، تورک بیلگینی اولمالارینی باشی اوجالیقلا دیله گتیریب، آنجاق علمی دیل عربجه اولدوغونا گؤره اثرلرینی عربجه یازمیشلار. آذربایجان ادبیاتی­نین اؤزه ­للیکلریندن بیری ده ادبیاتین اوچ دیلده یازیلماسی­دیر. بوتون تعصب­لردن اوزاق اولاراق، عربجه، فارسجا و تورکجه ادبیات بیزیم یوردوموزدا یارانمیش و بشریت دنیاسینا ان گؤزل اینجیلر هدیه وئریلمیشدیر. 5جی یوزایل بو یؤندن زنگین بیر ادبیاتا مالیکدیر. قوتادغو بیلیک و دیوان لغات­ التورک ایله برابر یوزلرجه فارسیجا شعر دیوانلاری یازان شاعرلر و یوزلرجه عربجه علمی کتابلار یازان عالملر آذربایجاندا باش قالدیریر و دنیا – بشریت کولتورونه بؤیوک اثرلر هدیه ائدیر. شُبهه­ سیز بو یوزایلده تورک ادبیاتی­نین گلیشمه ­سیندن سؤز آچاندا بیر سیرانین گؤزلری یئریندن چیخیر!؛ آنجاق حقیقت آیدینا چیخمالی و گون اوزو گؤرمه ­لیدیر.

بو مقاله مهد تمدن - سانجاق درگی سینده چاپ اولموشدور.