عرفان و فلسفه ده، كامل انسان سیماسی

مــرحــبــا انـسان کـامـل جـانـیـمـیـن جـانـانـه سی

عالمی جسمی صدفدِر، سن میسن دُردانه سی

عماد الدین نسیمی، آذربایجانلیک عارف شاعر

         كامل انسان مسئله سی، وحدت فلسفه سيگه باغليق بولگن موضوعلردن بيری حسابلنه دی. تصّوفتعليماتی مركزيده انسان ماهيتینی توشونيب آليش، اونی توبنليك لردن قوتقه زيب، روحيده گی معنوی تامانلرنی يوكسل تيريش و كامل انسان درجه سیگه كوته ريش غايه سی ياته دی.

         تصّوف، انسان اوز نفسی اوستيدن حكمرانليك اورنه تيب، اونی تربيه لش آرقه لی ايزگوليكلرگه اوندش، ياووزليكلر و گناهلردن اوزاقلشتيريش بيلن خير و منفعت منبعیگه ايلنتيريشدن عبارت. باشقه چه قيليب ايته دیگن بولسک، تصّوف حقيقی معرفتنی تاتيب كوريش، ذوق و الهی ياغدو نينگ مؤمن انسان قلبيگه تجلی ايتيشی (پارله شی) دیمک دیر. بو ايككی حالت، يعنی ذوق و الهی نور تجلیسینی عقل آرقه لی بيليب آليش ممكن ايمس. نيگه كه عقل نینگ فعاليتی مادی تجربه دايره سی بیلن چيكله نگن، اما تصّوف تجربه سی روحی اهميتگه ايگه، شونگه کوره تصّوف انساننی شريعت حدوديدن چيقمه گن حالده، روح، ضمير و الهی نور دايره سيده چولغب آله دی.

         تصّوف يوكسه ليب باره ياتگن كمالات نينگ اينگ بلند چوققی سيدن عبارت بوليب، اوشبو تعلیمات نظریاتچی لریگه کوره، اونينگ كوچلی قناتلری بيلن اوچگن انسان روحی، عرش اعلا دن هم اوتيب، الوهيت (الهی ليك) صفتلری اخلاقی بیلن بيزه تيلگنیچه اوج آليب كوته ريله دی. شيخ امين علاؤ الدين نقشبندی فكریچه، قوييده گی قدسی حديث اوشبو حالت و مقام نينگ افاده سی دير: «كنت سمعُه الذی يَسمع به و بصره الذی يَبصُربه» (مين اونينگ ايشيته ديگن قولاغی و كوره ديگن كوزی ايديم).

         امام غزالی «احياء علوم الدين» كتابيده تأكيدلشيچه، انسان اوز نفسینی تربيه لش آرقه لی برچه ياووزليكلردن اوزاقله شيب، مادی دنيا دن كيين، يره توچی اونينگ قلبینی الهی ياغدو تجلیسی منبعیگه ايلنتيريب، كوكسينی كينگيتيره دی، ملكوت عالمی سِرلرينی اونگه معلوم قيليب، خودبين ليك ذره لرينی كونگلیدن كوته ريب تَشله يدی. اوشنده انسان قلبيده الهی حقيقت پارلب توره دی.

         شو اورينده تأكيدلش كيره ك كه، تصّوف تعليماتيده قلب، يعنی كونگلدن مقصد، بير پرچه گوشتدن عبارت بولگن يوره ك ايمس، بلكه اوندن مقصد، الهی معرفت نينگ اورنی، اسما و صفات (یره توچی نينگ اسملری و صفتلری) تجلی سی مركزی بولميش روح نينگ حقيقتی دير.

         علیشیر نوایي افاده سی بيلن:

سين كه كونگل ديرسن ايرور بو يوره ك

اسـمـی كونگل بـيـرلـه ايـرور مشــترك

كــونــگــل ايـــــرور بـلـبـل بـُستـــان راز

قــــدس حـريـمـيـده ايــرور جـلـوه سـاز

رايــحــۀ جــنـت اعــلـــی هـــــــم اول

پـــرتــــو مــُصـــباح تـــجـلــی هـم اول

ســالــك انــی «عـرش مـعلّی» ديدی

صــوفــی انــی «عــالـم كـبــرا» ديدی

كـيـم گـــه بو عالم سَری آچيلسه يول

عــالـــم ارا اهـــل دل اولـــــــــدی اول

(علیشیر نوایی، خمسه، «حير‌‌ة الابرار»)

         تصّوفده كامل انسان نينگ كيم ليگی و اونينگ حياتده توتگن اورنی مسئله سی، دینی جهتدن خلقت (يره تيليش) فلسفه سيگه باغليق. بو اورينده تصّوف اهلی ايككی ته قدسی حديثگه تينه دی. بيرينچیسی آرقه لی كائناتنی يره تيشدن اساسی مقصد- انساننی يره تيش ايدی ديگن غايه ايلگه ری سوريله دی. حديث نينگ متنی: «كنت كنزاًمخفیا، فاردتُ أن اًعرفَ فخلقت الخلقة» (مين بير ياشيرين خزينه ايديم، اوزيمنی ته نيتيشنی ايسته ديم، ميني ته نيب آلسينلر ديب خلايقنی يره تديم). انسان نينگ يره تيليشی بيلن خلقت (يره تيليش) اوز نهايه سيگه یيته دی.

         وحدة الوجود طرفدارلری نقطۀ نظريدن يره توچی، وجود (بارليق) كوزگوسيده اوزی نينگ بلا كيف (كيفيتی بیزگه معلوم بولمه گن) صورتينی مشاهده قیلگن. ترکیه لیک متصّوف عالم عثمان اوتر فكريچه، اوشبو مشاهده ماده گه، زمان و مكانگه خاص بولگن، يعنی اوزيدن تشقری تورگن بيران نرسه نی اوزاقدن كوزه تيب توريش ايمس، بلكه عكسينچه برچه ذره لرده اوز ذاتی بيرله ظهور و حضور ايله مشاهده ايتيش دير.

         نوایي هم بوتون كائناتنی الهی جمال نينگ كوزگوسی ديب بيله دی:

جلوۀ حسن اولغــالی ظــاهـــر انگا

بــولــدي بــو مـــرآت مَظـاهـــر انگا

مونچه  غرابت كه كمـال ايله دينگ

بـرچـه نـی مرآت جمـال ايله دينگ

(علیشیر نوایی، خمسه، «حيرة الابرار»)

         ايككينچی قدسی حديثگه بنااً كائنات و انسان نينگ يره تيليشيدن مقصد، شونينگديك كامل انسان نينگ تمثالی، حضرت محمد^(ص) ايدی. حديث متنی: «لولاكَ لما خلقت الافلاك» (یعنی سين بولمه گنينگده مين فلك لر- كائناتنی يره تمه گن بولرديم).

         اوشبو حديثلرنی ابن تيميه کبی ايريم عالملر قبول قيلمه گن بولسه لر هم، تصّوف اهلی اولرگه كتته اعتبار قره تيب، بويوك شاعرلر، جمله دن عليشير نوایی، عبدالرحمن جامی، حتي اوندن كيينگی دور سوز صنعت كارلری هم اوز شعرلريده اونی تكرارلب، مضمونینی ترنم ايتيب كيلگنلر. مثلاً نوایی «خمسه» ده اوشبو موضوع بوییچه قوییده گیدیک سوز یوریته دی:

علميگه هر ذات نی خيل ايله دينگ

ذاتي گه عـالمـنی طفيل ايله دينگ

(علیشیر نوایی، خمسه، «حیرة الابرار»)

ديـمَــی انبـيـا قوم و خيلينگ سنينگ

بـــاري آفـريـنـش طفيـلـيـنگ سنينگ

تـوتـوب گـــوهـــر ذاتـيـنـگ اَوّل وجـود

بـولـوب سونگـره مـوجـود بـود و نبـود

زمـانـی كـه نورینگ غـه بولمَی ظهور

ني ظلمت بولوب ظاهر اولدم، نی نور

(علیشیر نوایی، خمسه، «سد سكندری»)

         نقشبنديه طريقتی ايزداشی افغانستانليك مشهور ذواللسانين شاعر، استاد عظيمی جوزجانی اوشبو حديث نی اوزی نينگ پيغمبر نعتیگه بغيشلب یازگن «ترجيع بند» يده قوييده گيديك ايشله تيب تكرار له گن:

در شان تو گفت خالق پاك                «لولاك لما خلقت الافلاك»

         بویوک فیلسوف ابو نصر فارابی بیرینچی مرتبه تصّوف تعلیماتینی فلسفه حدودیگه کیریتیش یولینی فیلسوفلرگه کورسه تیب بیردی. اوندن کیین اخوان الصفا و ابو علی بن سینا کبی فیلسوفلر، ابو نصر سراج طوسی، ابو سعید ابوالخیر و امام غزالی کبی تصّوف نینگ ییریک وکیللری، فلسفی تصّوف نینگ اساسینی قوییشگه موفق بولدیلر. تورک عالمی دوکتور بدیع ن. شهسواراوغلو فکریچه فارابی بیرینچی بولیب اسلام دنیاسیده بیر مذهبی فلسفه نی یوزه گه کیلتیردی. اونینگچه انسان نینگ معنوی تکاملی یوکسک درجه لرگه ییتیب باره دی، پیغمبرلیک (نبوت) بیر نوع معنوی تکاملدن عبارت بولیب، یره توچی موهبتی ایمس. شونینگدیک او، فیلسوفلرنی نبیلردن (البته رسول لردن ایمس) اوستون قویه دی. شهسوار اوغلو تأکیدله شیچه فارابی پیغمبر معنی سیده گی نبی حقیده فکر بیلدیره دی، نبی دن اونینگ مقصدی یره توچی نینگ خاص نماینده سی یعنی «رسول الله» ایمس، چونکه اسلامده «نبی» بیلن «رسول» سوزلری آره سیده، کوپ فرقلر بار.

         فارابی فکریچه انسان روحی، تکامل نینگ یوکسک باسقیچلریگه ییتیب بارگندن کیین، عقلِ فعال بیلن علاقه تاپیب، اولر آرسیده گی پرده کوته ریله دی، اوشنده انسان مکاشفه دن سوز آچیب، عقل عالمیدن اونینگ روحی بیلیب آلگن نرسه لرنی ایته باشله یدی. بو اورینده فرشته لر ایچکی مُدرَکات یعنی نبیلرگه توشه دیگن نوردن عبارت دیر.

         آذربایجانلیک ییریک شاعر دوکتور محمد حسین شهریار هم مولانا جلال الدین رومی نی نبیلر جمله سیدن حسابله یدی.

         محقق عالملر انسان ماهیتی و مقامی حقیده قوییده گیدیک فکر بیلدیرگنلر: انسان توپراقدن يره تیلگه نلیگی اوچون عالمده گی برچه عنصرلردن اونينگ تركيبيده بير- بير نمونه موجود. عين حالده او، طبيعتده يره تيلگن اينگ سونگگی بارليق دير. اوشبو نقطۀ نظردن اونی «عالم صغرا- صغری» (كيچيك عالم) ديب اته گنلر. عثمان اوتر «تصّوف تاريخی» کتابی ده كونوك ناملی عالمدن آليب تأكيدله گنيديك، انسان ايگه بولگن الهی حقيقت يوزه سيدن حق نينگ اوزی دير. اوشبو جهتدن، يعنی اوزی نينگ حقيقی و معنوی جهتی دن، انسان «عالم كبرا- کبری» (بويوك عالم) ديب اتلگن. انسان اوزی نينگ مادی توزيليشی و روحی ماهيتی يوزه سيدن بير بيريگه قره- مه قرشی تورگن ايككی قابليتگه ايگه بوليب، ايككی تامانگه تارتيليب توره دی. بير تامان دن مادی بارليققه تيه َنگن نفسِ اماره هر دايم اونی توبن ليك و ياووزليكلرگه تارتيب تورسه، ايككينچی تاماندن الهی منبعگه تينگن «نفس لوّامه» و «نفس مطمئنّه» اونی ايزگوليكلر و عالی فضيلتلر تامانیگه تارتيب، ازلی اصل منبعیگه يقينلشتيريشنی ايسته يدی.

         شو يوسينده انسان توغيلگن كوندن باشلَب، حياتدن كوز يومگونگه قدر ايككیته قره مه قرشی تمايل اورته سيده توريب كوره شيشگه مجبور. او طاعت و عبادتگه بيريليب، اخلاص و رياضت آرقه لی ايزگو ايشلرنی عملگه آشيريش بيلن نفس مرتبه لريني باسيب اوتگندن كيين، كامل انسان درجه سيگه يقينله شه دی.

         نقشبنديه طريقتی نينگ ييريك وكيللریدن بيری مخدوم اعظم سيد احمد بن جلال الدين كاسانی «رباعيلر شرحی» رساله سيده يازيشيچه، آدم باله سی توغيلگندن كيين دنيا گه كونگل بيريب، الهی روحدن عبارت بولگن اونينگ پاك بارليغی بولغندی و بوتونلی كوزدن بيركيليب، او بيلن حقيقی  محبوب وصلی آره سيده حجابگه ايلندی. سالك نینگ كونگليدن اوشبو بولغنچيليكلر و تعلّقلر، كامل و مكمل مرشد رهبرليگيده آغير رياضت و عبادت آرقه لی زایل بولگندن کیین، حقیقی محبوب جمال و جلال صفتيده اونينگ كونگلی كوزگوسيده تجلی قيليشی ممكن. اوشنده قلبی و روحی الهی تجلیگه اورين بولگن بو انسان، جسمانی قالبگه باغله نيشدن آزاد بوليب، اوز روحی بیلن وحدت عمانیگه غرق بوله دی و اوز حالينی قوييده گی ديك افاده ليدی:

سيوگی نيمه دور ديمه، اوزيم من

جان من بوتون و اوريـنـده يـوق تن

* * * *

كوزه دن دريا گه سو توشسه اگـر

محو اولوب، دريا بولور سوز مختصر

         تصّوف تعليماتيده انسان روحی نينگ سير و سفری، «سيرِ عروجی» یعنی يوكسك ليكکه قره ب حركت قيليش ديب اتله دی. اوشبو سَير ده انسان جوده كوپ مقاملرني باسيب اوتيشی كيرَه ك. مقاملر ساني و هر بيری نينگ نامی تورلی طريقتلرده تورليچه بيريلگن. بعضي لرنينگ فكريچه انسان روحي ، 10 ته  يا كه  25 ته مقام نی باسيب اوتگندن كيين، عبوديت (بنده ليك) مرتبه سيگه و ايريم طريقتلر اصطلاحيده «وصول» مقاميگه یيتيب بارگندن كيين، سالك نينگ قلبی، برچه اسملر و صفت لر تجلی قيله ديگن بير آيينه گه ايلنه دی.

         جلال الدين رومي نقطۀ نظريدن انسان نينگ روحی تكاملی، انگلیس طبیعیات عالمی چارلز داروین نینگ تکامل نظریه سیگه ایریم اوخشه ش تامانلری بیلن، قوییده گی باسقیچلرنی باسیب اوتگن:

از جمادي مردم و نامي شدم

وز نما مردم زحيوان ســر زدم

* * * *

مــردم از حــيــوانــی و آدم شـدم

پس كه داند چون زمُردن كم شدم

* * * *

بار ديگر چون ملك پران شوم

آنچه كاندر وهم نايد آن شوم

         ترجمه سی: «قتتيق جسمدن اوتيب اوسيمليك كه ايلنديم. اوسيمليك نی يوقاتيب حيوانليكدن باش چيقرديم. حيوانليكنی يوقاتيب آدم بولگندن كيين، اوليملر سانی قنچه كمَيگنی حقيده نيمه ديسم ايكن. ينه بير مرته فرشته لردیک قنات قاقيب اوچيب، وهم و تصور گه سيغمه يديگن نرسه گه ايلنگوم دير.»

         تصّوف اهلی عقيده سيگه كوره، انسان روحی قتتيقدن لطيف گه قرب، قلب (نفس ناطقه)، روح، سر، سرّالسر، خفی و اخفا (اخفی)  ناملری بيلن آلتی ته لطيف درجه گه بولينگن و اولر «لطائف ستّه» (آلتی ته لطيف نرسه)¹ ديب اتلگن. لطائف ستّه نينگ هر بيری نفس يا كه روح نينگ بير مرتبه سيگه موافق كيله دی.

         ايندي روح قتتيقدن لطيفگه قرَه ب يوكسه ليب باره بيرسه، اَخفا (اينگ ياشيرين) مرتبه سيگه یيتگندن كيين، اونينگ بيلن يره توچی آره سيده هيچ قنداق پرده قالمه يدی. اوشبو مرتبه گه ايريشگن روح، ازلي صافليگینی قيته دن قازانيب، حققه يقين بولگنليگينی مشاهده ايته دی. بو مقامگه یيتيب بارگن انسان، تصّوفده «كامل انسان» ديب اته له دی.

         اوشبو مقام حقيده خواجه عبيد الله احرارنينگ ‌‌‌«فقرات احراريه» و «رسالۀ والديه» سیده كيلتيريلگن فكرلر قوييده گيديك: اوشبو مقامگه ايريشگن سالك نظريده فقط حق ذاتی قاله دی. شو آره ده شاهدليك و مشهودليك (شاهد- كوروچی یعنی بنده. مشهود- كورينوچی يعنی حق) صفتلری اورته دن كوته ريليب، «لايعرف الله الا الله» (الله نی الله دن باشقه كيشي تنی آلميدی) معنی سی عيان بوله دی. شونينگديك، «رسالۀ والديه» ده (ظهیرالدین محمد بابر ترجمه سی اساسيده) قوييده گیلرنی اوقيمیز:

بلكه بو یيرده تورور بير مشكل

عـيـن مـذكـور بـولـور ذاكر تيل

ذاكــريـت بـيـلــه مـذكــوريـت

بيل مبدل اولور اوشبو فرصت

         ایندی ایریم تصّوف عالملری و مشهور صوفیلرنینگ انسان و کامل انسان مسئله سی بوییچه بیلدیرگن فکرلرینی ایضاحلب اوته میز:

         اسلام حقوقیده قیاسی حقوق شناسلیک (حقوق مقایسوی) علمیگه اساس سالگن، اصول الفقه بوییچه قیمتلی کتابلر یازگن بخارالیک بویوک فقیه و تصّوف عالمی ابو زید دبوسی (11 نچی عصر) فکریچه یره تووچی انساننی سیناو دن اوتکه زیش اوچون اونده روح، عقل و نفس یعنی هوا و هوسلر غریزه سینی یره تگن. نفس اوز ایستکلری بیلن اونی جهالتگه، روح ایسه عقل بیلن علم آرقه لی ایزگو عاقبتلرگه دعوت قیله دی. شو سببلی انسانلر تورت گروهگه بولینه دی:

         بیرینچیسی، نفس ایستکلریگه بیریلیب ادشگن و اوزلیگینی اونوتیب، جاهللیگی طفیلی عصیان گردابیگه توشگنلر.

         ایکینچیسی، نفس صحراسیده گمراه لیک که یول توتگن و باشقه هم جنسلرینی هم اوزیدیک دیب تصور قیلگنلر.

         اوچینچیسی، الهی احکامنی تصدیقلب، عقلی دلیللر بیلن اوز یره توچیسیگه یوز توتگنلر.

         تورتینچیسی، عقل و الهی تعلیمات یاروقلیگیده روح القدس گه یول توتگنلر.

         دبوسی «تقویم الاًدلّه» کتابی مقدمه سیده (9-بیت) تأکیدله گنیدیک، روح نینگ نوری اساسی بولیب، بیرینچی اورینده و عقل نینگ نوری فرعی بولیب ایککینچی اورینده توره دی. مؤلف اوشبو موضوعنی اوزی نینگ تصّوف بوییچه یازگن «الاَمَد الاقصی» و«خزانة الهٌدی» کتابلریده کینگ کولمده یاریتگه نینی ایتیب اوته دی.

         آذربایجانلیک بویوک عارف شاعر- عماد الدین نسیمی، اوزی نینگ حر فکرلیگی و ایرکین قره شلری بیلن اعتراض و کورش روحیه سیگه تولیب- تاشگن اجتماعی و فلسفی غایه لرنی آذری تورکی تیلیگه کیریتیب، اوز غزللری بیلن سکزینچی هجری عصرده اورته شرق نینگ اجتماعی- فلسفی قرشلری بوییچه کوچلی بیر حرکت یوزه گه کیلتیردی.

         نسیمی اوز عصری نینگ قاتیب قالگن رسمی مذهبی قره شلریگه قرشی کوره ش باشلَب، عقیدوی غزللر رواجله نیشی اوچون زمین یره تیب بیردی.  او، مذهبی حکملرنی یوزه کی توشونگن قشری روحانیلرگه قرشی توریب، انسان کمالاتی بوییچه اوز غایه لرینی ترقتگه نی اوچون متعصب دین اربابلری تامانیدن وحشیلرچه اولدیریلدی.

         آذربایجان ادبیاتیده غزل ژنری تکاملی بوییچه چیرایلی کتاب یازگن آزاده رستموا فکریچه، نسیمی غزللری نینگ «قهرمانی» زمان و مکانده سیغمه یدیگن بیر شخصیت دیر. مثلاً:

مـنـده سیـغـر ایـککـی جهـان، من بو جهانه سیغمارام

گــوهــر لامکـان مـــنــم، کـون و مـکـانــــه سیــــغمارام

عرش ایله فرش و کاف ونون، منده بولوندی جمله چون

کِـس سـوزونـــو و اَبصَــم اول، شــرح و بیانه سیغمارام

کـــَون و مــکـــان دور آیــتــیــم، ذاتـــه گــیــدر بـدایتـیم

ســن بــو نشــانیلــن مـنی، مـن بو نشانه سیــغمارام

کـیمـسه گـمـان و ظـن ایـلـه، اولمـادی حـقیله بیلیش

حقـی بیلـن بیـلیـرکـی مـن ظـن و گـمـانـه سیـغمارام

گــرچــه محـیــط اعـظـمـم، آدم آدیــمــدیـــــــر آدمــــم

طــور ایــلــه کــن- فـکـان مـنـم، من بومکانه سیغمارام

         نسیمی کامل انساننی اوز جانی نینگ جانانه سی و عالم صدَفی نینگ دُردانه سی دیب بیله دی:

مرحــبــا انســان کـامــل جــانـیـمـیـن جــانانه سی

عالمی جسمی صدف دِر، سن میسن دُردانه سی

         نسیمی تصویرلب مقتَیدیگن انسان بیر انتزاعی (ذهنی) موجود ایمس، عکسینچه صنعتچی نینگ قلمی بیلن چیزیله دیگن واقعی انسان نینگ  بدیعی تصویری دیر. بو انسان بیتمس- توگنمس جوشقین کوچ ایگه سی، گوزه ل ایستکلر تاشوچیسی، یره توچی نینگ مظهری و آدم اولادی دیر.

         بویوک صوفی شهاب الدين سهروردی تأكيدله شيچه، دنيا ده تنگری نينگ فقط صفتلرينی كوريش ممكن، اونينگ اوزينی كوريش ممكن ايمس. او «آداب الطريقه» رساله سيده (اوزبیکستان فنلر اکادمیسی، ابوريحان بيرونی( وحدة الوجود دریاسیگه شونغیب کیتیب، بوتون ناميده گی شرق شناسليك انستيتوتی كتبخانه سيده، 507 نچی رقملی قوليازمه) قوییده گیدیک فکر بیلدیره دی:

         «معرفت عالمی- لاهوت عالمی، يعنی اينگ چيرايلی وگوزل قيليب يره تیلگن عالم- روح القدس نينگ اصل وطنی دير.» اونينگچه، روح القدس دن مقصد كامل انسان دير.

         اوزبیک عارف شاعری بابا رحیم مشرب (1653-1711) حیاتینی اوشبو غایه نینگ ترنم قیلیشگه بغیشله دی. او انسان مقامینی فرشته لردن شو قدر یوکسکلرگه کوتردی که اولرگه حضرت انسان مقامیگه ییتیب باریش هیچ قچان میسر بولمه یدی، نیگه که اولر فرشته- ملائکه بولگن لیکلری اوچون عشق، محبت و عاطفه دن بی خبر دورلر، درد و الم نیمه لیگینی سیزمه یدیلر. حتی اینگ مقرب فرشته لردن بیری بولمیش جبرائیل هم عشق حریمیگه اوچیب بارماقچی بولسه، قناتلری کوییب کول بوله دی:

تارتسم بیـر آه درد بیلـن مـحـشریـنـگ کویر

قیلسم فغان بولاغی قوریب کوثریـنـگ کویر

قاچ آسمان، پناه گه یاشین پیکـریـنـگ کویر

ای جبرئیل ییغ ایمدی اوزینگنی پرینگ کویر

بی درد سن، فرشته سن و عشقـدن یـراغ

         مشرب حقیقی کمالگه ییتگن انساننی عیسی مسیح گه یقین لشتیریب، آسمان اونگه مناسب اورین دیب بیله دی:

عـیـسی روح پـــرور، تـــرک تـعـلــــق ایـــلــــر

کوک صحنیده قلندر، یخشی مکان ایمس مو؟

         او، برچه علایقدن آزاد بیر انسان صفتیده اوزینی شونچه ایرکین سیزه دی که سیزگی و احساسینی زمانه سی کوتره آلمه یدیگن درجه ده قوییده گیدیک بیان قیله دی:

سَر به جیبِ خویش بردم، از عدم باز آمدم

مـظـهـر ذات اَلَــستـم، یک تـن اوتــاد آمدم

* * * *

نـیـم موسی نـقـاب از چهره بردار

نمی آید خوشم این «لن تـرانی»

         بابا رحیم مشرب 18 نچی عصر باشلریده، اوز حر فکرلیگی نینگ قربانی بولیب منصور حلاج و عمادالدین نسیمی کبی، تار فکر متعصب روحانیلر حکمی اساسیده بلخ حاکمی محمود خان تامانیدن دار گه آسیب اولدیریلدی. اونینگ جسدی مریدلر تامانیدن اشکمش شهریده توپراققه تاپشیریلدی، قبری اشکمشده مریدلر زیارتگاهیگه ایلندی.

         ايريم متصّوفلر كامل انساننی ايدآللشتيريب، اونی الوهيت (الهی ليك) گه یقین مقامده مجسم لشتيريشگه اورينگنلر، حتی اونی يره توچی بيلن انسانلر اورته سيده واسطه چيليك قيلوچی مقدس ذات ديب، بعضاً اونينگ مقامينی پيغمبرلر مقاميدن هم اوستونراق قويگنلر. اولر، گويا كه دنيا نينگ برقرارليگی و آسايشته ليگی نینگ عاملی ديرلر.

         اوزبیکستانلیک عالم نجم الدين كاملوف «تصّوف» ناملی كتابيده تورلی منبعلردن كيلتيرگن معلوماتلرگه كوره، یيرنينگ ايككی قطبيده ايككی قطب اعظم، تورت برجيده تورت ته اَوتاد، یيتتی اقليميده یيتميش ايككی ته ابدال، هردايم قوريقلاوچی بوليب توررايكن. شو سببلی هر قنچه آدملر گناهگه باتيب كيتسه لر هم یير يوزی آستین- اوستون (زير و زبر) بولمه ی، اولرنینگ شفاعتی طفيلی اوز اوقيدن چيقيب كيتمس ايكن.

         كاملوف «بو، بلكه حقيقت، بلكه روايت- نقل دير، اونگه ايشانيش یاکه ايشانمسليك هر كيم نينگ اوز ايشی» ديب فكر بيلديره دی.

         كامل انسان حقيده مستقل كتاب يازگنلر دن بيری عبدالكريم بن ابراهيم الجيلی اوز اثريده وحدت فلسفه سی اساسچیسی ابن العربی نظريه لرينی رواجلنتيرگن حالده شونداق خلاصه گه كيله دی: كامل انسان اونینگ اطرافيده بوتون كائنات ايلنه ياتگن بير قطب دير، خلقت باشله نیشی بيلن بوكونگه قدر كامل انسان اوزيگه خاص حقيقتی بيلن بير دير. محمد اسمی بيلن اتلگن بو ذات هر قنده ی شكلنی آليش قدرتيگه ايگه بوليب، الله تامانيدن يوباريلگن برچه پيغمبرلرنينگ شكلیگه كيريب كيلگن. حضرت محمد هر قنداق صورتده كورينيش قدرتیگه ايگه بوليب، هردايم انسانلرنينگ اينگ كامل صورتيده كورينيب، اولرنينگ مقامينی كوتره دی.

         كامل انسان حقيده تورلی كيشيلر تامانيدن بيلديريلگن یوقاریده گیدیک فكرلرنينگ بعضیلری «حلوليه» عقيده سيگه اوخشب كيته دی. حلوليه يا كه تناسخ اعتقادیگه كوره، روح بير بدندن ايككينچی بدنگه اوتيب توره دی. شونينگديك، ايريملری اماملر حقيده گی اسمعيليه عقيده سينی ايسلته دی. اولرنينگ عقيده سيگه كوره، اگر بير لحظه امام دنيا ده بولمسه، برچه نرسه لر نابود       بولر ایمیش.

         عبدالرزاق کاشانی اوز کتابی نینگ  83-82 نچی بیت لریده، حقیقی انسان بالقوه کمالینی، بالفعل حالگه کیلتیرگن انسان دیر، دیدی. شونینگدیک کاشانی باشقه انسان لرنی، حیوان انسان یعنی عقلی نینگ نوری قارانغولیکده قالیب، شهوت، غضب و باشقه نفسانی ایستکلرگه بیریلیب، کمال درجه سیگه ییتیب بارالمه گن انسان، بویوک انسان و کیچیک انسانلرنی ایسله تیب اوته دی.

         دوکتور سجادی «عرفانی اتمه لر و تعبيرلر قاموسی» كتابيده تأكيدله گنیديك، تصّوف اهلی كامل انسان حقيده سوز يوريتيب، جوده كوپ بحثلر قيلگنلر. اولر تامانيدن كامل انسانگه نسبت بيريلگن خصوصيتلر و يوكسه ليش درجه لرينی اعتبارگه آله ديگن بولسك، او حياتده تاپيلمه يديگن اكسير اعظم گه² اوخشه ب كيته دی. ليكن نسفی ايتيشيچه، هر بير عصر ده بارليق دنياسيده البته بير كامل انسان موجود بوله دی.

         شيروانی «رياض السياحه»، «رياض الهدایه»، «رياض العارفين» ده قيد ايتيشيچه، كامل انسان 45 دن كوپراق نام بيلن اتلگن ايكن. اولر جمله سيدن جبرائيل، ميكائيل، اسرافيل، عزرائيل، نوح، موسی، عيسی، اكسير اعظم، انسان مطلق، خضر، الله نينگ خليفه سی و باشقه لرنی ايسله تيش ممکن. ايسله تيب اوتيلگن تعريفلر و صفتلردن كورينيب توريبدی كه، كامل انسان بير ايدآل ذات بوليب، هردايم انسانلرنی اونينگ خصوصيتلرينی ايگللب آليش اوچون اوز تمانيگه تارتيب توره دی.

         ليكن كبرويه و نقشبنديه طريقتلريده كامل انسان سيماسی هيچ قنداق اغراق و مبالغه سيز عملی حيات طلبلريگه ماس كيله ديگن شكلده تصويرلنه دی. شبهه سيز نجم الدين كبرا هم، بهاءالدين نقشبند هم، شونينگديك اونينگ ايزداشلريدن عبدالرحمن جامی و عليشير نوایی كامل انسان درجه سيگه كوته ريلگن ذاتلردن ايديلر.

         نجم الدین كاملوف «تصّوف» كتابيده «اولوغ عليشير نوایی نينگ اوزی كامل انسان نينگ يارقين تمثالی دير» ديب يازه دی. ليكن اولر هيچ قچان كشف و كرامتنی دعوا قيلمه ی، اوزلري اوچون باشقه لرگه نسبتاً اوستونليك سيزمسدن حیات بيلن چمبرچس باغلنگن حالده يشه ب، خلق و وطن آلديده اوز انسانی وظيفه لرينی بجه ريب كيلگنلر.

         نجم الدين كبرا خيوه شهريده كتته خانقاه قورديريب، كوپ سانلی مريدلر تربيه سی و علمی اثرلر يازيش ايشلری بيلن مشغول ايدی. باشقه بحثلرده ایتگه نیمیزدیک تدقيقاتچيلرنينگ تأكيدله شیچه، او يازگن اثرلر ابن العربي اثرلری و باشقه اثرلر بيلن بيرگه، 13 نچی عصرده علمی تصّوف و فلسفی نظريه لرنی اورگه نيش منبعی و پايديواری حسابلنه ردی. او «وطننی سيوماق ايماندن دير» ديگن حديث مضمونیگه عمل قيلگن حالده، قوليگه قورال آليب دشمنلرگه قرشی كوره شدی و وطننی مغُللر هجوميدن حمايه قيليش يوليده شهيد بولدی.

         كبرا، عقلنی اعزازلب، اونی نفسگه قرشی قويه دی. اونينگچه، عقل غلبه سی  ايمان غلبه سی و نفس غلبه سی شيطان غلبه سی دير. نفس، شريعت و عقلگه قرشی توريب هوا و هوس بيلن كيليشه دی.

         او، خلوتده (چلله ده) اولتيرگن سالككه قوييده گی ديك يوللنمه بيره دی: اونينگ كونگليده كرامتلر و موهِبه لر (الهی امتيازلر و عنايتلر) كيچمسليگی كيره ك. اوزی نينگ خلوتده اولتيريشی اوچون هيچ قنده ی اهميت بيرمه يدی، اوز نفسيدن يامان كيچينمه لرنی و كونگلیدن فاسد و توبن ايستكلرنی چيقريب تشله يدی. شريعت و سنّه گه قرشی هيچ قنداق ايش قيلمه يدی.³

         كبرا نينگ مقصدی ترك دنيا چيليك ايمس، بلكه نفس نی پاكلش طفيلی اونی حيوانی و شهوانی ايستكلردن خلاص قيليب، روحينی يوكسك درجه گه كوته ريش، انسانده هردايم وجداننی اويغاق سقلب، حقيقی انسان مقاميگه كوته ريليشدير.

         شيخ بهاء الدين نقشبند تصّوف تعليماتينی عملی حيات بيلن چمبرچس باغله يدی، ترك دنيا چيليك، تيكين خورليك و دنگسه ليك گه برهم بيريش مقصديده مريدلرنی قبول قيليش اوچون اولرگه بيران بير كسب و هنر بيليشی نی شرط قيليب قويدی. اوزی شخصاً كيچيك ايكينزاريده ایشلب، اوز محنتی محصولاتی بيلن حيات كيچيرردی. «قلبينگ الله بيلن، قولينگ محنت بيلن بند بولسين» ديگن اونينگ قيمتلی كورستمه سی نقشبنديه طريقتی قنچه ليك حيات بيلن باغليق ايكنليگی نينگ يققال دليلی دير.

         بهاؤالدين نقشبند اون ايككی ييلنی ييريك تورك شيخ لريدن بيری بولميش خليل آته (خليل سلطان) بيلن اوتكزگنيده اونينگ اينگ يقين صحبتداشی و سِرداشی بوليب، جمله دن، آلتی ييل اونينگ يانيده سياست ايش لری و دولت يوموشلری بيلن شغلله نيب كيلدی و عملی حياتده كامل انسان تمثالينی يره تيب بيردی.

         اونينگ اورين باسر لريدن بيری خواجه عبيد الله احرار اوچ مينگ قوش- هوكيزلی یيرگه ايگه بوله توريب، فقيرليكده يشه دی. منطقه ده تينچليك و خوفسيزليكنی سقلش اوچون زمان شاهلرينی انصاف و عدالتگه چارلب توردی.

         مير غلام محمد غبار «افغانستان، تاريخ اوزَنيده» ناملی كتابيده يازيشيچه، افغانستانده اوشبو طريقت نينگ اينگ كامل پيرولريدن عبدالرحمن جامی و عليشير نوایی حسابلنه دی. اولردن بيری فقر و تقوا لباسيده، اخلاق و مدنيت نی ترقه تيش يوليده خدمت قيلگن بولسه، ايككينچيسی ايسه، اميرليك و رياست (رهبرليك) مقاميده توريب، علم و فننی رواجلنتيريش يوليده فعاليت آليب باردی. مؤلف نينگ تأكيدلشیچه، اجتماعی شرايط تأثيری آستيده اونينگ طريقتيده عملی تامانلر جوده كوپ ايدی.

         نقشبنديه طريقتی نينگ دوامی بولميش مجدديه طريقتی نينگ اساسچیسی امام ربانی شيخ احمد سرهندی «مكتوبات» كتابيده بهاؤ الدين نقشبند تعليماتی شريعتگه موافق و زمان طلبلريگه ماس ايكن ليگينی اوقديريب اوته دی.

         ساده چه قيليب ايته ديگن بولسك،كامل انسان برچه الهی صفتلرگه اساسلنگن روحی تكاملگه ايريشگن حقيقی انسان دير. قرآن كريمده یره توچی جهانده كامل انسان نينگ تمثالی بولميش محمد علیه السلام گه «سين برچه عالی اخلاقی فضيلتلر ايگه سی سن» ديب خطاب قيلگن ايدی. شونينگ اوچون كامل انسان نينگ سيماسی الهی صفتلر، يعنی، يوكسك معنوی خصوصيتلر، روحی فضيلت لر و اخلاقی معيارلر بيلن بيلگیلنه دی.

         یره توچی ازلده فرشته لرگه: «مين یير يوزيده انسان نی خليفه (اورين باسر) قيليب يره ته من»، ديدی. فرشته لر: « یير يوزيده فساد ترقه تيب قان توكوچی كيشيلرنی يره ته سن می؟» ديب سوره گنلريده، يره توچی اولرگه قره ته: «مين بيلگن نرسه لرنی سيزلر بيلمه يسيزلر»، ديب جواب بيرگن ايدی. («بقره» سوره سی، 30 آيت).

         ازلدن انسان بیر- بیریگه قره مه- قرشی بولگن ایککی خصوصیتگه ایگه ایدی. فرشته لر انسانگه نسبت بیرگن فسق و فساد و قاتللیک، انسان نینگ سلبی تامانی، یعنی شیطانی یونه لیشدن عبارت بولسه، یره توچی تامانیدن اشاره قیلینگن و فرشته لرگه معلوم بولمه گن نرسه، انسان نینگ رحمانی یونه لیشی، یعنی، علم و فضیلت لرنی ایگللب آلیب، عقل و تفکر کوچی بیلن ییر یوزینی آبادانلشتیریش، مدنیتنی ترقه تیش، امکانی باریچه طبیعت قانونلرینی کشف ایتیب، اوندن مادی و معنوی ترقیات یولیده فایده لنگن حالده، جهان ده تینچلیک اورنه تیش و اونگه مادی گوزه للیک بغیشلب، معنوی تکامل نینگ یوکسک پلله لرینی باسیب اوتیش ایدی.

         انسان نهایت یوکسک استعداد و چیکسیز تفکر ایگه سی بولگه نی سببلی تصورگه سیغمه یدیگن علمی یوتوقلرگه ایریشیب، شونداق علمی- حربی  اپراتلر یره تیش گه موفق بولدی که، اولردن اورین سیز و توبن مقصدلر اوچون فایده له نیش، ییر یوزی و بوتون انسانیت اوچون کوتیلمه گن فاجعه لر نینگ کیلیب چیقیشیگه سبب بوله آله دی.

         میلادی 2001 ییل 11 سپتمبر کونی امریکا ده یوز بیرگن مُدهش قوپاروچیلیک حرکتی شونی اثباتلب بیر دی که، وجدانی توبنلیک که یوز توتگن، نفس و شیطان ایستک لریگه بیریلگن، معنویتدن اوزاقله شیب، اخلاق و آداب نیمه لیگینی اونوتگن کیمسه لر اوز مادی و نفسانی مقصدلریگه ایریشیش اوچون انسانیتگه قرشی بولگن هر قنداق جنایتگه قول اوریشلری ممکن.

         بوگونگی کونده فقط مادی حیاتگه بیریلیب، هر بیر نرسه نی، هر بیر قدریتنی فقط مادی بایلیک معیارلری بیلن اولچَب، اخلاقی- معنوی قدریتلر (ارزشلر) نی اونوتیب باریش خصوصیتلری انسانی جمعیتده یققال کوزگه تشلنماقده.

         انسان فقط تفکر و اخلاق بیلن باشقه حیوانلردن اجره لیب تورگه نینی نظرده توته دیگن بولسک، ایتیش ممکن که، اخلاقی فضیلتلردن اوزاقله شیش هر بیر انسان و برچه انسانیتنی توبنلیک و توشکونلیک ساری آلیب باریشیگه هیچ شبهه یوق.

         قیسقه سی شو که، روحی و معنوی جهتدن کمالگه ایریشگنی طفیلی اوز نفسی اوستیدن حکمرانلیک اورنه تیب، اوز منفعتینی خلق منفعتیده و اوز بختینی جمعیت بخت و سعادتیده کوریش قابلیتیگه ایگه بولیش، وطن حمایه سی و ملت تینچلیگینی سقلَش یولیده اوزینی قربان قیلیشگه چه تیار توریش، ایزگو نیت بیلن ایش آلیب باریب، برچه نی ایزگولیککه اوندش، یوکسک مدنیت و چوقور بیلیم ایگه سی بولگن حالده برچه انسانلرنی اولرنینگ دینی، مذهبی و اعتقادیدن قطع نظر، تینگ حقوقلی انسانلر و یگانه حقیقتنی قیدیروچیلری دیب توشونیش، برچه بیلن دوستانه مناسبتده بولیب، هیچ کیم گه یامانلیک قیلمسلیک، هیچ کیمنی عقیدوی یا که ایتنیک (نژادی) جهتدن کم سیتمسلیک خصوصیتلری، ایدآل کامل انسان نینگ خصوصیتلریدن حسابلنه دی.

         شیخ سعدی طریقت نی قوییده گی قیسقه چه عبارت لر بیلن تعریف له گن ایدی:«طریقت ایشی فقط تسبیح توتیب، یونگدن لباس کییب عبادت قیلیش بیلن بولمه یدی، طریقت خلق نینگ خدمتیدن باشقه نرسه ایمس».

         فرید الدین عطار روایتیگه کوره، شیخ ابوالحسن خرقانی بونده ی دیگن ایکن: «کاشکی، برچه خلق اوچون مین اولسَیدیم، اوشنده خلق اوچون اولیم بولمه سدی. کاشکی، برچه خلق نینگ حساب- کتابینی مین بیلن قیلیشسَیدی، اوشنده قیامت کونی اولر اوچون سوال و جواب بولمه سدی. کاشکی، برچه خلق اورنیده مینی جزالشسَیدی، اوشنده اولرنی دوزخ آلاویگه آلیب باریشمه گن بولر دی». بو کبی انسان سیورلیک، کامل انسان کرکتری قیرره لری نینگ انعکاسی دیر.

         بیز کیله جکده اولکه میزده حقوقی دولت و دموکراتیک جمعیت قوریش جریانیده، ینگی اولادنی تربیه لش بوییچه تصّوف تعلیماتی و عرفانی قدریتلردن فایده له نیب، کامل انسان نینگ ایدآل سیماسینی خلقی میز، اینیقسه، یاشلریمیز گه تصویرلب بیریب، اونده گی عالی صفتلر و اخلاقی فضیلتلرنی اوزلشتیریب آلیشگه توصیه قیلیشیمیز کیره ک.

         ایضاحلر:

         1- لطايف دن مقصد، مادی خصوصيتلرگه ایگه بولمه گن روحی نرسه لر.

         2- قدیمی کیمیا ده مِس نی آلتینگه ایلنتیره دیگن بیر جوهر.

         3- نجم الدين كبرا، «كونگليم كوزی بيلن كورگنلريم» رساله سی، عرب تيليدن ع. ش  جوزجانی ترجمه سی.

«تصّوف و انسان» کتابی، یازوچی: دکتور شرعی جوزجانی، 334-365 بیتلری، 2012 کابل.