گنجه لی نظامی نین تورکجه دیوانینا بیر باخیش / م. کریمی

گنجه­ لی نظامی، تکجه آذربایجان ادبیاتی یوخ، بلکه بوتون شرق ادبیاتی­نین اؤنملی و بؤیوک، اؤلمز سیمالارینداندیر. اونون درین دوشونجه­ سی، بشر سئوه ­رلیگی، بوتون دونیا انسانلارینا بسله ­دیگی محبت، قادینلارا قویدوغو سایغی و حؤرمت، هابئله انسان سئوه رلیک و ایده آل بیر توپلومون اؤزه ­للیک­لرینی یارادیب – گؤسترمه ­یی، بشرین سعادتی اوچون چالیشدیغینا گؤره، ابدی بیر سیما کیمی قالارقی دیر. بئله بیر گؤرکملی انسانی هامی اؤزوندن بیلمه ­یه حقلیدیر. فارسلار نظامینی اؤزلرینه باغلاسالار، قیناماق اولماز؛ کوردلر نظامینی منیمسه سه لر حق وئرمه لی ییک؛ آذربایجان دا بو بؤیوک شاعیری باغرینا باسیب اونا فخر ائتسه ده حقلیدیر. نظامی تکجه بیر خلق و بیر ملت اوچون یوخ، بلکه بوتون بشریت اوچون یول گؤسترمیش و بوتون انسانلارین سعادتی اوچون چالیشمیشدیر. بئله ­لیکله نظامی نه سنین­دیر، نه منیم. او، بوتون یئر کوره­سی­نین بؤیوک شاعیری، عالیمی، حکیمی و دیلچی­سی­دیر. هامی اونو اؤزونه باغلایا بیلر.

   تاسفلر اولسون کی بیر سیرا گؤزو دار آداملار تکجه اونون فارسیجا اثرلری نین اولدوغونا گؤره بئله چالیشیرلار نظامی نی باشقا ملت­لردن قیریب، تکجه اؤزلرینه باغلاسینلار. نه گؤزل کی بوگون بو داهی شاعیرین تورکجه اثرلری ده ایشیق اوزونه چیخمیش، دونیا انسانلاری اونون باشقا اثرلریله ده تانیش اولوب، داها آرتیق باغریلارینا باسیرلار.

   نظامی نین تورکجه دیوانی نئچه ایللر بویو تانینمیشدیر، آنجاق چاپ امکانی اولمامیشدیر. نهایت 1379جو ایلده مصرده خدیویه کتابخاناسیندا ساخلانیلان الیازماسی ایرانا چاتدی. بیر سیرا عالیم لر اونو اله آلیب آراشدیراندان سونرا چاپینا حاضیرلاشدیردیلار و زحمتی ائل اوغلو آدینا دوشدو. او گوندن یبیر سیرالار اونو آلقیشلاییب، بیر سیراسی دا قارقیشلادیلار. گؤزل علمی آراشدیرمالار اوزه چیخدی. اورتایا گلن موافق و مخالف نظرلر اولدو. بیر سیراسی باشدان دیبه قده ر بئله بیر اثرین نظامی­نین اولدوغونا کافیر اولدولار و بیر سیرا سئوبینج آتینا مینیب گؤزلرینی هر بیر مخالف نظرلره باغلادیلار. اما بوگون 15 ایل او زماندان کوچیر. بو ایللرده همین دیوان دیلچی­لیک، ادبی، تاریخی، سؤزلوک و باشقا یؤنلردن مختلف ساحه­لرین اوزمانلاری طرفیندن اینجه­له­نیب و دوزگون و گؤزل سونونجلار اله گلیبدیر. بوگون بو سونوجلاردان یارارلانیب دوزگون آددیملار آتماق و دوزگون علمب باخیشلار سؤیله ­مک لازیمدیر. شوبهه یوخدور کی اونون مخالف و موافق لری هم دوز سؤزلر دئمیش و هم یانلیشلار و خطالارا دا قالمیشلار. آنجاق بو حرکت داوام ائدیلیب آیدین بیر نتیجه ­یه چاتمالیدیر.

   قاهره ­ده گنجه­ لی نظامی نین آدینا تانینان تورکجه دیوان الیازماسی، قارامانلی نظامی­نین آدینا دا یاییلمیشدیر. اونا گؤره بو ایکی شاعیری تانیماق، اونلارین دیل اؤزه ­للیکلرینی نظرده توتماق لازیمدیر. گنجه­ لی نظامی ایله قارامانلی نظامی آراسیندا 240 ایل آرا اولاراق، دیللر ده ده ییشیلمیشدیر. ایندی بو دیوان گنجه لی یه یاخین بیر دیلده­دیر، یوخسا قارامانلییا؟ بونا دوزگون جواب وئریلیرسه، بوتون چتین­لیکلر حل اولموش اولور.

بونلاری حل ائتمک اوچون آشاغیداکی یوللاری هامبارلامالی­ییک:

1)      گنجه­ لی نظامی و قارامانلی نظامی­نی دوزگون تانیماق

2)      ایکی شاعیرین شعر دیلی و شعر اؤزه ­للیک­لری

3)      ایکی شاعیرین دوشونجه و بیان دونیاسی و شعر مهارتی

4)      25 ایل عرضینده دیلیمیزین ده ­ییشیلمه ­سی و دیل فرقی

5)      دیوانداکی شعرلرین بیر – بیر آراشدیرماسی و معیارلاماسی

6)      شعرلرین هانسی زمانا و شاعیره عایید اولدوغونون بللنمه­ سی

بو مرحله لری کئچیرندن سونرا، دیوانین تکلیفی آیدینلاشار. البتده هر بیر آراشدیریجی نین اؤز سبکی، علاقه سی و اونون سلیقه سی ، هابئله معلومات دایره سی و ده یرلری بو آلدیغی سونوجا اثر قویا بیلر. ادبیات ساحه ­سی ریاضیات و ایدمانلا فرقله ­نیر. بورادا یاریش یوخدور کی بیر داور ایکی قهرمانین غلبه گلدیگینی بللندیرسین. یا ریاضیات دا دئییل کی 2*2 همیشه 4 اولسون. بورادا باخیش و گؤروش اؤز ائتکی­سینی بوراخاجاقدیر. بوندا شوبهه یوخدور.

   گنجه ­لی نظامی ایله قارامانلی نظامی آراسیندا 240 ایل فاصله واردیر. گنجه ­لی سلجوقلار زمانی آذربایجاندا یاشامیش و تاریخی اولایلار اونون شعرینی باشقالاریندان فرقلندیره بیلر. قارامانلی نظامی 240 ایل سونرا یاشاییب، گرمیان سارایی ایله باغلی اولموش و 29 یاشیندا دونیاسینی ده ­ییشمیشدیر. بیر حالداکی گنجه­لی نظامی قوجالیغینا قده ر سارایین حؤرمتینی قازانمیش، آذربایجان و فارس ادبیاتی ایله یاخیندان یاشامیشدیر. قارامانلی فارس ادبیاتینا علاقه بسله­ یه ­رک بیر زمان ایرانا گلمیش، بورادا طب اوخوموش و آنادولویا دؤنموشدور. تاریخی اولایلار و جغرافیا اؤز تاثیرینی بو ایکی شاعیرین اثرلرینده قویموشدور. یاشادیقلار محیطین کولتورو ده ائتکی سیز اولمایاجاقدیر.

   ایندی دیوانا دؤندوکده تاریخی اولایلاری بیر نئچه شعرلرده گؤروروک نرگس قصیده سینده آذربایجان دیلی­نین اؤزه ­للیکلری، هابئله ایران و سلجوق شاهلاری­نین ائتکیسی دانیلماز شکیلده گؤز قاباغیندا جانلانیر. بورادا فارس ادبیاتی­نین دا تاثیری دانیلمازدیر.

علم و سنجاق زرکش نه سببدن گؤتوره ­ر

گر سریر چمنه اولمادی سرور نرگس.

علم و سنجاق گلمه­ لری گنجه ­لی نظامی نین فارسیجا دیوانیندا دا بوللو بوللو ایشلنمیشدیر. بو سؤزلرده و شعردن فارس ادبیاتی و آذربایجان ایسی گلیر. آنادولو شاعیرلری­نین هئچ بیری­نین دیوانیندا سنجاق کلمه­ سی علم و بیرق معناسینا ایشه گئتمه ­ییبدیر.

دولدوروب چون جگریندن قدح زر نرگس

نوش ائده ر لعل لبین یادینا ساغر نرگس

بو قصیده ده چوخلو فارس ادبیاتی نین اصطلاحلاری ایشه گئتمیش و گنجه­ لی نظامی­نین سؤزلرینه داها اویغوندور. بورادا ایشه آپاریلان ترکیبلر، اصطلاحلار، دئییم طرزی آذربایجان شعرینه باغلی و فارس ادبیاتیندا دا نمونه­ لرینی تاپماق مومکوندور. حتا نجوم اصظلاحلاری، بنزتمه­لر تماما گنجه­لی نظامی­ نینکیدیر. بو قصیده ده خسرو آفاق – محمدخان دان آد چکیلیر، بوتون مورخلر اونو جهان پهلوان سلجوق شاهلاریندان و امیرلریندن بیلیرلر. جهان پهلوان همان سلطاندیر کی گنجه نظامی خسرو – شیرین مثنویسینی اونا پای وئرمیشدیر.

   باشقا بیر قصیده بو دیواندا سلطان سنجر و ملک طغرل مدحینده یازیلمیشدیر. بللی­دیر کی بو سلطانلار ایران سلجوقلاری اولموش و قارامانلی اوچون تانیش بیر سیما دئییللر. شوبهه قالمیر کی بو قصیده گنجه ­لی نظامی­نین اولمالیدیر. با قصیده ده بو بیته دقت بویورون:

بو سنجر ایله طغرل وصفینی، ای نظامی،

جیزسان، مراد ائده رسن شاه قاپیسینا دوغرول.

بو قصیده ده قافیه چوخ اؤنملی دیر و حتا بونو دا اثبات ائتمک اولار کی بو قصیده هئچ عنوانلا چئویرمه دئییلدیر. بیر سیرا عالیم و ادیبلر بونو ادعا ائدیرلر کی بو دیوان گنجه ­لی نظامی­نین اولورسا دا سونرالار تورکجه­ یه چئوریلمیشدیر و اصلی فارسیجا اولموشدور. آنجاق بو قصیده نین قافیه بحثینه گیریشیرسک، اثبات ائتمک چتین دئییلدیر کی بو شعر چئورمه اولا بیلمز. باشقا شعرلره ترجمه یا چئویرمه عنوانی وئرلسه ده بو قصیده اونلاردان استثنا ساییلیر. بو بیت اؤزو بو ادعایا شاهیددیر. سلطان سنجر و سلطان طغرل دا گنجه ­لی نظامی ­نین معاصرلریدیرلر و قارامانلییا هئچ باغلیلیغی یوخدور.

   باشقا قصیده سلطان جمالین مدحینده ­دیر. بو قصیده بئله باشلیر:

شکر کیم سلطان گردون ، حشمت انجم حشم،

عز ایله باسدی بساط سلطنت اوزره قدم

رزوم بهرام ایله یونان تختینی فتح ائیله­ ییب،

قصر کیخسرودا دارا کیمی توتدو جام جم...

راحه الصدور و آیه الصدور کتابیندا بئله گؤسته ­ریر کی جمال­الدین آی بیگ، همدان امیرلریندن اولاراق، قیزیل ارسلانین اوغلو طغرلون وزیری ایمیش. بئله لیکله قارامانلی چاغیندان 250 اتیل اؤنجه باغلیدیرلار. بوندان علاوه، دیل و آدلاری چکیلن اسطوره وی ایران شاهلاری­نین آدلاری گنجه ­لی نظامی­نین دیل و تاریخینه داها اویغوندور. بو قصیده ده آدلاری چکیلن اسطوره شاهلارینا بیر باخین:

آفرین لر ائیلرلر ایدی گؤرسه ­لردی ذره ­نی

اردشیر و رستم و پورشنگ و گست هم.

و:

ارمه یه قدرین الینی اؤپمه یه دست خیال

گر دوققوز کرسی­نون افلاکین قویا تخته قدم.

بو بیت فارس شاعیرلری طرفیندن چوخ ایشلنمیشدیر. ظهیر فاریابی بئله دئییر:

نه کرسی فلک اندیشه خواهد زیر پای

تا بوسه بر رکاب قیزیل ارسلان زند.

بئله قصیده ­لر گنجه ­لی نظامی ­نین دؤورونه عایید اولان مدحیه­لرده و فارس شعرینده داها چوخ واردیر. بو قصیده گنجه ­لی اولدوغونا شوبهه ائتمیریک.

باشقا قصیده بئله باشلیر:

خسرو ملک مروت، داور عالم پناه،

آفتاب اوج دولت، سایه لطف اله

بو قصیده ­نین آردیجا بئله اوخویوروق:

نئجه کیم فراش چاپین شیوه­ی لیل و نهار

گه دوشویه فرش عنبر، گه توتا چتر سیاه...

بو قصیده ده "چتر سیاه" اصطلاحی گنجه­ لی نظامی زمانیندا عباسی خلیفه­ل رینه عایددیر. نظامی فارسی شعرینده ده بئله گتیریر:

سبز بر تن و چتر سیاه بر سر"

بئله لیکله بو قصیده ده قارامانلییا هئچ باغلیلیغی اولا بیلمز.

آشاغیداکی غزللره باخالیم. بو غزل چوخ گؤزل، آخیجی­دیر:

یوزونه اهل نظر جنت اعلا دئدیلر

چنه نه پرتو انوار تجلی دئدیلر.

زاهدین یوزونه باخمادیغینی ائشیدجک

پرتو شمس نه ­دیر، دیده اعمی دئدیلر.

بو شعری ائل اوغلو قارامانلیدان بیلمیشدیر. او، قافیه ­لری بئله اوخوموشدور:

معلی دئدیلر/ طفیلی دئدیلر / معنی دئدیلر / حوری دئدیلر و نهایت، سون بیتی ده بئله اوخوموشدور: شیخی دئدیلر. و بئله دوشونموشدور کی بو قارامنلی نین اولاراق، اؤزونو شاعیر شیخی ایله مقایسه ائدیب و اؤزونو شیخی کیمی بؤیوک بیر شاعیر بیلیر. بیر حالداکی بیز بو شعری دوزگون اوخویورساق ، گره­ک بئله اوخویاق:

معلا دئدیلر / طفیلا دئدیلر / معنا دئدیلر / حورا دئدیلر و سون بیت ده " شیخا دئدیلر" کیمی اوخونمالیدیر. ایندی سون بیتی کامیل صورتده اوخویالیم:

ای نظامی، گؤرجک نظمی نی ارباب نظر

یاراشار سنه مرید اولماغا شیخی دئدیلر.

یعنی ای شیخ سنه مرید اولماغا یارشیرسان. بئله­ لیکله شیخی شاعیره هئچ بیر نسبتی یوخدور. بئله اولورسا، بو غزل گنجه­لی نظامی نین اولدوغو شوبهه­ سیز اولور. چونکی قارامانلی تکجه 29 ایل یاشامیش و 29 یاشلی بیر مقلد شاعیره شیخ دئمک اولماز. و یا 29 یاشیندا اؤلن بیر شاعیر شیخ رتبه­ سینه چاتماسی داها چتیندیر.

باشقا بیر غزله نظر سالالیم:

مژده ای خاطر پژمرده کی دلبر گله ­سر

جان سارایینا امیر اولماغا سرور گله­ سر.

یئنه دیل بولبولو باشلادی فغان ائیله­ مه ­یه

مگر اول سرو، گل اندام، سوسنبر گله ­سر؟!...

بو غزل گنجه ­لی نظامی­نین باشقا غزللرینی یادا سالیر:

هر گئجه­ م اولدو کدر، غصه، فلاکت سنسیز. . .

ویا : چئجه خلوتده بیزه سئوگیلی یار گلمیش ایدی . . .

و باشقا غزللر. آنجاق بیر سیرا غزللر بوگون نظامی­نین اولاراق تورکجه­یه چئویرمه­دیرلر. بو ترجمه ­لر ده او قده ­ر گؤزلدیرلر کی اوخوجو تورکجه­ سینی اصلی فارسیجادان داها آرتیق بگه­نیر و اوره ­یینه یاتیر. بونون نه دنی ده اونلارین دیلماجیندان علاوه، شعرین اصالتینده و شاعیرین آنادیلینده اولدوغودور. شاعیر اؤزو ده بو شعری آنادیلینده یوخ، بلکه باشقا دیله ترجمه ائتمیشدیر. ایندی اؤز اصلینه قاییدیر.

دیواندا بیر سیرا ملمعلر ده واردیر، یانی ایکی دیلده شعرلر واردیر. بو شعرلر نظامی ­نین اؤزه للیکلریندن­دیر.

باشقا غزلین باشلانیشی بئله ­دیر:

دلبر گؤتوردو چونکی یوزوندن نقابینی

چرخین گؤتوردو چرخه مه و آفتابینی.

بو غزلین سون بیتی بئله­ دیر:

کویونده کئچدی هجریله عمری نظامی ­نین

جنت ایچینده چکدی جهنم عذابینی.

بو بیت گنجه لی نظامی نین فارسیجا دیوانیندا بیر نئچه غزلده گلمیشدیر؛ بئله لیکله اونون شعری اولدوغوندا شوبهه ائتمک دوز دئییلدیر.

   بو دیوانین ترجمه اولدوغو دا باشقا بیر نظریه اولا بیلر. یانی گنجه ­لی نظامی بونلاری فارسیجا سؤیله­ میش و بیر باشقا شاعیر، بلکی ده قارامانلی نظامی اونلاری فارسیجادان تورکجه یه چئویرمیشدیر. بورادا دئمک اولار کی فارسیجا دیوانیندا بو شعرلر عینی صورتده یوخدورلار. آمما مضمون یاخینلیغی داها آرتیقدیر. بونلار ترجمه اولسالار دا، ده ­یرلی­دیر؛ چونکی بوتون گؤزه ­للیگی ساخلانیلمیشدیر و اؤزه ­لیکلری ده آرادان قالدیریلمامیشدیر. بونلاردا نظامی نین روحو دویولور. حتا بونلار ترجمه اولسالار دا، دیوانین ده ­یرلی آزالماییر، بلکه گؤسته ریر کی بو عنعنه – تورکجه شعر و غزل یوزایللر بویو داوام تاپمیش و دیلیمیزین زنگینلیگینه سبب اولموشدور.

   بئله لیکله گنجه­لی نظامی­نین تورکجه دیوانی­نین داها بوندان دا زنگین اولدوغونا اینانیریق و گله جکده باشقا دیوانلارین تاپیلماسینی گؤزله ­ییریک.