استاندارد تورکجه میز / دیلیمیزین بوگونکو دورومو

دانیشیق متنی

م. کریمی

19/02/1401

سئویملی دوسلار! بوگون معیار و یا استاندارد دیلیمیزدن دانیشماق ایستردیم.

بونا اینانیریق کی تورک دیلی ایراندا آرادان گئدن دئییلدیر، آنجاق بیر سیرا آخساقلیقلار اونو تهدید ائدیر و بو تهدید ده اساسلی و دانیلمازدیر. بونا چاره قیلماق گره کیر. بوگون دیلیمیزین آخساقلیقلاریندان نئچه سینی سایماق ایستردیم و اونون اؤنونو آلماق اوچون اؤز فیکیرلریمی اورتایا قویاجاغام و سیز عزیزلردن بو ساحه ده فیکیرلرینیزی ائشیتمک ایسته ییرم:

1 ) ایلک اؤنجه دیلیمیز کئچن یوزایلین غلط سیاستلریندن آسیلی اولاراق فاذری (فارسی – تورکی) اولماغا گئدیر. البته فاصله­سیز ده عرض ائدیم: دیلیمیزین ماراقلیلاری چوخالماقدادیر. دیلیمیز کمیت یؤنوندن ضعیفله سه ده، کیفیت باخیمیندان طرفدارالاری چوخالمادادیر. همین عامل دیلیمیزین آرادان گئتمه سی نین قارشینی آلیر. هر حالدا رسمی اداره لرده، رادیو – تلویزیوندا و تورکجه مئدیامیزین اولمادیغیندان فاذری آدلی بیر دیل، داها آرتیق خالق ایچینده یئر آلیر. فارسیجا سؤزجوکلر، اؤزللیکله فارسیجانین دئییم طرزی و گرامری بیزیم دیلیمیزده ایشله نیلیر. رادیو – تلویزیون و اداره لر بو دورومون گوجلنمه سینده داها آرتیق رول ایفا ائدیر. تورک ترکیب لری یئرینه فارسیجا عنوانلار گونو – گوندن دیللره دوشور. داها بوگون هامی اداره لرین عنوانینی و پروژه لری ده فارسیجا ایشله دیلر، مقلا دئییلیر : "سازمان بهزیستی استان تهران". و بئله – بئله ترکیب لر دیلیمیزین قایدالارینی پوزور.

بورادا بو آخساقلیغین قارشینی، دیلیمیزین رسمیت تاپماسییلا آلماق اولور. بو ساحه ده چوخلو سؤزلر واردیر.

   بو قارما – قاریشیق دیل – فاذری، بؤیوک شهرلرین حاشیه سینه گلن مهاجر قووه لر داها آرتیق ایشه آپاریر. دیلیمیزده اصیل کلمه لر اونودولور. کندلرده تمیز و دوزگون دانیشیلان دیل، بوگون داها اؤز تاثیرینی دیلیمیزده قویماییر. بیر گون، اوزاق بیر سوره ده، کندلی لرین دیلی، شهرده اولان دیلین فارسیلاشماسی نین قارشیندا دایانیردی. آما بوگون همین دوروم ده ییشیلمکده دیر. بو قارما – قاریشیق دیلین قاباغیندا نه ائتمک لازیمدیر؟

   2 ) دیلیمیزین یاراتما قووه سینین قارشینی آلمیشلار. باشقا سؤزله دئمک ایسته ییرم کی دیلیمیز تکجه شفاهی صورتده نسلدن نسله کئچیر. شفاهی دورومو داوام ائدیر. بونا گؤره – کتاب اوخوماماق، یازی امکانی اولمادیغیندان و خالقیمیزی اؤز گؤزل دیلی نین اؤیرنمه سیندن محروم قالدیغی اوچون، سؤزلره – اؤزللیکله ترکیبی سؤزلر قارشیندان معادل تاپا بیلمه ییر. یئنی عباره لر، آدلار و معنالارا معادل یارانماییر و ساده خالقیمیز فارس دیلینه اوز گتیریر. بئله لیکله دیلیمیز یارانما و یاراتما امکانلاریندان اوزاق قالیر. بئله اولدوقدا، دیلیمیز تهلوکه له اوغراییر. بودورومدا بیر سیرا یازارلاریمیز تکجه اؤز دردلرینی سؤیله ییرلر. باخین نه زاماندیر کی و و که آراجی سؤزلری اوزه رینده 40 ایلدیر یازیرلار، دانیشیرلار و هله ده باشا دوشمه ییبلر کی بئله لیکله دیلیمیزی داها آرتیق آخساقلیغا اغرادیرسینیز. ال چکین! بوگون فارسلار عربجه سؤزجوکلری تمامیله منیمسه مه یه چالیشیرلار و داها اونلاری فارسیجادان تمیزله مه یه چالیشماغی دوردورورلار. ولی بیزیمکی لر هله ده وار یورولماییبلار. بئله دوشونورلر و حرفینی ایشلتمه سه لر دیلیمیزی دیریله جکدیر. که حرفینی ایشلتمه سه لر دیلیمیز جانلاناجاقدیر. و بئله بئله فیکیرلر.

بونون حلی اوچون بیزیم رسمی صورتده مدرسه لریمیز، فرهنگستانیمیز اولمالی دیر. والسلام!

فرهنگستان اولمایینجا، دیلیمیزی گونو گوندن اؤلومه ساری یوغرولاجاقدیر. اوزون بیر سوره ده دیلیمیز بیر دیالکته، بیر لهجه یه چئوریله جکدیر.

دیلیمیزین گؤزللیکلری و اؤزللیکلری هامییا بللی دیر. آنجاق هر دیلیمیزین اؤزونه مخصوص بیر سیرا اؤزللیک لری واردیر، تورک دیلی ده بوندان باشقا دئییلدیر. آنجاق تورک دیلینده گؤزللیکلرینه گلدیکده گؤروروک چوخلو دیلچی لر، دیل تانییانلار اونون قارشیندا دیزه چؤکورلر؛ تاسفلندیریجی بیر حالدیر کی بیز بو دیلی یاخشی تانیماییریق. باشقا بیر زاویه دن باخاندا گؤروروک چوخلو دیلداشلاریمیز دیللرینی سئویر، آاما دوزگون ایشلتمه ییر. یانی دیلیمیزین گرامز و قایدالارینی دوزگون ایشه آپارماییر. بو دؤنه اوتاقلاریمیز، دیلیمیزی استانداردلاشماغا ساری چالیشاجاغیق. اصلی سؤزوموزو باشلامادان، تکراری اولورسا دا، دیلیمیزین اؤزللیک لرینه اشاره ائتمه ییمی واجیب بیلیرم. بونا گؤره چوخ اؤته ری بیر صورتده بو قونویا توخونورام.

1 دیلیمیز التصاقی یا پیوندی یا اگلوتیناتیو بیر دیلدیر. یعنی دیلیمیزین قورولوشوندا تکجه اک لر – پسوندلر واردیر. پیشوند و میانوند یوخدور.

2 دیلیمیزین حرفلری – سسلری 34دانادیر و ایکی بؤیومه بؤلونور: سسلی حرفلر و سس سیز حرفلر.

3 دیلیمیزین سسلی حرفلری ایکی بؤلومه بؤلونور: قالین سسلی حرفلر و اینجه سسلی حرفلر. بونلارین بؤلومو بئله دیر:

قالین سسلی حرفلر: آ، او، او، ای

اینجه سسلی حرفلر: أ، ائ، ؤ، و، ای

4 دیلیمیزده سس اویغونلوغو بیر قایدادیر: هر بیر سؤزجوکده اولان سسلی حرفلر یا هامیسی اینجه دیر و یا قالیندیر. یوخسا دیلیمیزه گلمیش بیر سؤزجوکدور.

5 سس اویغونلوغو ایکی جوردور: بیری دوز سسلی حرفلر و بیری ده گیردالی سسلی حرفلر:

دوز سسلی حرفلر بونلاردیر: آ، أ، ائ، ای، ای

گیردالی حرفلر: او، او، ؤ، او

6 دیلیمیز موسیقایی بیر دیلدی. همین سس اویغونلوغو دیلیمیزی موسیقایی بیر حالا سالیر. بو دیلیمیزین گؤزللیگی دیر.

7 دیلیمیزده سسلی حرفلرین ساییسی 9 دور و تامام دیللردن آرتیقدیر. دیلیمیزین گؤزللیگی دیر.

8 دیلیمیزین سؤزجوکلری چوخدور. 252000 لعت واریدیر. بیر حالداکی فارسی دا تکجه 13000 اصیل سؤزجوک وار. فرهنگ مین ده 45 مدخل وار.

9 دیلیمیزده فعل بوللوغو واردیر: ان آزی 24000 فعل واردیر.

10 دیلیمیزده مذکر، مونث، حرف تعریف یوخدور.

11 دیلیمیز ان قایدالی بیر دیلدیر. هئچ بیر استثنا دا یوخدور. بیر حالداکی باشقا دیللرده بو قاداسیز فعل لری ازبرله مک لازیمدیر. انگلیسی ده 600 فعلی ازبرله مک گرکدیر. فارسی دا قایدالی فعل تاپماق چتین دیر.

فارسی دان مثال: دیدن – می بینم، رفان – می روم، سوختن می سوزم ، جستن – می جهم.

12 فعل 6 صیغه ده صرف  اولور. انگلیسجه ده ساده دیر، عوضینده عربجه ده 14 صیغه وار.

13 دیلیمیز بوتون گؤزللیک لریله ساده دیر، اؤیرنمه سی ده آسان دیر.

بونلار یئتر. بو قدر بیلمه میز کافی دیر.

عزیز دوستلار، بیز چالیشمالی ییق دیلیمیزی دوزگون دانیشاق، دورگون یازاق و دیلیمیزی قورویاق. بوگونکو دانیشیغیما دقت بوی ورسانیر دیلیمیزین 80 فایزینی بیلیرسینیز.

3 ) دئمیشیک دیلین عیارلانماسی اوچون، دوزگون یازی قایدالارینی ایشلتمک گره کیر. بیر دیل نئچه عامل ایله باشقا دیللردن آیریلیر. دیلچی لر 4 عاملی اساسلی ساییرلار:

سؤزجوکلر خزینه سی

قایدالار و گرامر – استراکچری و قورولوش قایدالاری

تلفظ قایدالاری

یازی قایدالاری

بو 4 عاملده اورتاق فیکیره چاتمایینجا دیلیمیزی قویویا بیلمه یه جه ییک. عزیزلریم! بورادا هر بیریمیزین بوینوندا بو تکلیف دایانیر: دیلیمیزی دوزگون یازماغا یؤنلمه لی ییک. بیر حرکتی باشلایین. من تاسوفله نیرم بو قدر عشق و علاقه سی اولان دوستلاریمیز – هله اؤز آنادیلیمیزی دوزگون یازا بیلمیرلر؟! داها سؤزو اوزاتماییرام. اساس بودور کی دیلیمیزه اویغون اولان الفبا لاتینجه دیر. آما بیز ایراندا یاشاییریق. گرکدیر و گرکدیر هله لیکده عرب الیفباسییلا یازیب – اوخویاق. بونو دا دوزگون اؤیرنمه لی ییک. بیر حرکت لازیمدیر.

دیلیمیزین گرامری چوخ محکم، ثابت و دونیا دیللری ایچینده بؤیوک بیر حؤرمت صاحیبی دیر. اما ضییالیلارین همت لری نین آز اولدوغوندان بوگون پیش بیر دورومداییق. اؤزوموزه گلمه لی ییک. عزیزلریم بیر همت ائین. چتین بیر ایش دئییلدیر. گونده ایکی جمله تورکجه یازین و یولداشلارینیزلا پایلاشین. بیر آی کئچمه دن دیلیمیزی دوزگون یازابیله جکسینیز.

دیلیمیزین معیار و عیارلانمیش دورومونو الده ائتمه لی ییک. بو، بیزیم بوگون اساس دردیمیزی حل ائده بیلر. ایشی اؤزوموزدن باشلایاق.

بونون اوچون مدرسه لرین اولماسی گره کیر. دولت هر نه قدر مدرسه لرده آنادیلیمیزین اوخوماسینا انگل تؤره دیرسه، شاه خیانتینی داوام ائتدیریر. بئله گئدیرسه دیللریمیز بیری بیریندن ده آیریلاجاقلار؛ حتا زنگان تورکجه سیندن دانیشانلار دا واردیر!؟ گؤر نه یئره چاتمیشیق. دوستلار! بیزه قارشی دورانلار بو ساحه ده داها آرتیق چالیشیرلار. بیزی اولوسلار آراسیندا ائندیریب، ایراندا تورکجه لر یارادیرلار. چالیشیرلار آذربایجان تورکجه سینه قارشی قویاراق قاشقایی، خلجی دیللرینی آییرسینلار. هوشلو – باشلی داورانمالی ییق. بیری بیریمیزدن موغایات اولمالی ییق. بیر بیریمیزه قووشمالی، بیرلشمه لی ییک.  

5 ) بیزلره بئله دوشونمه یی اینانماغا چالیشانلار واردیر کی تورک دیلی ایراندا چوخ آخساقلانمیشدیر، داها گوجدن دوشموشدور. فاذری اولموشدور! علمی ایشلرده وئجه گلن دئییلدیر! بو شانتاژلار قارشیندا دایانمالی و وار گوجوموزله چالیشمالی ییق. سؤزلوکلر توپلاییب، یایمالی ییق. اصیل آنادیلیمیزده – دوزگون یانی گرامرینی، تلفوظونو و ترکیب لرینی علمی – ادبی و قایدالی یارارلانمالی ییق. دیلیمیزین گوجلو پتانسییالی وار، اوندان فایدالانمالی ییق. منفی باخیشلاری اؤزوموزدن اوزافلاتمالی و اونون قارشیندا دایانمالی ییق.

6 ) امنیتی دوروما یئتیرمک سیاستی ، دیلیمیزه قارشی دورانلارین یولودور. هر بیر فرهنگی حرکتی مارکلاما، اونا پان تورکی عنوانی وئرمک، هر بیر کتابین چیخیماسی و یاییلماسی قارشیندا انگل تؤرتمک بونونلارین سیاست لری دیر و تاسوفله دولت ده بونا اینانیر. وار گوجویله دایانیر. ایرانین تجزیه اولماسی نین قارشینا چیخماغا دیلیمیزی هده له ییر. هر بیر مثبت حرکت قارشیندا مانعه لر تؤره دیر. هوشلو – باشلی اولمالی ییق. بو ترفندلری پوزمالی ییق. افشا ائتمه لی ییک. تورکجه سؤزجوکلری داها آرتیق ایشلتمه لی ییک. هرگون بیر یئنی سؤزجویو دیلیمیزه سالیب خالق آراسیندا پایلاشمالی ییق. شهرلریمیز آراسیندا – مختلف شهرلرین خالقی آراسیندا دوستلوغو آرتیرمالی ییق. ال – بیر اولمالی ییق. قاشقایی، خلج لر، خوراسن تورکلریله، سونقورلولارلا بیرلشمه لی ییک. بیری بیریمیزین کولتورونو اؤیرنمه لی ییک. باجاردیغیمیزدان فارسیجا سؤزجوکلردن آز یارارلانمالی ییقو دیلیمیزین چیچکلنمه سی اوچون بالاجا یاردیملاریمیزی – کتاب یایماغی گؤز اؤنونه آلمالی ییق. هر ائوده بیر کتابخانامیز اولمالی دیر.

بونلارین هامیسینی نظرده آلاراق، اؤزوموز دیلیمیزین گئنیشلندیگینی، سئویلدیگینی گؤروروک. گونو – گوندن خالقیمیز دوشوندوکجه دیلیمیزه داها آرتیق ماراقلانیر. همین دوروم دیلیمیزی دوز اؤیرنمه یه و گئنیشلنمه یینه میدان آچیر. البته بونو اونوتماییریق: دیلیمیزه غنیم اولانلاردا دیلیمیزین آرادان گئتمه سینه داها آرتیق چالیشیرلار. تام گوجلریله بو میدانا گیریب، مختلف یوللارلا دیلیمیزین گلیشمه سی قارشیندا مانعه لر تؤره دیرلر. اونلار دیلیمیزه ماراقلاری اولانلاری تهدید ائدیب قورخودورلار، امنیتی یؤنلره چکیرلر.

 یوزایلدیر بیر سیرالار دیلیمیزی کؤکدن قوروتماغا، آرادان آپارماغا آند ایچمیشلر؛ آنجاق بوگونه قدر باشاری الده ائده بیلمه میش و بوندان سونرا داها باجارمایاجاقلار. دیلیمیزی ساخلاماق اؤز کیملیگیمیزی، وارلیغیمیزی و شخصیتیمیزی ساخلاماق دیر.

 یونسکونون معنوی کنوانسیونو 2003جو ایلین 32جی اوتورومدا تصویب ائتدیگی اساسدا دیل – غیرملموس فرهنگی ارث کیمی تانینمیش و اونون ساخاتنماسی کئچن نسیللردن یئنی نسیللره قالان، بشرین و بشریتین ده یرلی، باهالی و اؤنملی بیر یادگاری کیمی ساییلمیشدیر.

گلین بوگوندن چالیشاق اؤز دیلیمیزی قورویاق. بونون یوللاری وار:

1 ) فارسیجا کلمه لری ایشلتمه یک. فارسیجا ترکیب لری ایشلتمه یک.

دئییریک: با ادب – دئیک: ادبلی

بی ادب – دئیک: ادب سیز

تر – صفتده ایشه آپارمایاق. دئییریک باادب تر دیر. گؤزل تر دیر. گؤزل رک دیر، داها ادبلی دیر، چوخ ادبلی دیر؛ چتین تر دئمه یک. دئیک: چتین رک دیر.

2 ) فارسی کلمه لر یئرینه تورکجه سینی ایشله دک: موفقیت آرزو ائدیرم – دئیک: سیزه باشاریلار دیله ییرم.

3 ) هر گون ایکی – اوچ اصیل تورکجه سؤزجوک اؤیره نک. هر گون سؤزلویه باخیب و اوچ کلمه سئچیب صاباحدان اونو ایشله دین.

باخین دیلیمیز هله ده اؤز پتانسیلینی الده وئرمه میش، فارسلار هله ده بیزیم دیلدن اؤیره نیرلر: چالش – بو چالیشماق فعلیندن آلمیشلار. دیلیمیزین قدرینی بیلمه لی ییک.

4 ) دیلیمیزین قایدالارینی اؤیره نک و ایشه آپاراق.

فعل لرین صرفینی دوزگون ایشله دک.

بونلارلا دیلیمیزین استانداردلاشماسینا یاردیمچی اولوروق.

*** ) استاندارد دیله یاخینلاشماغا 4 عامل واردیر:

1 - سؤزجوک – اؤیره نک و ایشله دک.

2 - گرامر – قایدالاریمیزی دوزگون اؤیره نیب ایشله دک. صرفلرده چتین لیک واریمیز – تمرین ائتمکله آرادان قالدیرا بیله ریک.

گلورم – گلیرم

گئدورم – گئدیرم

صرفلری دوزگون دئمه لی ییک: گئدیرم – گئدیرسن – گئدیریک

زنجانلی و تبریزلی لهجه سی ایله دئییر: گئدیرن – گئدیسن / البته هر ایکیسی بیر حرفلری اوغورلاییر و دئییر:

گئئئرم.  گئئسن. دوزو بودور کی استاندارد دانیشماغا چالیشاق و حرفلری فعل لرده اوغورلامییاق.

هارا گئدیرسن: دئمه یک»: هارا گئئرن؟ یا: هارا گئئسن؟

3 - تلفظ – دقت ائتمه لی ییک. دیکشنری یه – سؤزلوکه مرتجعه ائدین. گؤرون هانسی جور یازیب؟

4 – املا و یازی قایدالاری – چوخ ساده دیر. سسلی حرفلری دوزگون یازارساق دیلیمیزی اؤیرنمیشیک.

آ – بللی دیر.

أ یازماق چتین دیر. بو باره ده ایضاح وئره جه یم.

ائ – ی اوستونده همزه قویماقلا یازیلیر.

او

او – واو اوستونده بیر بالاجا دایره قویون.

اؤ – واو اوستونده هحزه قویون

او – واو اوستونده بالاجا سگگیز حرفینی قویون.

ای – یازیلیر

ای – قالین اولاراق ی اوستونه بالاجا سگگیز عددینی قویون.

أ چتین دیر. بالاجا دقتله اؤیره نیرسینیز. أ اولده الیف اوستونده بیر همزه یازین.

آرادا گلنده: هر زمان هیجانین سونوندا اولارسا ه ایله یازیلار. مثال گله رم.

گله رک اوچ هیجادان تشکیل تاپمیش: گه – له – رم.

گه ده اولده اولدوغو اوچون یازیلماز.

له – اؤزو بیر هیجادیر. أ سونوندا گلیر پس یازیلار. ه ایله یازمالی للیق.

رم – أ آرادادیر. ر و م آراسیندا – هیجانین آراسیندادیر و یازیلماز.

پس اولدو: گله رم.

بورادا لام دان سونرا ه یازیلار. اما رم ه یازیلماز.

آیدین بیر قونودور: هر بیر ملتین دیلی انسانلارین علمی و عمومی یؤنلرده گلیشمه سیله آیاقلاشا بیلمه ییرسه، چون گرگین صورتده ایره لی له ین الده ائدیلن ده ییشیکلیکلرله اؤزونو چکه بیلمه سه، گون گلیشمه سیله برابر گلیشمه سه، دیلینده یازیب – اوخوماق گوجلنمه سه، یا رسمی و سیاسی دیلین هژمونوسو قارشیندا دوزگون قامتینی دوز ساخلایا بیلمه ییرسه، وارلیغینی الدن وئرمه یه باشلایاجاقدیر. اؤزللیکلیکله بوگون تکنولوژی نین یئیین گئنیشلنمه سی و گلیشمه سی بو ضرورتی داها حس ائتدیریر. بئله باغلی و سیخینتی یا دچار اولان دیل گونو - گوندن دال چکیلیب، گئری قالاجاقدیر؛ بو طبیعی و ساده بیر دوشونجه دیر. بئله اولورسا دیلین دانیشانلاری اؤز علاقه لرینی الدن وئریب و ناچار قالاراق دیلین گوجو و گؤزللیگی آرادان گئده جکدیر.

 بئله اولدوقدا، غیر رسمی اولاراق، هر دیل اولورسا ضعیفله ییب و ایشلک اولدوغوندان گئری قالاجاقدیر. قیراغا چکیلیب، میدانا بوشالدیب و اؤلومه ساری گئده جکدیر. خالقیمیزین وارلیغینا دوشن بو اودو گؤرن هر بیر دوشونر اوچون بؤیوک بیر مسئولیت یارادیر. اونلاردا آنادان آلدیغی فرهنگی ساخلاماق دغدغه سی یارانیر. بو دغدغه شهروندی بیر دغدغه اولور و فرهنگی بیر چاتیشمازلیق ساییلیر. آنجاق بو دغدغه بوگو.ن دونا اورگانلاری نین دا دغدغه سینه چئوریلمیشدیر. آنادیللرینه خور باخانلار راسیست اولدوقلاری معنایا گلیب چاتمادادیر. بوگون دیللرین ساخلانیلماسی دونیا اورگانلاری نین بوینونا دوشن بیر تکلیف کیمی تانینیر. بو تکلیف تامام دولت لری بوینونادیر، آنجاق بیر سیرا دولتلر تکجه جیب لری نین فیکرینده دیرلر.