خطایی تبریزی و یوسف و زلیخا

خطایی تبریزی یکی از شعرای دربار سلطان بعقوب آغ قویونلو است که بین سالهای 860 الی 872 هجری در پایتخت خود تبریز حکومت می کرده است. از زندگی و شرح حال او اطلاعاتی در دست نیست و تنها مثنوی یوسف و زلیخا از او در دست است که تعداد فراوانی از نسخه های آن در گوشه و کنار کشورمان، حتی کشورهای همسایه موجوداست. آنچه از فحوای شعر او برمی آید وی این منظومه ی زیبا را در هموان سالهای سلطنت سلطان یعقوب سروده و به وی تقدیم کرده است.

   می دانیم که در زمان شاعران و هنرمندان بسیار مورد احترام و لطف دربار سلطان بوده اند که از آن میان می توان ملک الشعرا حبیبی، روشنی، محمد کاتبی، بدر شروانی، ضیایی اوردوبادی، احمدی، انصاری، حیرانی، اهلی و برخی از هنرمندان مانند درویش دهقی، بابا فغانی، همایون و دیگران را نام برد. این هنرمندان و شعرا در دربار به رقابت و خلاقیت ادبی – هنری پرداخته و مورد حماین قرار می گرفتند. خود سلطان یعقوب نیز از استعئائ شاعری برخوردار بود و اشعاری به زبان مادری بیادگار نهاده است.

   در تاریخ ادبیات آذربایجان، نام خطایی با نام شاه اسماعیل صفوی عجیت گشته است؛ اما شاعران دیگذی نیز با تخلص خطایی وجود داشته اند و تذکره ها از این خطایی ها نیز سخن گفته اند. شاید نخستین کسی که به خطایی تبریزی و مثنوی یوسف و زلیخا اشاره کرده است محمدعلی تربیت باشد. ایشان در نگارش زندی و اشعار شاه اسماعیل خطایی، از همین خطایی تبریزی نیز نام برده و یوسف و زلیخا را از او دانسته و وی را همعصر سلطان یعقوب شمرده است.

   نسخه های فراوانی از منظومه ی خطایی در کتابخانه های جهان موجود است که اثر یوسف و زلیخا از روی این نسخه ها چاپ و منتشر شده اند و ادیبان بزرگی چون حمید آراسلی، کؤپرولوزاده و دیگران به تدقیق و بررسی آن پرداخته اند. چاپ دیگری از این اثر در سال 2004 در باکو منتشر شد. این نسخه های دارای تعداد ابیات متفاوتی هستند که از 930 بیت تا 1045 بیت متفاوت است. نسخه ای متقن از این اثر در کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی ایران نیز وجود دارد. این نسخه با نام مجموعه چند منظومه ترکی و فارسی به شماره 209791 نگهداری می شود که علاوه بر یوسف و زلیخا از خطایی تبریزی، منظومه های دیگری را نیز داراست که از آن جمله می توان به بایقوش نامه، غزلیات شاعری ماهر با نام عسگری و غیره اشاره کرد. جالبتر آنکه مناجاتی از شمس تبریزی به زبان ترکی نیز در این مجموعه وجود دارد. دیوان غزلیات عسکری در این مجموعه ارزشمند و قابل تدقیق است. کتابت این نسخه به سال 1285 برمی گردد. هرچند که قدمت بالایی ندارد، اما به دلیل وجود آثار ارزشمند آن بسیار معتنم می باشد.

    نشر این اثر در باکو در سال 2004 اتفاق افتاد. اما منظومه یوسف و زلیخا در این نسخه بسیار به همین نسخه نزدیک است. البته بسیار ارزشمند آن است که تمامی نسخه ها مورد تطبیق قرار گیرد و اثری کامل منتشر گردد. در این اثر حمچون سنت مثنوی نویسی در ادبیات ترکی دارای غزلیات و دیگر فرمهای شعری در درون مثنوی را شاهد هستیم. در اینجا هیجانات قهرمانان و یا سخنان و حرف دل آنان از فرم مثنوی بیرون می آید و در قالب غزل ریخته می شود. این سنت از نخستین مثنوی های ترکی در قرن ششم و هفتم آغاز شده و جزو سنتهای مثنوی ترکی گشته است. در برخی غزلهای داخل همین مثنوی تخلص شاعر نیز آمده است. از جمله در غزل زیر:

خوش کئچیر عمری کی مهماندیر ای یار،

هئچ کیمه اولماز بو مهمان پایدار.

گئده الدن ایش بو دوران بیر گون ، ای

سن قالاسان چوخ فراق آه و زار.

سندن ایلر کی نئچه لر وار ایدی

باخ گؤر ایمدی سن اؤله سن کیم، نه وار؟

جمله گئتدی اولدو تورپاق یار

گؤر نه قیلدی ایش بو ناکس روزگار.

اول یارنلر کی سنلن وار ایدی

اوستلریندن بیر گذر قیل، ایمدی وار.

باخ گؤر آخر حاللاری نه دیر

قبر ایچینده مسکن اولموش ، یئری دار.

هم بو بئش گون کیم سنه مهلت وئره ر

قدرینی بیل کی، اؤتر قیلماز قرار.

غافل اولما کی ناگاه دوران دؤنر

فانی دیر بو کهنه دونیا، مهنه دیر.

ای خطایی، عمره آلدانما کی، وار

بیر اسه ر یئلدیر، یئله یوخ اعتبار.

در این شعر ئبا پند و نصیحت خود شاعر نیز مواجه هستیم. البته در جاهای مختلف به چند و اندرز می پردازد و حتی سلطان زمان را با نمونه هایی از تاریخ به هوشیاری دعوت می کند و برقراری عدل و داد را از شاه می طلبد. در شعر زیر می بینید که با توجه به معروفیت دروغ یا درست انوشیروان به عدل و داد چنین می گوید:

نوشیروان قبقرین آچدی مهارون، ای جان

باشیندا گؤردو وار بیر تاج جانان.

یازیلمیش تاجه کیم ای پادشاهلار

اولانلار یئر یوزونده میر و شاهلار؛

کی، زنهار رعیته ظلم ائتمه سونلر

کی نفس آردینجا اویوب گئتمه سونلر.

کی ظلم ایلن خزینه آرتمایا مال

بیل کی، عدل ایلن آرتار بحر حال.

جهانگیر اولماق ایسته سه بیل کی نه ائتسون

اوجاق عالیم لرینه حُرمت ائتسون.

بو ایکی ایشی هر کیم دوتسا آندا

یئتر بو منزله ایکی جهاندا.

بو عدل ایلن جهاندا قویووق آدی

بو منزلده گلیب بولدوق مرادی.

نه غم قالیر، نه شادی، داد، نه بیداد،

همین قالیر جهاندا یاخشی بیر آد.

از همین چند بیت معلوم می گردد او اهل طریقت و زاویه و خانقاه نیز بوده است که از شاه می خواهد دو چیز را همواره در نظر داشته باشد: نخست عدل و داد در میان دوم و دوم احترام به بزرگان اهل اوجاق و خانقاه.

   زیبایی مثنوی در ادبیات ترکی در تنوع اوزان شعری است که در یک مثنوی با آوردن غزلها، قوشماها و دیگر فرمهای شعری، آنرا از یکنواختی بیرون می ةةآورد و خطایی در این مثنوی حتی با آوردن تنها سه بیت، این تنوع را به مثنوی خویش می بخشد و آنرا خواندنی و بانشاط می سازد. مثلا از زبان زلیخا در سه بیت می نویسد:

زلیخا دئدی: یوف، الیندن داد، داد،

سن منی هئچ ائتمه دین بیر لحظه یاد.

گئتدی باخدیم، مولک و مالیم جمله سی

عمرومی وئردی سنین عشقین بباد.

اول زماندان برو کیم عشقین منی

ائتدی پای بند، اولمادیم بیر لحظه شاد.

زیان خطایی در داستان گویی زیبا و روان است و سعی دارد هیجانات داستان را با بیان حال قهرمانان به خوانندگان خود برساند. مثلا وقتی یوسف را سفارش می کند بیان زیبای او جالب توجه است:

وار آنا سؤیله، منیمم یاریمدیر اول،

غملی کؤنلوم، یار دلداریمدیر اول.

قدرینی اول گونلرین من بیلمه دیم،

شُکرونو اول دم لرین من قیلمه دیم.

اول منی ترک ائتسه، من ترک ائتمه زم،

خاک پایینی قویوب آنین گئتمه زم.

غملی دور سن تکی، غمسیز اولماز اول،

اول سنینلن دیر  کی سنسیز اولماز اول.

اؤلومدن قورخماز الاّ کی اؤلوم وار،

کی مندن سونرا اولا اؤزگه یه یار.

در داستان زیبای قرآنی که احسن القصص نام گرفته است هیجانات و تحولات روحی زلیخا بسیار جلب توجه می کند و خطایی سعی دارد لحظه احظه ی هیجانات او را نشان دهد و لذا با بیاتی کوتاه در قالب غزل بدو مراجعت می کند:

آیدیر ایدی جسم و جانیم آندادور،

یوسف آدلی سئوگی – یاریم آندادور.

کیم ائشیدیب، کیم گؤروبدور بؤیله ایش؟

آفتاب عالمین زینداندادور.

جانی تندن آیرو ساخلار روزگار،

مونجا کیمین ظلم و بیداد قاندادور؟

آیری دوشدوم چوخ زماندور گؤرمه زم

ای نسیمی سؤیله یوسف قاندادور.

ای یارنلر، هد نئچه آه ائیله سم

چاره یوخدور، فرقت اودو جاندادور.

از هزاران دیوان و اثر ادبی که در غبار زمان از چشمها بدور مانده است یکی نیز همین اثر ارزشمند یوسف و زلیخا از خطتیی تبریزی است. تردیدی نیست که با تلاش بی وقفه ای که اینک وجود دارد به یمن انقلاب اسلامی شدت خواهد گرفت و هزاران اثر و محصول اندیشه و احساس در زبان ترکی کشف خواهد شد. اینک با آوردن ابیاتی از ابتدای این اثر، امید آن می رود که این اثر نیز در کناز هزاران اثر دیگر منتشر گردد.

ابتدا قیلدیم بنام اول کریم

ای که بسم الله الرحمن الرحیم.

اؤیله بیلدیک بیر خبرده اول غنی

یعقوبا وئرمیش اون ایکی اوغلنی.

آلتی عورت هر بیری نین اوغلانی

ایکی ایمیش اؤیله بیلدیک بیز آنی.

ابن یامین له یوسف بیر آنادان

قادر الله دور بو ایشی یارادان.

یاشدا روبیل قاموسوندانه باش ایدی

یوسف اما قاموسی ایچینده فاش ایدی.

وئرمیش ایدی یوسفه الله جمال

یوسف ایدی حسن ایچینده پُر کمال.

راوی سؤیلر شکا اوندور همان

دوققوزی یوسفده آنین بی گمان.

جمله خلقه بیر حسن وئرمیش خدا

قامو عالمده یوسف حسنی جدا.

چونکه یئتدی یوسف اون یاشینه

اؤلدو آنا، گؤر نه گلدی باشینه.

اون یاشینه چونکه یوسف یئتدی دیر

یوزی نوری عالمی بدر ائتدی دیر.

یعقوبون وار ایدی بیر قیز قردشی

عمر ایله اولاد اسحاقین باشی.

اول دیله دی ساخلاماقه یوسفی

وئردی آنا یوسفی یعقوب صفی.

دردینه دؤزمه دی کندی اوغلونون

آلماق ایدی اوعلون الیندن آنین.

گؤردی قیز کی یوسفی آندان آلور

اول جمالیندن آنین محروم قالور.

بیر کمر دوشموش ایدی قیز الینه

آلدادوب باغلادی یوسف بئلینه.

شریعت بئله ایدی اوغری بیل،

مالدان اؤترو قول اولوردی یئددی ایل.

چون کمری یوسفه هم باغلادی

واردی قیز یعقوب قاتیندا آغلادی.

آییتدی: آتامدان کمر قالمیش ایدی،

ای برادر یعنی بو نه ایش ایدی؟

آییتدی آنی کیم آپارمیش اوغری دیر

هر کیم ایشه ائیلر آنی دوغری دیر.

تاپدی یعقوب آنی یوسفده اؤزی

اوغلو قول اولدی اخی اوتماز سؤزی.

دوتدی اول یوسفی اکلتدی خاتون

قالمادی هئچ یعقوبون باغریندا خون.

ایکی ایلدن خاتون اؤلدی قالمادی

هئچ کیشی کامین جهاندا آلمادی.

واردی اول یعقوب سئوینه – سئوینه

یوسفی یعقوب گتوردی ائوینه.

حمله عالم گون یوزینه یار ایدی

بیر گؤره ن بیر ده گؤرونجه زار ایدی.

آی جمالی پاک جنت صورتی

حق آنا وئرمیش تمام خال – خطی.

سونرا آندان گؤزدی یوسف بیر دوشی

هم اؤزین گؤردی هم اون بیر قردشی. . .