1 – آذربایجان ادبیاتی دموكراتيك دؤورونده

1 – آذربایجان ادبیاتی دموكراتيك دؤورونده
دانیشیق متنی
م. کریمی
18/9/1401

رضا شاهين قولدولوغو سونا چاتاراق، ايراندا بير آزادليق نفسي گزير. آذربايجان هميشه‌كي كيمي اؤز اؤنجولويونو گؤسته‌رير و بوتون ايراني دموكراتيك بير سيستمه چكمك اوچون، ملي آزادليق يولونو هامبارلايير و بير ايلليك آذربايجان ملي حكومتيني قورور و بونونلا دا دموكرات ادبيات يارانير. يوزلرجه گنج شاعرلر- يازيچيلار، قادينلار و اركك‌لر ال- اله وئريب ديكتاتورلوغو ائشيگه سورمكله خلقيميزين ديليني و ادبياتيني گلیشدیریرلر. بير ايلده يارانان عمراني، صنعتي و ادبي ايشلر، پهلوي سلسه‌سي‌نين 50 ايلينده اولماميشدير. آنجاق امپرياليست‌لر ده اؤزلريني خطرده گؤروب، دموكرات حركاتيني بوغورلار. حركت بوغولورسادا، آنجاق فكر- دوشونجه و اونون حاصيلي اولان ادبيات هله‌ده‌ ديري­دير . . .
میللی حکومتین یارانماسی، آذربایجان چاغداش تاریخینده بؤیوک و فخر ائدیجی بیر حرکت­ایدی، بو قیام، آذربایجان خالقی­نین بؤیوک همت، باجاریق و وارلیغینی بوتون دونیایا تانیتدیردی. آذربایجان یئنه ده همیشه­کی کیمی ایران آزادلیغی اوغروندا آیاغا قالخیب و انسانلارا یول گؤسترمه یی باجاردی. بیر ایلده تاریخده فخرله ثبت اولان ائله بیر حرکت یاراتدی کی دونیا خالقلاری نین گؤزونون قاباغیندا بؤیوک گلیشمه لری یئرینه یئتیریب، گله جک اوچون ده زمینه یاراتدی و بوگون دونیا بیلیر کی بو بؤیوک ملت هر زمان ایسته­ییرسه اؤز مؤهرونو تاریخه ووروب و امضاسینی آتاجاقدیر.
البته بیلیرسینیز ادبیاتی آراشدیرماق اوچون، ایلک اؤنجه سیاسی – اجتماعی دورومو آچیقلاماق لازیمدیر. من ده بئله ائتمه­لی­یم. سونرا ادبیاتیمیزا باشلایاجاغام. عئینی حالدا واختین آرلیغینا گؤره بیر آز یئیین دانیشمالی یام، بلکه سؤزومو بیر یئره چاتدیرا بیلم.
قولدور رضاخانین قولدورلوق دورانی توکندیکده، بالاجا بیر نسیم اسمه­یه باشلادی. فورصتدن یارارلانان آذربایجان خالقی بوتون ایرانی آزادلیغا یؤنلتمک اوچون آیاغا قالخدی. آذربایجاندا دموکراتیک بیر حکومت قورماقلا بوتون ایران خالقلارینا یول گؤسته­ریجی اولدو. میللی حکومتینی قوردو و بیر ایلده ائله هیجانلی بیر فضا یاراتدی کی تامام خالق کوتله­لری میدانا گلیب و اؤز وارلیقلارینی میدانا قویدولار و بیر ایلده ۵۰ ایللیک ایشلری قاباغا آپاردیلار. بو قیام اؤزگؤرلوک بیر حرکت ایدی. هئچ بیر باغلیلیغی باشقا دولتلره و حکومتلره یوخودو، آما اونو باسدیقدا شرق و غرب ال­بیر اولدولار. سیاست عالمینده گؤروروک پرزیدنت آیزنهاور شوروی­دن تشکر ائدیر و بیرگه حرکتلریندن آذربایجان حرکتینی یاتیرماقدا البیر اولدوقلاریندان دولایی تشکور ائدیر (جمیل حسنلی، ۱۳۸۲، ص ۲۶).
دوغروسو بودوركي 1320دن 1325 ايلينه قدر آذربايجان ادبياتي ديرچه­لير و بو ايللر ادبياتين گلیشمه تاريخينده گؤركملي بير يئر توتور. رضاخانين قاچماسيلا، نسبي آزادليق بوتون ايراندا يارانير، اؤزه­لليك­له آذربايجان مليت مسله­سي داها آرتيق خالق ايچينده ياييلير و چوخلو شاعرلر قلم اله آليب، آنا ديللري و آنا وطن­لريني اؤيمه­يه جان آتيرلار. شعر داها ليريك حاليندان ملي بير سوّيه­يه يوكسه­لير. وطن معناسيني آراماق، آذربايجان عنواني آلتيندا شعر سؤيله­مك بيرينجي صفده دايانير. هانسي شاعر آذربايجان عنوانيني شعرينده گتيرمير؟ هانسي شاعر، حتا ليريك شعرلريندن آنا ديليندن و آنا يوردوندان تعريف ائتمه­يير؟ بو زامانين شعري خالقيميزي اؤز ملي آزادليغي يولوندا مبارزه­يه دعوت ائدير و يا ديكتاتورلوغو، استبدادي رد ائده­رك، خالقي دموكراسييه چاغيرير و برابرليگي، عدالتي، آزادليقي تصويره آلير.
1320 جي ايلدن باشلاياراق بو موضوع گونو- گوندن شدّتله­نير و اونون رنگي گون به گون آغيرلاشير، هابئله همين شعرلرده ملي حكومتي اله آلماق اوچون تدبيرلر تؤكولور و همن شعرلرده كوتله‌لرين مقدراتيني اله آلماق اوچون چاغيريش و بئله احوال ـ روحيه ايلك پلاندا دايانير و نهايت زمينه­ني 1324جي ايلين شهريور آيينا حاضرلادير و شهريورين 12سينده دموكرات فرقه­سينه بوتون كوتله، سس وئرير. بوسس اول قدر آيدين و گورلودور كي اوچ آي و يا اوچ آي ياريمدان سونرا ملي حكومتين قورماسينا حاضرليق گؤرولوب و بئله بير كوتله­وي امكان يارانير. شعر داها قدرتله­نير. حكومتين محكم­لنمه­سي، مدني اصلاحلارين تدبيرلريني تؤكمه­يه سس قالخير. ادبيات و شعريميز بام ـ باشقا بير روحيه قازانميش، خالقي اويانديرميش و حكومتي ساخلاماغا اوياتميشدير. شعريميز داها آرتيق جانلانير. شاعرلرين سايي گونو ـ گوندن آرتير. شاعرلر ياراتمادان يورولمورلار، شعر بوتون وطنيميزي دولدورور، فدايي­لره يئني روح باغيشلايير. خالق حركتده دير و شعريميز اونون حركتي­ني و روحيه­سيني اوخشايير. بو زامان شعريميزده وطن­پرورليك لپه­له­نير. بوتون سايسيز حسابسيز شاعرلريميزين ـ گنج شاعرلردن قوجامان شاعرلره قدر ـ شعرلريني وطن­پرورليك موضوعو صميمي بير حالدا دولدورور.

دموكرات فرقه‌سي نئجه ياراندي؟
«جبهه­ي آزادي» آديندا بير تشكيلات يارانميشدي و بونا باشچيليق ائده­ن پيشه­وري ايله شبستري اولموشلار. پيشه­وري آژير رونامه­سيني دولانديريردي[1] و شبستري ده «آذربايجان» درگي­سيني ياييردي. پيشه‌وري ايله شبستري آراسيندا آپاريلان اوزون دانيشيقلار و يازيشمالاردان سونرا، فرقه­ني قورماغا قرارلاشيرلار.
ايلك اؤنجه آزاديخواه شخص­لردن مؤسس­لري سئچمك لازم ايدي. بو ايش چتين اولاراق، فداكارليق دا طلب ائديردي. چوخلو چكيش بركيشدن سونرا 48 نفرين امضاسي ايله بير مراجعت نامه يازيلير. مراجعت نامه­نين انتشاري آذربايجاندا بؤيوك بير حادثه ساييلير. «آذربايجان» روزنامه­سي، فرقه­نين اورگاني اولور. بوتون آذربايجان شهرلريندن امضالار توپلانيب و مراجعت نامه قارشيلانير و «آذربايجان» بونلاري چاپ ائدير. آز بير زاماندا مينلرجه امضا توپلاندي. فرقه ايشه باشلير و پيشه­وري اودلو مقاله‌لري و گؤروشلريله اونا رهبرليك ائدير. پيشه­وري­نين ايلك مقاله‌سي بوايدي: «فرقه­ميز ايشه باشلادي». و بورادا بئله يازميشدي: «بيز ايرانين استقلالي ايله علاقه­دار اولدوغوموز ايله برابر، آذربايجان خالقي‌نين فرهنگي اختياراتي و اؤز مقدراتي­نين اؤز گوجو ايله تعيين ائتمه­سيني آرزو ائديريك». «فرقه‌ميز ملي بير فرقه اولدوغو اوچون صنف و طبقه نظرده توتماييب، عموم جماعتي اؤز بايراغي آلتينا چاغيرير». [2]
فرقه­نين مراجعت نامه­سي 12 شهريورده يازيلير و «آذربايجان» درگيسي 14 شهريور چيخير. آذربايجان ايكينجي ساييسيندا، پيشه­وري بئله يازير: «آذربايجان ايالت انجمني­نين بؤيوك سياسي معناسي واردير. بو انجمن تهران و ايرانين آيري شهرلرينده باش قالديرميش ارتجاع و ضد دموكراسي جريانينا محكم بير يوموروق و ديش سينديريجي بير جواب اولاجاقدير... آذربايجان ايالت انجمني تك آذربايجان مسئله­سي­نين حلّي دئييل، بلكه بوتون ايران آزادليق مسئله­سي­نين حلّي دئمكدير».

12 شهريورين مراجعت نامه­سي 12 ماده­دن عبارت ايدي. قيسسا جا بو اون ايكي ماده بونلاريدي:[3]
1) ايرانين استقلال و تماميتيني ساخلاماقلا برابر آذربايجان خالقينا داخلي آزادليق و مدني مختاريت.
2) ايالت و ولايت انجمن­لريني انتخاب ائديب و بو انجمن­لر فرهنگ، بهداشت و اقتصاد ساحه سينده فعاليت گؤسترمك.
3) آذربايجانين ابتدائي مكتب­لرينده اوچ كلاسا قدر، درسلر فقط آذربايجان ديلينده آپاريلماليدير و اوچ كلاسدان يوخاري، دولت ديلي اولماق اوزره فارس ديلي، آذربايجان ديليله ياناشي تدريس ائديلمه‌لي­دير.
4) آذربايجان دموكرات فرقه­سي صنايع و فابريكالارين گئنيشلنمه­سينه چاليشاجاق.
5) دموكرات فرقه­سينين اساس مقصدلريندن بيري آذربايجان شهرلري­نين آبادلاشديرماسيدير.
6) تجارتين گنيشلنمه­سي چوخ لازم و جدّي مسئله­لردن­دير.
7) فرقه سعي ائده­جكدير كندلي‌لرين احتياجلاريني تأمين ائتمك اوچون اساسلي قدملر گؤتورسون.
8) دموكرات فرقه­سي­نين مهم وظيفه­لريندن بيري ايشسيزليك­له مبارزه ائتمك­دير.
9) انتخابات قانونوندا آذربايجانين حقينده بؤيوك ظلم ائديلميشدير ـ آذربايجان دموكرات فرقه­سي سعي ائده­جك آذربايجان نفوسونا نسبت وكيل انتخاب ائتمه­گه حقي اولسون.
10) آذربايجان دموكرات فرقه­سي فاسد، مختلس و رشوه آلان شخص­لريله جدّي مبارزه ائده­جك.
11) آذربايجاندان آلينان وئرگي­لرين ياريسيندان يوخاريسي آذربايجانين اؤز احتياجلارينا صرف ائديلسين.
12) آذربايجان دموكرات فرقه­سي بوتون دموكراتيك دولت­لر، مخصوصاً متفق­لرله دوستلوق ساخلاماق طرفداري­دير.[4]
بو مراجعت‌نامه­نين سونوندا بئله گلميشدير: «بيز، اوّل اؤز ائويميز اولان آذربايجاندان باشلاييريق و اينانيريق‌كي آذربايجانين اصلاح و ترقي‌سي، ايرانين ترقي­سينه سبب اولاجاقدير و وطنيميز بو واسطه ايله قولدورلارين و مرتجع لرين چنگاليندان نجات تاپاجاقدير.
ياشاسين دموكرات آذربايجان! ياشاسين مـستـقـل و آزاد ايران!»
23 گوندن سونرا تبريز تشكيلاتينا عضو اولانلار مينلر نفردن تجاوز ائتميشدير.[5] مهر آيي­نين 9ندا كنفرانس قورولور و بيرينجي كنگره اوچون 59 نفر نماينده سئچيلير. كنگره ده 41 نفر مركزي كميته­يه سئچيليب و پيشه­وري فرقه­نين صدري اولور.
مرتجع­لر، تهراندا آذربايجان حركاتيني تانيتديرماق ايسته­ميرلر و آذربايجان حقينده مقاله يا موضع توتماغي بوتون روزنامه­لرده قدغن ائديرلر. آنجاق خبرلر ايرانين بوتون خالقلارينا چاتير، تهرانين ارتجاعي دولتينده ايكي دسته­ليك يارانير.[6] صدر، محمدرضا شاهين وزيري تختدن دوشوب، حكيمي ايش اوسته گلير.
دوروم ثابت قالا بيلمزدي. فرقه ده سؤزه قناعت ائديب دورا بيلمزدي. حكيمي ده قانون اساسي­يه وفالي قالمير و انجمن ايالتي قانونونو پوزماق ايسته­يير. بئله بير دورومدا، فرقه، خالقين آرزيلاريني يئرينه يئتيرمك اوچون ملي دولت تشكيلاتي ياراتماق گره­كليگي ميدانا چيخير. آبان آيي­نين 20سينده ايالت انجمن­لرين و 15جي مجلس سئچگي­لري­نين تئزراق باشلانماسي شعارلاري اورتايا چيخير. آيري سؤزله، فرقه بونو آنير كي داها قورولوش دؤره­سي قورتاريب و عمل دؤره­سي باشلانيبدير. اعتباراً بو گوندن، فرقه، سياسي قدرتي اله گتيرمك اوچون مبارزه­ني شدتلنديرير. آبان آييندا تبريزده 150 مين نفرليك توپلانان عمومي ميتينگ قورولور و بورادا 700 نفر نماينده سئچيلير و بو نماينده­لر آيين 30 ـ 29 گونلرينده اجلاس قوروب بئله تصميم­لر توتور:
1) آذربايجان خالقي اؤزونه مخصوص مليّت، ديل، عادت و عنعنه­لره مالك­دير. بو خصوصيات اونا حق وئرير، ايرانين استقلال و تماميتيني مراعات ائتمكله برابر، اؤز مقدراتيني تعيين ائتمك اوچون آزاد و مختار اولسون.
2) كنگره آذربايجان خلقي­نين، ايرانين باشقا ايالت و ولايت­لريله اولان مدني، اقتصادي و سياسي رابطه­سيني نظره آلماقلا برابر، هئچ وجه ايله راضي دئييل دولت آذربايجانين مشروع و قانوني تقاضالاريني، ايرانين سرحدلرينه خلل گتيره‌ن و اونون تجزيه­سي سببي قرار وئرسين.
3) آذربايجان خالقي وار قوّه­سيله ايراندا مشروطه شكلي آلميش دموكراسي اوصولونون طرفداري دير.
4) آذربايجان خالقي ايرانين تماميت و استقلاليني گؤزله­مكله برابر آذربايجاندا دموكراسي و ملي حكومت اوصولو ايله اداره ائتمه­يي باجارير.
5) آذربايجان خالقي‌نين اؤز ملي و آنا ديلينه مخصوص علاقه­سي واردير. اؤزگه ديلي­نين تحميلي اونو ترقي و تمدن كاروانيندان دالي سالير.
6) /150 مين نفرين امضاسي و 700 نفر نماينده­نين اشتراكي ايله تشكيل تاپان ميللي كنگره آذربايجان ملتي­نين اراده­سيله اؤزونو مؤسسلر مجلسي اعلان ائديب، آذربايجانين داخلي ايشلريني اداره ائتمك اوچون 39 نفردن عبارت بير ملي هئيت سئچيب، اونلارا اختيار وئرير كي ملتين ملي ايستك­لريني عملي ائتسين.[7]
بو مبارزه‌لر نهايتده 1324 جي ايلين 21 آذر گونو نتيجه­يه چاتير و ملي حكومت قورولور. فرقه، بوگون، گون اورتادان قاباق پيشه­وري­ني آذربايجان ملـي دولتيني تشـكيل وئرمه­يه مأمـور ائديـب و پيشه­وري گون اورتادان سونرا كابينه­ني آشاغيدا كي آداملارلا تانيتديرير:
باش وزير سيد جعفر پيشه وري
داخله وزيري دكتر سلام الله جاويد
خلق قوشونلاري وزيري جعفر كاويان
فلاحت وزيري دكتر مهتاش
معارف وزيري محمد بي ريا
صحيه وزيري دكتر اورنگي
ماليه وزيري غلامرضا الهامي
عدليه وزيري يوسف عظيما
يول، پست، تلگراف
و تلفون وزيري كبيري
تجارت و اقتصاد وزيري رضا رسولي
ايش وزيري باش وزيرليك نظارتي ايله [8]
گؤرونور بورادا خارجه وزیری یوخدور و بو، گؤسته­ریر کی هئچ بیر صورتده آذربایجانین ایراندان آیریلماق فکری یوخدور.
دي آيي­نين 16 سيندا آذربايجان ديلي، رسمي دولت ديلي حساب اولونور. بوتون خالق آنا ديليني اؤيره­نمه­يه چاغريلير و بو كلاسلاردا حاضر اولانلارين ايش مدتي بير ساعت آزالير. بونون آرديجا يئتيم، صاحبسيز اوشاقلارين تربيتي حقينده قرار صادر اولور. آزادليقدان مدافعه اوچون فدايي دسته­لري و خلق قوشونلاري قورولور.

ملي حكومتين علم و ادبيات ساحه­سينده چاليشمالاري:
بو آز دؤره­نين شاعرلريني سايماق ايسته­سك بونلاري آد چكه بيله­ريك:
علي فطرت، محزون، ساهر، آذراوغلو، علي توده، مدينه گلگون، مظفر درفشي، مناف­زاده، حكيمه بلوري، ابوالفضل حسيني، نيكنام، جعفرپور و...
بو زمان آنا ديليميزده 8 گونده‌­ليك درگي، اونلارجا هفته­ليك و آيليق مجله­لر چيخير[9]. 12 شهريور كيتابيندا 12 شهريور 24دن، 12 شهريور 25 ـه قدر تكجه آذربايجان روزنامه­سينده یوزلرجه شعرين يازيلماسيني مطرح ائدير[10]. سياسي مقاله­لر داها آرتيق بير قيده ده­ير. سياسي ادبيات بؤيوك نائليت­لر اله گتيرميش و خالقين ايستك­لريني مطرح ائده بيلميشدير. بو بير ايلده يوزلرجه توركي كتابلار چاپ اولور.
شاعرلر گونده­ليك مبارزه­ني داها آرتيق گئنيشلنديريب و تاريخله باغلاييب، قهرمانليقلاري بؤيودوب، ضعف و ناتوان اولماغي خالقدان اوزاقلاتماقا چاليشير. ايگيد بابالاريميزي گؤز اؤنونده جانلاداراق، خلقيميزي ياد اشغالچيلاري اؤلكه و وطندن ائشيگه اؤتورمه­يه چاغيرير. يادلارلا ووروشماق، دوشمنه باش اگمه­مك، ارتجاع قارشيندا محكم­لنديرمك اوچون شاعرلريميز طرفيندن ايشله ديلير. بالاش آذراوغلو «ستارخان» پوئزيياسيله، ايران يازيچيلاري­نين بيرينجي قورولتايينا قاتيلير و نئجه گؤزه­ل آلقيشلانير! حكيمه بلورونون ستارخان شعري خالق كوتله لري طرفيندن ماراقلا قارشيلانير. هانسي شاعرديركي بئله شعر قوشماسين؟ بو زامان ادبيات باشدان باشا وطن عشقي­له، وطن سئوگيسيله دولودور.

بو ادبيات 1324دن 1325ه قدر گوجله­نير و گوجونون زيروه­سينه چاتير. آنجاق ملي حكومت ييخيلديقدا، شعر ييخيلمايير، آمما گيزله­نير. دفترلر باسديريلير، يازيلار گون اوزو گؤرمور و نهايت ادبيات گيزلي بير حالدا ياشاماغينا داوام ائدير. اونلارجا شاعر اؤلدورولور، اونلارجا شاعر سورگون اولونور، اونلارجا شاعر گيزلي شعره اوز گتيرير؛ دوغال بير حالدير اونلارجا شاعرين سوسماسي دا. مقاومت شعري يارانير. وطني آتماق اولماز! آنجاق وطندن دانيشاندا ديلي چكيرلر. بو زامانين شاعرلري­نين ديلي قَدَر ده ديلچه­يي اولمالي­دير و دوزگون اولاراق بئله اولور.
بو زمان آد قازانان شاعر چوخدور. بو شاعرلرين چوخونون آدي وطن سينيرلاريني آشيب، آيري خالقلار ايچينده آد قازانيبلار. دموكراتيك روحیه­لي ادبيات اؤلمز و توكنمز بير خزينه­دير. نه يازيق كي شاه رژيمي­نين بوغونتوسو اوزون ايللر حُكم سوره­رك، بو شعرلر ديللردن دوشوب و يئني نسليميزه تانينماييبدير. اسلامي اينقيلابدان سونرا بير فرصت اله گلدیکده بو گئنيش و زنگين ادبياتي تاني‌ييب- تانيتديرماق اساس وظیفه­لردن­دیر. الينيزده اولان بو اثر، بلكه بئله بير يازيلارين ايلكيني دير. اولسون كي بوندان بويانا بئله كتابلاريميز چوخ اولسون.
بير ايلليك ملي حكومت، ملي شاعرلرده بسله دي. بو شاعرلري بير ـ بير تانيماق لازمدير.

میللی حکومت ایران چرچیوه­سیندن ائشیگه چیخماق دا ایسته­مه­ییردی، بئله ایسته­میشسه وزارتخانالار ایچینده خارجی ایشلر ناظری ده قویاردی. تاریخی واراقلایاندا پیشه­وری­نین باجاریغی و هئچ بیر خاریجی دولته و حکومته باغلی اولمادیغینی دوشونوروک. قالسین بیر سیرا دار چرچیوه لرده قالان انسانلار بو مارکلاری وورماقلا، بو عظمتلی تاریخی حادثه­نی ازمک ایسته­ییرلر بلکه داها تکرار اولماسین؛ آنجاق خالقیمیز بو حرکتدن الهام آلاراق اؤز یولون گئده­جکدیر. اینانیرام بورادا دانیشان عالیم­لریمیز تاریخده بو عظمتلی و محتشم حرکتین تام بوجاقلارینی آراشدیریب و حقیقت­لری علمی صورتده و استدلال ایله گؤسته­ره­جکلر. من تکجه ادبیاتیمیزین گلیشمه­سی حاققیندا دانیشماغی اله آلیرام.

تورک دیلی و ادبیاتی ۲۰ ایل بوغونتودان سونرا سسله­نیر و اؤز وارلیغی اورتایا قویور. بو میللی حرکتدن آذربایجان خالقی، بیر اورک و بیر سس اولاراق حیمایه ائدیر. دیلیمیزین یاساق اولدوغونا باخمایاراق اؤز زنگین، آغیر و گؤرکملی اولدوغونو گؤزلری قاباغیندا قاباردیر و بوتون گؤزه للیک لرینی و اینجه­لیک­لرینی عیان ائدیر. ادبیاتیمیز تکجه شعرده یوخ، بلکه بوتون ساحه لرده، سیاست عالمینده، علمی ساحه­سینده و تئکنولوژی باخیمیندان دا وارلیغینی بروزه چاتدیریب و ان گؤزل و اوبرازلی وارلیغینی عیان ائتدی. ادبیات دئینده تکجه ادبی سؤزلر، شعر، نظم و ادبی نثرلر، حیکایه­لر دئییلدی؛ بلکه سیاسی ادبیاتی­نین دا اؤز یئری واردیر. بیر ایللیک بیر دوراندا ادبیاتیمیز اؤز گلیشمه­سیله گؤستردی کی بو دیلین نه گوجلو بیر دینامیسمی و نه گئنیس بیر پتانسیالی واردیر. یوزلرجه شاعیرلر میدانا گلدی، یوزلرجه دیوانلار یاراندی، اونلارجا نمایشنامه­لر صحنه­یه چیخدی، یوزلرجه موسیقی کنسرتلری سسلندی، یوزلرجه رومانلار یازیلدی. یوزلرجه آشیقلاریمیز ساز اله آلیب وطن عشقیندن دیله گلدیلر. ادبیاتین گلیشمه­سیله برابر، تئاتر دیرچلدی، نمایشنامه­لر یازیلدی و سِن اوسته چیخدی، موسیقی دیرچلدی و اوپرالار سن اوسته اجرا اولدو؛ تکجه آذربایجان کلاسیک موسیقیسی یوخ، بلکه آشیق ادبیاتی و موسیقیسی ده دیرچلدی و سازلار کؤینک لریندن چیخیب خالق ایچینده چالیندی.
بو آرادا بؤیوک بیر رهبر قاباقدا دایانمیش، پیشه وری. پیشه وری داهی بیر انسان، بؤیوک بیر لیدر، دوشونجه­لی بیر سیاستچی اولاراق اؤز ده­یرلی وارلیغینی ایشلریله: دانیشیقلار، مقاله­لر، توپلومسال یاپدیغی عملیاتلارلا گؤسترمیش اولدو. دوشمنلری طرفیندن انتقاد ائدنلرین آغزینی دوزگون ایشلریله باغلادی. آیت اله مجتهدی کیمی آداملار پیشه­وری­یه قارشی تعریفدن علاوه هئچ بیر حرکت ائده بیلمه­دیلر. پیشه­وری بیر سیاسی و دوشونجه لی متفکریدی. او، میللی حکومتی قورمادان اوّل، غزئته­لر و درگی لر یولا سالمیش، گؤزل ادبی رومانلار، مقاله لر، ادبی آراشدیرمالار – فارسیجا اولورسالار دا، یازمیشدیر و بو ساحه ده بؤیوک باجاریق گؤسترمیشدیر. سیاسی قوروپلار یاراتمیش، زیندانلار چکمیش، مجلیس وکیلی اولموشدور، سیاستین تام بوجاقلارییلا تانیش ایدی. گؤزل سیاسی مقاله لر، توپلومسال ایده لر، گله جک اوچون آرمانلار بئجرتمیشدیر. او، بیر ایل حکوکت دورانیندا سیاسی ادبیاتیمیزی یارادیب و زیروه­سینه چاتدیردی. تورک ادبیاتیندا سیاسی یازیلار، سیاسی کولتور یاراتمادا هئچ بیر آخساقلیغا یول وئرمه­دی؛ هر بیر حرکتین زمینه­سینی یاراتمادا قاباقدا گئدیردی. سیاسی ادبیاتیمیز پیشه­وری آدینا باغلی­دیر.
“جمعیت آذربایجان” تشکیل اولاراق حاج علی شبستری، علی ماشینچی، طاهری، اخگری، هلال ناصری، رحیمی، اسماعیل شمس طرفیندن قورولدو. “آذربایجان” غزئته­سی ده اونون اورگانی عنوانییلا سئچیلدی. اسماعیل شمس بو درگی­نین باش­یازاری اولدو و علی شبستری سوروملو مودیری. آنجاق ایلک گوندن حزب توده و سووئیت اؤلکه­سی اوندا دخالت ائتمه­یه چالیشمیشلار و نهایت اؤز ایزلرینی ده قویموشلار. بونلارین ایکیسی­نین آراسیندا اولان ایلگینی سیاسی یولداشلار آچیقلایاجاقلار. آنجاق بو جرکت، آز بیر زاماندا خالق کوتله­لری­نین رغبتینی قازانیب و کوتله­وی بیر حرکته چئوریلدی. من بونلاردان دانیشماق ایسته­مه­ییرم، آما بونو دئمک لازیمدیر کی آذربایجان روزنامه­سینین یازیلاری خالقیمیزا یول گؤسته­ریر و قیام لیدرلری­نین باخیشینی آیدینلاشدیریر. دموکرات فرقه­سی ۱۲ شهریورده تشکیل تاپاراق دولت قورما تکلیفینی بوینونا آلیر و آز بیر زاماندا خالق اؤز ایستک­لرینه چاتیر. ایستک­لر عبارتدیر، میللی وارلیق، آنادیلی، آزادلیق، عدالت و انسان کیمی یاشاماق. بیرینجی دفعه اولاراق قادینلار کیشی­لرله چیگین چیگینه سیاستده، شهرلرین اداره­سینده، خالقیمیزین ائییتیمی اوغروندا قوللارینی چیرمالاییب میدانا گیریرلر. میللی کنگره ده ۷۴۴ وکیل خالقین ایستک­لرینی یئرینه یئتیرمک اوچون بیرله­شیر و پیشه­وری اوجا سسله، بو قورولتایی بیر اورگان یا بیر فرقه طرفیندن یوخ، بلکه بیر میللت وکیللری اولدوقلارینی بیلدیریر. (دانیشیان خاطره لری، ص ۱۴۷). تبریزده و باشقا شهرلرده میتینگ­لر قورولور و مین­لرجه خالق توپلانیر.
سیاست له برابر ادبیاتیمیز دا گلیشیر. اونلارجا شاعیر هیجانا گله­رک خالقین هیجانلارینی سسله­ییرلر.
بو زامان خالق داها اوهاما آلدانماییر و حریت ایسته­ییر. کئف چکن­لرین جانینی آلماغا باش قالدیریر.
بیلیریک ۱۳۰۴جو ایلده تبریزده تهراندان آرتیق تبریزده مدرسه واریدی، آما رضاشاه تهرانی اوستون ساییب تبریزی ازمه­یه باشلامیشدی. تهرانین بودجه­سی تبریزه نسبت ۲۰ برابر ایدی. میللی دولت مدرسه­لرین چوخالتماسینا، بیلیم یوردو قورماغا، دانشسرا دوزلتمه یه، تشبوث یارادیر، ۱۶ درگی یاییلماغا باشلاییر، تئاتر صنعتی باشدان دیرچه­لیر، یوزلرجه کتابلار چاپ اولور، بونلارین یانیندا بانکلار ملی اولور، کرخانالار سالینیر، درمانگاهلار دوزه­لینیر، تبریزده سو بورولاری چکیلیر، قادینلار رای وئرمه­ده آزادلیق اله گتیریر، خیاوانلار آسفالت اولور، قونقا – مترو یولا دوشور، اصلاحات ارضی باشلانیر و باشقا باشقا ایشلر یاپیلیر. بو سؤز یئرینه دوشور کی میللی حکومت بیر ایلده شاه رژیمی­نین ۵۰ ایللیک ایشینی گؤرموش اولور.
ایندی گلک ادبیاتیمیزا. سیاسی ادبیاتلا برابر خالق اوچون دوشوندوروجو، هیجان یارادان و اونو اویادان شعر لازیم گلیردی. بو ساحه­ده ده یوزلرجه شاعیر الینه قلم آلیر و میدانا گلیر. آذراوغلو، حکیمه بلوری، سهراب طاهر، مدینه گولگون، علی فطرت، بی ریا، علی توده، مروارید دلبازی، مخفی افشار، حزین تبریزی، ابراهیم ذاکر، مظفر درفشی، نیکنام، اسماعیل جعفرپور، موسی طاهری، هوشیار، دوزدوزانی، یداله اسدی تبریزی، میرمهدی چاووشی، ابوالفضل حسینی، قلی­خان بورچالو، میرتقی میلانی، هلال ناصری، عباس پناهی، فیروز صادق­زاده، محمدرضا عافیت، محمد داداش­زاده، علی اکبر حداد، امیرخسرو دارایی، جعفر کاشف، سیدعلی میرنیا، کمالی، آشیق حسین تبریزی و یوزلرجه باشقا شاعیرلر و یازارلار میدانا گلیر و یارادیجیلیقلاریلا ادبیات اوجاقلارینی قیزدیریب شعله­لری تهرانا دا چاتیر. باخین بالاش آذراوغلو تهراندا قورولان بیرینجی “ایران شاعیرلر و یازارلاری” نین قورولتایینا قاتیلیر – پیشه­وری­نین اؤنه­ریله. اورادا تهراندا تورکجه “ستارخان” پوئماسینی اوخویاراق گؤرونولمه­میش آلقیشلارلا اوز اوزه گلیر و آذربایجان ادبیاتی­نین زنگین، گؤزل و گوجلو ادبیاتینی گؤسته ریر و فارس ادیبلری و شاعیرلرینی حیرتده قویور.
میللی حکوکتین شاعیرلری و یازارلاری چکدیگیم آدلارلا بیتمه­ییر، هله چوخلو شاعیرلرین آدی قالیر:
ایوب نمینی، سلیمان جهانی، حسین صحاف، هوشی بختیار، همت علیزاده، و یئنه ده یوزلرجه باشقا ادیب و شاعیرلر. بونلاردان بیر سیرا چاغداش زامانا قدر یاشاییب یارادیرلار. یحیی شیدا مظفر درفشی و باشقالاری دا واردیرلار.
میللی حکومت دؤورونون ادبیاتینی آراشدیرماق ایسته­ییرسک مختلف قونولار و بؤلوملر ایچینده دانیشماق لازیمدیر:
سیاسی ادبیات بیر بؤلومدور و اؤز یئرینده چوخ زنگین ساییلیر،
شعریمیزین یئری بللی­دیر،
آما حیکایه و رومان ساحه­سینده بوگونه قدر چوخ آز یازیلمیش و هله ده بیر چوخلو اثرلر اوزه چیخماییب و بیز بوگونکو ادیبلریمیزین بویوندا بیر تکلیف کیمی قالیر.
بیر سیرا چاغداش یازارلاریمیز او جمله دن رضا براهنی، غلامحسین ساعدی و صمد بهرنگی بیر ایل آنا دیلینده درس آلماغین لذتینی دادمیش و عمرلری­نین سون گونونه قدر بو لذتی اونوتمامیشلار. بیر ایلده آلتی کلاسین درسلیک­لرینی حاضیرلاییب و اوشاقلارا آنادیلینده درس اؤیرتمه­یین لذتینی بیز بو یازارلارین دیلیندن ائشیدیریک. آنجاق بوگون بو درسلره تامسینمیشیق.
شاعیرلر وطن سئوگی­سیندن، ائل محبتیندن، انسانیت­دن و آزادلیقدان دانیشیرلار؛ شعرلرین مضمونو انسان سئورلیک، عدالت و آزادلیق دیر. بالاش سسله ییردی:
شاعیرین آذراوغلونون آرزیسینا باخین:
منیم آرزوم بودور بیر اوغول کیمی /
کاش بو چتین لییه دؤزه بیلئیدیم
وطنه سئوگیمی، ائله سئوگیمی /
کؤنول سؤزلریمله یازا بیلئیدیم. (خزان یارپاقلاری، / م. کریمی، تاریخ ادبیات، ج ۹، ص ۳۴۳).
“آزادلیق جارچیسی، انقلاب شاعری­یم” -دئین بالاش، ظالیم­لر قارشیندا دایاندی، مبارزه­دن ال چکمه­دی، نئچه گونلر قویونون ایچینده گیزلی قالدی، حسرتلر چکدی، زوراکیلیقلار گؤردو، آنجاق سوسمادی و هجرتدن باشقا بیله­سینه بیر یول قالمادی.
شهید اولان شاعیرلریمیز:
بیلیرسینیز بیزیم نئچه – نئچه مبارز شاعیرلریمیز بو قیامدا شهید اولدولار، آذربایجان خالقی­لا برابر، شاه قوشونونون قارشیندان قاچماییب، جانلارینی وطن یولوندا – میللت اوغروندا فدا ائتدیلر. بونلارین باشیندا:
شهید فریدون ابراهیمی،
شهید نیکنام،
شهید دوزدوزانی،
شهید یداله اسدی تبریزی،
شهید هلال ناصری،
و باشقالاری شهید اولموشلار و بیر سیرا شاعیر و یازارلاریمیزین یاشاییش یا شهید اولدوقلاریندا خبرسیز قالمیشیق او جمله دن:
موسی طاهری،
هوشیار و باشقالارینی سایماق اولار.
هابئله ۱۳۲۵ ده بو سوی قیریم توکنمه­دی بلکه ۱۳۲۶جی ایلده ده بیر سیرا شاعیرلردن توتوب اعدام ائدیرلر، او جمله­دن جعفر کاشف، کمالی و باشقالارینی آد آپارماق اولار. بو شهیدلرین آدلاری و اثرلری “قیزیل اولدوزلار” کیمی ادبیاتیمیزدا پارلاییر.
حکیمه بلوری ” ۲۱ آذر” مدالینا لایق گؤرونن بیر گنج آذربایجان قیزی، وار گوجونو، درین دوشونجه­سینی، اینجه دویغوسونو شعرلرینه تؤکدو، بیر ایل معلم­لیک ائده­رک، یوزلرجه قیزلارا آنادیلی­نین آناسودو کیمی تمیز لذتینی تامدیردی، “شرق قادینی­”نین آرزیلارینی دیله گتیریب شعرلرینه آخیتدی:
من آز گؤرمه­میشم آغلایاندا سن /
باشینا قارالار باغلایاندا سن
آهینلا هر قلبی داغلایاندا سن /
آرتدی گوندن – گونه ذاتین سنین.

بیر پارچا چؤره­یه ساتدیلار سنی /
قول تک قاباقلارا قاتدیلار سنی
آلیب زیندانلارا آتدیلار سنی /
نه­دن اوجوز اولدو قیمتین سنین؟
دوکتور حکیمه بلوری بوتون عمرونو آذربایجان خالقی­نین دردلرینی سؤیله­یه­رک تبریز حسرتینی – حسرت ادبیاتیمیزا آرتیریب، عمرونون سونونا قدر سیزلادی. اونلارجا وطن عشقینده، خالقی­نین حسرتینده کتابلار یازدی و دونیا دیللرینده، آذربایجان خالقی­نین سسینی جهانا یایدی.
سهراب طاهیر ائله بیر دویغولارا یاندی کی بیر چوپو ده ایکیه بؤلمه­یه قادر اولمادیغینی و ایسته­مه­دیینی سؤیله­ییر. آنجاق او دا اونلارجا کتاب یازدی و دیلیمیزی سسله­دی. او سون گونلرینه قدر سئچدیگی یولا وفالی قالدی و سؤیله­ییردی:
آنا یوردوم آذربایجان
من ده سنین یئتیرمه­نم.
گؤزلریمی ایتیره­رم
اوستومده کی حقی – سایی ایتیرمه­رم.
دوز سئچمیشم طالعیمین هدفینی،
یاشاییرام اؤز خالقیمین آرزوسونو – شرفینی.
سهرابین اونلارلا کتابلاریندا حسرت ادبیاتی سسله­نیر، انسان­سئورلیک نعمه­سی اوخونور و وطن حسرتی باش پلاندا دایانیر:
من وطن دئییرم گؤزلریم دولور /
مگر سن گؤز یاشی اولموسان وطن؟
ارییب – ارییب بیر دامجی اولوب /
غملی گؤزلریمه دولموسان وطن.

من وطن دئییرم توتولور دیلیم /
بس سنین دیلینی کیم آلدی وطن؟
نه قدر من وارام بو دونیا بیلیر /
سنین دیلسیزلیگین ماحالدیر وطن!
مدینه گولگون ده اونلارجا اثر یازیب یادگار قویدو، آنجاق اونلاردا آلوولانان وطن عشقی، ائل سئوگیسی هامیدان آرتیق بیزی یاندیریر، قیزدیریر و بو یولا ایمان – ایناملا توخونماغی اؤیره­دیر:
یئنه پروازلانیب خیالیم منیم
یئنه شعره دؤندو سؤزوم ای وظن!
سنین داشیندادیر، اوز باغیندادیر،
بو سؤنمز آلوووم، کؤزوم ای وطن!
آما شاعیرین آرزیلاری دا گؤزلدیر، بیرینه قولاق آسالیم:
ده­نه دولموش سونبول تک / بارلانماق ایسته­ییرم.
ائلین محبتیله / وارلانماق ایسته­ییرم.
داغ اولماق ایسته­ییرم، ذیروه­مه قارتال قونا
ائلیمدن وطنیمدن، صحبت آچیم من اونا .
عصیان اولماق ایسته­ییرم زنجیرلی بیلک لره
اومود اولماق ایسته­ییرم انتظار اورکلره.
سنین – اونون قلبینده، من یورد سالماق ایسته­ییرم.
خالقیملا، وطنیمله من اوجالماق ایسته­ییرم.
شاعیرین ایسته­یی آرزیسی خالقلاری آزادلیغی، باشی اوجالیغی و سئوگیسی­دیر. مدینه­نین شعرلرینده بوتون دونیا انسانلاری­نین سعادتی سسله­نیر، او دونیا خاقلاری و میللت­لری اوچون باریش، راحت یاشاییش و دوستلوق دیله­ییر:
هارای چکیب دئییرم: انسانلار، آی انسانلار
انسان سیلاح گؤتوروب هئچ قیرارمی انسانی؟
انسانلار آی انسانلار، گلین، گلین قویمایاق
آغلایا ماهنی­لاردا انسان، آی . . . انسانلار!
علی فطرت بیر سیاسی دوشونجه­لی شاعیر اولاراق، میللی مجلیسه و خالقا اوز توتوب اونلاری اویاتماغا چالیشیر و سیاسی شعرلر سؤیله­ییر.
علی فطرت انقلابی شعرلریله میللی حکومتین آرمانلاری یولوندا چالیشیر و ادبی یارادیجیلیغینی اورتایا قویور.
فخرالدین محزون دا ظولوملری افشا ائده رک خالقین اویانماسی یولوندا چالیشیر.
بی ریا الی حنادا اولان شاعیریمیز، عمر بویو حسرتلرده یاشاییب، آغیر گونلر کئچیریر، آنجاق بیر آن دا دئیه­سن سئچدیگی یولدان پشیمان دئییلدیر. خالقینا سعادتلی یاشاییش آرزوسویلا چالیشیر و نه یازیق کی غریبلر کیمی دونیاسینی ده­ییشیر. شعرلری کلاسیک فورماسیندا اولورسا دا، یئنی لیک­لرله دولودور.
بی­ریا ایشچی­لر صنفیندن آیاق توتاراق ایشچی­لری بیرلشدیرمک اوغروندا دایانمادان چالیشیر. معارف وزیری اولاراق الیندن گلن چابالاری یئرینه یئتیریر. اونون دا حسرتله عؤمور کئچیردیگی بیزی سوسدورور. آنجاق اعتراض سسینی هله ده دویوروق کی دئییردی:
ای اؤلکه­می ظولمیله قویان دهرده ویران
محکوم اولا بیلمز سنه بوندان سورا انسان.
انسان ازلیندن یارانیب اشرف خلقت
لایق دگیل اصلا اونا زنجیر اسارت.
علی توده بیر ایلده نئچه کتاب یازدی، آنجاق کؤچمه یه مجبور اولدوقدا دا غربت یئرده یازیب یاراتمادان ال چکمه­دی.
حسرت ادبیاتیندان بوگون یوزلرجه کتابی الده­دیر و بو کتابلاردان بؤیوک بیر میللتین نیسگیللری، سیناقلاری، حسرتلری سسله­نیر. دونیادا بو حسرت سسی هله ده دویولور. یازیلی ادبیاتیمیزدان علاوه خالقیمیزین گونده­کی یاشاییشیندا – ماهنی­لاریندا، آتالار سؤزونده و دئییم­لرینده بؤیوک بیر موتیوه چئوریلیبدیر. یوزلرجه ماهنی­لار، شعرلر خالقین دیلینده ازبردیر. آرازا قارغیش، لعنت ده اوخویان وار، اونو عزیزله­ییب باغرینا باسان دا وار. علی توده­نین و باشقا شاعیرلرین کتابلاری­نین عنوانی دا بو حسرتی گؤسته­ریر؛ باخین: جنوب نغمه­لری، وطن سئوگیسی، تبریز حسرتی، آرازین او تاییندا، محبوسلارین سون سؤزو، اؤلومدن گوجلو آیریلیق، وطن خاطیرینه، خاطیره­لر نغمه­سی، ساوالان اتکلرینده، تبریزین باهاری، و هابئله یوزلرجه حسرت و آیریلیق موتیولی کتابلار.
دموکرات ادبیاتی تکجه شعرده یوخ، بلکه موسیقی­ده، تئاتردا، و باشقا صنعت ژانریلاریندا دا اولموشدور و بونلارین هر بیرینی اؤز یئرینده ده­یرلندیرمک گره­کیر. آما رومان و حیکایه ساحه­سینده بؤیوک بیر گلیشمه اولموشدور. رومان یازارلاریمیز دا آز اولمامیشدیر. بورادا فتحی خشکنابی، عباس پناهی، فیروز صادق­زاده، محمدرضا عافیت، محمد داداش­زاده و باشقالاری آد چکمک اولار. بونلاردان بوگون بیزه اونلارجا رومان اثرلری قالمیشدیر کی اونلارین ائتکیسی دیلیمیزده داها یوکسکدیر و یئنه یازیقلار اولسون کی بونلارین بیر چوخو هله ده اؤز وطنینده و اؤز آنایوردلاری اولان گونئی آذربایجاندا چاپ اولامیش و یاییلمامیشدیر. من بورادا بو یازارین رومانلاری­نین آدینی چکمه­گه کیفایتله­نیرم:
فتحی خشکنابی­نین رومان کتابلاری:
/ ایکی دوست / سونونجو بایراقدار / یاغیشلار یاغاندا / ایکی قارداش / آتا / حیکایه لر و . . .
عباس پناهی:
تبریز گئجه­لری / ستارخان / شیخ محمد خیابانی / مبارزلر و . . .
فیروز صادق­زاده:
مدرسه / ایکی ماهنی / سیلینمز سؤزلر / وطن / اعتبار / و . . .
محمد داداش­زاده:
صوبح ایشیغیندا / آیریلیق / حیکایه­لر مجموعه­سی و . . .
بو اثرلرین چوخو دونیا دیللرینه ترجمه اولموش و سانکی تکجه اؤز وطنداشلاری هله ده بونلاردان محروم قالانلاردیر. بونلاری چاپ ائتمک بوگونکو ادیبلرین بوینونادیر.
من سیزی چوخ یورماییرام. آما آشیقلاریمیزدان دانیشماسام سؤزوم یئترسیز قالار. آشیقلاریمیز دا بو بیر ایلده بؤیوک خدمتلر ائتمیش و فدایی­لار وئرمیشدیر. بونلارین باشیندا آشیق حسین جواندان دانیشماساق دوز دئییلدیر. آشیق حسین تبریزی سازی و سؤزویله بو میللی حرکته قاتیلیب و سون گونلره قدر وطن نغمه­سینی، میللت آرزوسونو دیلینده ازبرله­میشدیر. او بیر حق آشسقی کیمی بوتون عمرونو حق­دن حقیقتدن مودافیعه اوچون سورموش، هنرینی بو یولدا خرج ائتمیش و ظالیملر قارسیندا یورولمادان دایانمیشدیر. آشیق حسین­ین کتابلاری دا بوللودور، بیر چوخلو اؤدوللر قازانمیش. آنجاق کتابلاریندان نئچه­سی بونلاردیر:
آشیغین آرزیلاری / آزادلیق ماهنی­لاری / صدفلی ساز / دانیش – تئللی سازیم / باهار کیمی / قوشمالار / شعرلر و . . .
آشیق حسین­ین وطنه قوشدوغو، حسرته بورونن شعرلری، آیریلیقدان سیزلایان اورک دؤیونتولو شعرلری چوخدور، آنجاق بورادا سؤزومه سون اولاراق آشیق حسینین قیزینا یازدیغی شعری اوخوماق ایستردیم:
من گئدیرم سعادتین دالیجا /
عزیز قیزیم، مندن سونرا آغلاما!
نفسیم گلینجه تا وورولونجا /
یئتیشه­رم بیر دیارا، آغلاما!

قلبین تمیز اولسون، اوره­یین آچیق /
دوستا حؤرمت بسله، دوشمنه آجیق
سؤیله­مه هئچ کسه چیلپاغیق، آجیق /
آهین چیخسا بولوتلارا، آغلاما!

قیزیم سیزیلداما، ناله ائیله­مه /
پنهان دردین هر اؤته­نه سؤیله­مه
ال آچما نامرده، منت ائیله­مه /
سن کیچیلمه او اغیارا، آغلاما!

باغری قاندیر چوخ کؤرپه­لر ایراندا /
چکیرلر انسانلار نه­لر ایراندا
اوغولسوز آنالار مه­لر ایراندا /
بیر اومید وئر سن اونلارا، آغلاما!

انسان بیر آغاجدیر، کسسه­لر اونو /
گؤیه­ریب یئریندن باش وئرر اونو
یئتیشیب دوشمنین عمرونون سونو /
وورسا حسینه ده یارا، آغلاما!

دیلیمیزین علمی دورومو:
عزیزلریم، من بورادا ایستردیم دیلیمیز حاققیندا بالاجا اشاره لریم اولسون. دموکرات دیلی و ادبیاتیله بوگونوموزون سیخ علاقه لری وار. گؤردویونوز کیمی بو بیر ایلده ادبیاتیمیز نه قدر ایره لی گئدیر و بوگون ده بو ادبیاتی اوخودوقدا نئجه ذوق آلیریق. انرژی قازانیریق و لذت دویوروق. بو دیلی بوگون منیمسه مه لی ییک. دیلیمیزین گؤزللیگی و اؤزللیگی قارشیندا دونیا دیلچی اوزمانلاری دیزه چؤکوب اونو مدح ائتمیشلر. دیلیمیزی بیر معجوزه کیمی بیلمیشلر. آما نه یازیق کی بوگون ده بو دیلدن یارارلانماغا اجازه وئریلمه ییر و خالقیمیز دا بو ثروتدن بهره آلابیلمه ییر. گونوموزون ادیبلر، یازارلاری و شاعیرلری بو ثروتدن دوزگون درس آلمالی دیرلار. شاعیر و یازاری اوچ تکلیف بوینوندادیر: دیل، دوشونجه و دویغو. یازار و شاعیرین اساس وظیفه سی دیلین گوجلنمه سی، گؤزللشمه سی و گئنیشلنمه سی دیر. او چالیشیغی ایله دیلی گونوگوندن گوجلندیریر و گله جک اوچون حاضیرلاییر. عینی حالدا عادی خالدان یوکسک بیر سویه ده مساله لری: اجتماعی، سیاسی و باشقا قونولاری دوشونوب و اونلاری توپلومدا یایمالی دیر. آنجاق قاباقدا سایدیغیم ایکی تکلیفی اؤز هنری و استعدادی ایله ائله اورتایا قویمالیدیر کی اوخوجودا هیجان یاراتسین، اونو ذوقا گتیرسین و بئله لیکله اؤز ائتکیسینی بوراخسین. یعنی اوخوجونو دویغولاندیراراق حرکته گتیرسین؛ یوخسا اثری قالارقی اولماییر.
گؤروروک ملی حکومت چاغیندا، بو گوجلو ادبیاتلا برابر دیلیمیز ده چیچکله نیر، ایره لی گئدیر، گلیشیر. دیلیمیز یاد سؤزجوکلردن آرینیر. گرامر دوزگون ایشله نیلیر. شاعیرلر و یازارین بویونلاریندا اولان تکلیفلریندن بیری دیلین گؤزلشدیرمه سی، گوجلندیرمه سی و گلیشدیرمه سی دیر. سئویندیریجی دوروم ائله بودور کی بو ادبیات باجارا بیلدی و بو تکلیفی یئرینه یئتیرسین. دیلیمیز گؤستردی کی باجارا بیلر بیر رسمی دیل کیمی تکجه شعرده و ادبیاتدا قوللانماسین، بلکه تامام اداره لرده، ایش یئرلرینده، مطبوعاتدا، علمی ساحه لرده ده انسانلارا یاردیمچی اولسون. بوگون ده بو گوج، بو گؤزللیک الده دیر. دیلیمیزین رسمی اولماسینی سسلنمه لی ییک. رسمی اولماغا تامام اؤزللیکلری الده دیر. زنگین و اسکیدن قالان و بوگونون احتیاجلاریلا آیاقلاشان دیلیمیز وار. عزیزلریم، بیزیم ادبیاتیمیز 1200 ایل بوندان اؤنجه دن گوجلو اثرلر واردیر. شان قیزی داستانی 600 صحیفه لیک بیر اثر – 4 روماندان باشلامیش اولان اسطوره لریمیزی تمثیل ائدن بؤیوک اثردیر. بو اثر 243 قمریده یعنی 1201 ایل بوندان اؤنجه یازییا آلینمیشدیر. بوندان علاوه همین 1200 ایل اؤنجه ایللرینده نئچه دیرلی و بؤیوک کتابلاریمیز یازیلمیش. هله فردوسی، رودکی و دقیقی دونیایا گلمزدن 200 ایل قاباق، بیزیم آذربایجانیمیزدا تورکجه کتابلار یازیلیبدیر. شان قیزی داستانی، نوم بیتیک و خزر لوحه لری بونلاردان اؤرنک لردیر. اؤزوموزو تانیماغا باشلامالی ییق. دیل هر بیر انسانین کیملیگی، شخصیتی ساییلیرو جامعه شناسلار، روانشناسلار انسانین شخصیتینی 4 عاملدن گؤرورلر: دیل، اینام، اجتماعی دوروم و اخلاق. بونلارین هامیسی دیل واسیطه سیله اله گلیر. اجتماعی دورومو الده ائتمک اوچون دیل طریقیله درس اوخویوب یا بی ر ایشده مهارت قازانیر. اخلاق و رفتار دا دیل واسیطه سیله اله گلیر. اینام و اعتقاد – ایستر دین اولسون یا هر بیر ایدئولوژی، یئنه دیل طریقیله قازانماق اولور.
بس عزیزلریم دیلیمیزی دوشونک، اوندان دوزگون یارارلاناق و اساس ایسته ییمیز لرین سیراسین دا دیلیمیزی ده ایسته مه لی ییک و سئومه لی ییک.

منی دیله دیگینیز اوچون تشککورلریمی بیلدیریرم.
***

2 ) رحيم رئيس نيا، از زندان، روزنامة آژير، تهران 1378.
3 ) آذربايجان، شماره1، 14/6/1324.
1) 12 شهريور، تبريز، 1357.
2) گذشته چراغ راه آينده است، جامي، تهران، چاپ سوم، 1381، ص 259.
2) گذشته چراغ راه آينده ، ص 261.
3) م. س. ايوانف، تاريخ معاصر ايران، ترجمه كريم كشاورز، تهران، 1357، ص 117.
1) شهريورين 12 سي،
1) شهريورين 12 سي، ص 36.
1) شهريورين اول ايكي سي، همان، ص 85.
2) شهريورين 12 سي، ص 86.

قیزیل قلم آذر Qizil Qelem...