آذربایجان ادبیاتی‌نین تاریخی درین‌لیگی محمدرضا کریمی[1]

آذربایجان ادبیاتی‌نین

تاریخی درین‌لیگی

محمدرضا کریمی[1]

خلاصه:

آذربایجاندا کلاسیک تورک ادبیاتی‌نین عمادالدین نسیمی‌دن باشلادیغی همیشه تصویر ائدیلیر. بو سطیرلرین یازاری­نین فیکریجه، بو ایفاده سون درجه یانلیش‌دیر، چونکی نسیمی‌دن عصرلر اول آذربایجاندا اونلارجا، یوزلرله شاعر و یوزلرله قیمتلی تورک اثری یازیلمیش، اؤتن عصرین سیاسی سبب‌لری اوزوندن بیله‌رک‌دن و بیلمه‌دن اونودولموشدور. بو گون دونیادا ویرتوال مکانین گئنیشلنمه‌سی و بوتون دونیانین اونسیتی ایله بیر چوخ گیزلی حقیقت‌لر اوزه چیخیر و آذربایجانین زنگین ادبیاتی بو بؤیوک تاریخی نایلیتدن چوخلو بهره ­له ­نیب. بو گون مین ­ایل‌لیک‌لرین تاریخینی داشییان یوزلرله اثر اونودولما کولوندان چیخیب دونیانین گؤزو اؤنونده سئچیلیر و اونو پیسله‌ینلرین اینکار احتیمالینی الیندن آلیر. بو یازیدا بیز آذربایجان ادبیاتینا هیجری 8-جی عصرده عمادالدین نسیمی دؤوروندن باشلایاجاغیق و عادی تجروبه‌نین و کلاسیک شیوه نین عکسینه اولا‌راق، چاغداش دؤوره دوغرو ایره‌لیله­ مک عوضینه، تاریخه و تاریخین درین‌لیگینه واراجاغیق بلکه آذربایجاندا تورک شاعر، یازیچی و تورک دیلینده یازیلمیش اثرلری اوزه چیخاراق. بو مقاله­ کیتاب‌خانا مئتودونو نظردن کئچیریر و مسئله ­نی اوریژینال سندلرله آراشدیریر. اونو دا علاوه ائتمک لازیم‌دیر کی، مؤوضو چوخ گئنیشدیر و بورادا یالنیز یارادیجی شاعیرلر و یازیچیلارین آدلاری و بعضی اثرلری قئید ائتمکله کیفایتله­ نیریک.

آچار سؤزلر: آذربایجان – تورک ادبیاتی، عمادالدین نسیمی، گنجه لی نظامی، شان قیزی داستانی، کتاب دده قورقود.

گیریش:

شوبهه‌سیز کی، ادبیات سؤز صنعتی‌دیر و دیلین گلیشمه‌سینه، فرقلی­لشمه‌سینه و گوجلنمه‌سینه تأثیری معاصر دؤورون ان مهم مقاملاریندان‌ بیری‌دیر. بو گون تورک دیلی علیه­دارلاری‌نین، او جمله‌دن اؤتن عصر حکومت‌لری‌نین یوز ایللیک جهدلرینه و موختلیف موستملکچی‌لرین جهدلرینه باخمایا‌راق، تورک دیلی گؤرونن سرعتله اینکیشاف ائدیر و علیه­دارلارین بو دیلی محو ائتمک جهدلری آذربایجان جوغرافیاسیندا تاریخی اوغورسوزلوقلا اوزله­شیر. بو گون غیرتلی آذربایجان خالقی اؤز شخصیتی‌نین و کیملیگی‌نین اینکیشافیندا دیلین رولونو درک ائدیب، تورک دیلی‌نین زنگین‌لیگینی و گؤزللیگینی دیلچی عالیم‌لرین بو ساحه‌یه واله ائتدیگی و معجزه آدلاندیردیغی کیمی آذربایجان تورک خالقینی اؤز میللی کیملیگی‌نین بیر حیصه‌سینه چئویرمیش، اؤزلرینی مدافعه ائتمیشلر. یوز ایلدیر هر جور محدودیتله اوزلشمیش بیر دیل ایندی اؤز قدرتینی و گؤزللیگینی نوماییش ائتدیریر و موتفککیرلر بوتون بو گؤزللیک و قدرت قارشیسیندا دیزه چؤکورلر. بو دیلین زنگین ادبیاتی دا تانیتیلیر، یوز ایللیک سوکوت پوزولور. تاریخی درینلییه مالیک چوخ زنگین بیر ادبیاتین میدانا چیخاجاغی، اونا داخیل اولان یوکسک دوشونجه‌لرین، هومانیتار دوشونجه‌لرین هر کسین دقتینی چکه­جه­یی گون گئج دئییلدیر.

همیشه سهو اولا‌راق دئییرلر کی، آذربایجاندا کلاسیک تورک ادبیاتی عمادالدین نسیمی‌دن باشلاییر. شوبهه‌سیز کی، بو بؤیوک شاعر انسان­سئورلیک و درین دوشونجه‌لری ایله، اوچ دیلده: تورکجه، فارسیجا و عربجه شعرلر یاراتماقلا دونیانین ان بؤیوک تاریخی و ادبی شخصیت‌لریندن بیری‌دیر، بو گون ده نسیمی نین شعرلری ظالم‌لردن، موهومات‌لاردان و آنتی-اینسان عنعنه‌لریندن خلاص اولماق اوغروندا موباریزه‌ده اینسانلارین کؤمکچی‌سی اولاراق اؤز عکسینی تاپمیشدیر. اونون شعیرلرینده سؤز و ایفاده گؤزللیگی ایله یاناشی، هله یئترینجه تانینمایان، ظالم‌لارین، مؤوهومات‌لارین اولماسی سببیندن هله ده معلوم اولمایان یوکسک فیکیرلر وار.

باخمایا‌راق کی، ادبیات، دوشونجه‌لردن، گؤزللیک‌لردن بحث ائتمه‌لی‌دیر؛ چونکی راقم قطعی فیکیرده‌دیر کی، - ادبیات اؤنجه­کی عصرلره عایید اولسا دا - بوگونکو اینسان‌لارین احتیاج و ایستک‌لری ایله اویغونلاشا بیلمه‌ین ادبیات، دفن اولونماسی، اونودولماسی داها یاخشی‌دیر. اما بورادا من بو ادبیاتین هم ایدئیالاریندان‌، هم تاریخی درینلیگیندن، هم ده آذربایجان خالقی‌نین حقیقتن ده الی چاتمایان گئنیشلیگیندن قیساجا یازاجاغام. عمادالدین نسیمی 650 ایل اوّل اینسانین دَیرینی فیزیکی گوج و ظاهری گؤرکمینده دئییل، اینسان دوشونجه‌سینده، لیاقتینده قیمتلندیرمیش؛ تاریخین بؤیوک ظالم‌لرینه قارشی دورموش، آزادلیق اوغروندا جانینی فدا ائتمیش بیر شاعردیر. او کس کی، “انا الحق” دئیه قیشقیریب منصور حلاج‌دان کنارا چیخیب، اینسان‌لارا، اینسانلیغا دستک اولا‌راق جانینی فدا ائتدی. او دینه پاس کیمی یاپیشان بوتون یئنی و کؤهنه خورافات‌لارا قارشی دوردو و بو دینین اینسان‌لاری تیریک کیمی باغلامیش هر جور چوروک زنجیرلرینی قیردی و آچیق شکیلده انسانی حق اولدوغونو آدلاندیردی:

سنی بو حسن و جمالیله گؤروب

قورخدولار حق دئمه یه دؤندوله انسان دئدیلر.

دئدیک کی، آذربایجان ادبیاتی نسیمی­له باشلامادی. چونکی الیمیزده 1300دن آرتیق تورک غز‌لی اولان و نسیمی­دن اؤنجه اولان شاعیر: قاضی احمد بورهان­الدین­ین 600 صحیفه‌لیک دیوانی وار. قاضی بورهان­الدین (712-776 ه.ق.) هر اوچ دیلده - عرب، تورک و فارس دیللرینده اثرلری وار. اونون ایکی عربجه اثری هله ده آکادئمیک مرکزلرده تدریس اولونور ("اکسیر العادات فی اسرار العبادات" و "ترجیح التوضیح"). (کریمی، 1395، مقدمه).

آذربایجانین بؤیوک شاعری و موسیقیچی‌سی عبدالقا‌در مراغه­ای (754-823) تورکجه شعیر و ماهنی‌لار یازارکن تورک دیلینده ده اوچ کیتاب یازمیشدیر. اونون موسیقییه عایید کیتابلاریندان‌ بو ساحه‌ده­کی صنتکارلار هله ده استفاده و استیناد ائدیلیر، مثلن: جامع الالحان، کنز الالحان، مقاصد الالحان، زبده الادوار و ...

شیخ محمود شبستری‌نین (687-721-جی هیجری) کیچیک "گولشن راز" اثرینده ده عینی تورک روحو دقتدن کناردا قالا بیلمز. دیگر اثرلری “حق الیقین”، “شاهدنامه” و “سعادتنامه”دیر. او، سون اثرینده تبریزین بئش بؤیوک عالیمی­‌نین حیاتیندان بحث ائتمیش، تورک دیلینه اولان سئوگی و محبتینی نوماییش ائتدیرمیشدیر. اونون گولشن رازینی معاصرلری او قدر یاخشی قارشیلادیلار کی، شیخ الوان (779-829) اونو تورکجه‌یه چئویردی. بیر چوخ فارس­دیللی و تورک­دیللی شاعرلر، شبستری­نین کیتابیندان صوفی تئرمین‌لرینی اؤیرنمیشلر.

همین عصرده (هیجری 8-جی عصر) آذربایجاندا اونلارلا باشقا تورک شاعری، او جمله‌دن یوسوف مداح (702-782) مثنوی‌ اثرلری یاراتمیشدیر: "ورقا و گولشا"، "قصه یوسیف"، "قاضی و اوغری"، "قیز و جویود"، "ابلیس داستانی" و "مقتل الحسین" (م.کریمی، 1396، مقدمه). بو مثنوی‌لر، خصوصاً ده اونون شاه اثری ورقا و گولشا گؤزل ایفاده ایله، تامام فرقلی و گؤزل دوشونجه‌لرله یازیلمیشدیر. بو دؤورون دیگر بؤیوک شاعری قاضی مصطفی ضریردیر (هیجری 710-جو ایل)، یوسیف و زولیخا (م.کریمی، 1399، مقدمه) مولودنامه‌لری و مثنوی‌لری سونراکی عصرلرده مشهور اولان و باشقا شاعرلر طرفیندن استفاده ائدیلمیشدیر. بو بؤیوک شاعرلر آذربایجاندا عمادالدین نسیمی‌دن اوّلکی دؤورده تورک ادبیاتی‌نین یارادیجیلاریندان‌دیرلار و خوشبخت‌لیک‌دن اونلارین اثرلری اؤتن اون­ایللیک‌لرده ایراندا نشر اولونوب. 8-جی عصرین اوّل‌لرینده خواجه احمد گلشهری (قمری 628-جی ایلده آنا‌دان اولوب) کیمی بؤیوک شخصیت‌لردن بیری دیر کی اوچ اثرله: “فلک­نامه”، “گولشن­نامه” و “غزللر دیوانی” کیمی سون درجه گؤزل اثرلرله پارلاییر. او، اثرینده عرب و فارس ادبیاتینداکی فیکیرلری توپلاییب، بو فیکیرلری یئکونلاشدیریب و بونو گؤزل شکیلده یئنیدن یاراتماغی باجاریب. غازان خانین خواهیشی ایله، سولطانیه‌ شهرینه گلیب و "فلک نامه"‌ اثرینی (هیجری 685) غازان خانا تقدیم ائتدی. اونون آذربایجان بؤیوک شاعری شیخ محمود الخوئی‌نین حیاتی و دیگر کرامت‌لری ایله باغلی اولان “کرامات اخی ائورن” آدلی اثری آذربایجان میستیک ادبیات تاریخینده خصوصی اهمیت کسب ائدیر. خواجه احمد مسعود “سهیل و نوباهار” کیمی بؤیوک اثرلر یاراتماقلا خالق داستان‌لارینی تصوف ایفاده‌سی فورماسیندا قلمه آلماغا، دؤورون صوفی‌لری‌نین فیکیرلرینی حکایه شکلینده ایفاده ائتمه‌یه نایل اولموشدور. بوندان علاوه، “فرهنگ نامه” و “کلیله و دمنه” آدلی ایکی اثری و پوئتیک یارادیجی‌لیق توپلوسونو 15 مین بیته چاتاران، اونو آذربایجانین گؤرکملی شاعرلریندن بیرینه چئویریر.

عصار تبریزی (هیجری 680-748) ده “مهر و مشتری” اثرینی بسته‌لمکله بؤیوک مهارت الده ائتمیشدیر. بو مؤوضوع، آذربایجانین بیر نئچه باشقا تورک شاعری‌نین مؤوضوسودور و عینی حیکایه عینی دؤورده بیر نئچه شاعر طرفیندن ده تورکجه یازیلمیشدیر.

طبیعی کی، ماراغالی اوحدی (673-738-جی هیجری) کیمی گؤرکملی بیر شاعرین آذربایجان تورک دیلینی، “جام جم”، “ده نامه” کیمی اثرلری ایله ایفاده‌سینی نظردن قاچیرماق اولماز. بیر چوخلو شاعیرلریمیز تورک دیللی اولاراق زامان دورومونا گؤره فارسیجا یازمیشلار و همان فارسیجا اثرلرینده ده تورک کولتورونو قورویوبلار.

بیرک قوشچواوغلو دا بو دؤورون مشهور شاعرلریندن بیری‌دیر، اونون اثری آذربایجان صوفی‌لری آراسیندا “کلاملار”لا مشهور اولموشدور.

شیاط حمزه (610-690-جی هیجری) ده ادبی یارادیجی‌لیغی ایله اونودولماز شخصیت‌دیر. اونون یارادیجی‌لیق اثرلری آراسیندا یوسیف و زولیخا‌دان باشقا بیر نئچه بؤیوک مثنویسی ده وار، او جمله‌دن: “معراج نامه”، “سلطان محمود احوالاتی” و “احوال قیامت” و چوخلو ساییدا غزللر‌دن عبارت دیوانی­دیر.

مولانا عتیقی زنگانی­نین دا دیوانیندان الیازما‌لاری بو گون ده مؤوجوددور و تورک دیلی‌نین مشهور لیریک‌ غزللرین شاعیری­دیر. اونون دیلی آخارلی اولاراق درین دویغولاری بیان ائدیر.

هیجری 7-جی عصر آذربایجاندا تورک ادبیاتی‌نین چیچکلنمه‌سی‌نین زیروه‌سی حساب ائدیلمه‌لی‌دیر، چونکی بو عصرده اونلارلا بؤیوک شاعر و موتفکیر اؤز شعیرلری، نثر و پوئزیا اثرلری‌نین یارادیلماسی ایله بؤیوک بیر اثر حیاتا کئچیره بیلمیشلر. آذربایجانین دیگر تاریخی ساحه‌لری کیمی تدقیقاتچی‌لارین گؤزوندن (طبیعی کی، بو حالدا قصداً‌دیر) گیزلی قالیر. بو عصرین بؤیوک شاعر و میستیک‌لری عبارتدیرلر: بهاءالدین چلبی (اخی تورک)، ایلیاس بابا، اسحاق بابا، خواجه دُهانی، و...

خراسان – آذربایجان و آنادولو

تورک ادبیاتی آنادولو ایله آذربایجان و خوراسان آراسینداکی علاقه قیریلماز بیر باغدیر و بیر چوخ آذربایجانلی عالیم‌لر آنادولویا گئتدیکدن سونرا یارادیجی‌لیقلا مشغول اولوب، او دیاردا جانلی و لیریک ادبیات یاراتمیشلار کی، بو دا هئچ شوبهه‌سیز آذربایجان ادبیاتیندان آیریلا بیلمز.

VII عصرین اوّل‌لرینده ایلیاس بابا “بابییه طریقتی” حاققیندا تورک دیلینده بیر اثر ("رساله" عنوانلی) یاراتمیشدیر. بو رساله 638-جی ایلده 141 بیت‌دن عبارت یازیلمیشدیر (م. کریمی، 139، 45). اونون نوه‌سی - الوان چلبی 760-جی ایلده “مناقب القدسیه” آدلی کیتابیندا اولو باباسی‌نین حیاتی حاققیندا فایدا‌لی معلومات وئرمیشدیر. ایلیاس بابانین آنادولودا دؤورون حؤکمدارلارینا قارشی عصیانین لیدئری اولدوغونو و بونا گؤره ده 40 گون حبسده اولدوغونو گؤسته­ریر. بو کیتابدا اونون فضیلت‌لریندن و بیر چوخ روایتلردن بحث ائدیلیر. مثلن، زینداندا اولارکن گؤیدن بیر آغ آت گلیب و ایلیاس اونون کوره­یینده اوتوروب زینداندان چیخیب گؤیلره اوچدوغو روایتلر واردیر.

عاشیق پاشا VII عصرین اورتا‌لاریندا مولوی‌نین معنوی مثنوی‌سی ایله موقاییسه ائدیلن و هر ایکی‌سی عینی واختدا بسته­لنمیش “غریب نامه” یاراتمیشدیر. غریبنامه مثنویسی 12800 بیت‌دیر (م.کریمی، 1397، 48).

خواجه دُهانی (598-جی دوغوملو) VII عصرین اوّللرینده خوراساندان آیریلا‌راق آذربایجانا گلیب، آذربایجاندا چاغداش شاعیرلری ایله گؤروشه‌رک ال-اله وئریب آنادولویا یولا دوشور. اونون سلجوقلو‌لارین شجره‌سی و تورکجه غزلیاتیندان علاوه بؤیوک بیر مثنویسی ده واردیر. اونون شعیرلری بو دونیانین گؤزللیگی تعریفی ایله دولودور.

دیلی آذربایجان تورکجه‌سی‌نین بیر فورماسی ساییلان خوراسانین تورک­دیللی بیر چوخ شاعرلری‌نین VII عصرین اوّل‌لرینده آذربایجانا خوراسان‌دان گلدیگینی دئمه­یی اونوتماییریق. بو آغ­ساققال‌لار آراسیندا بهاءالدین ولد - مولوی‌نین آتاسینی قئید ائتمه­لی­ییک. او گلنده (هیجری 612-جی ایل)، مولوی هله اوشاق­ایدی (6 یاشیندا) و اورمیه‌یه گله‌رک اورمودا بهاءالدین چلبی (اخی تورک) ایله گؤروشوب، بیرلیکده ال-اله وئریب آنادولویا گئدیرلر.

خوراساندان کؤچوب آذربایجاندان کئچه‌رک آنادولویا گئدن بو دؤورون شاعرلریندن بیری ده خواجه احمد یسوی‌نین خلیفه‌سی کیمی بو دیارا گلن و بوتون تورکجه یسوی طریقتینی یایماغی باجاران حاجی بکتاش ولی‌دیر (587 -649ش). حاجی بکتاش ولی نیشابور، بصره، بغداد و باشقا شهرلرده درس آلمیش و خواجه احمد یسوی­نین شاگیردی اولموشدور. اونون حیاتی و یارادیجیلیغی حاققیندا بیرچوخلو اثرلرده: مناقب العارفین، نفحات، تواریخ آل عثمان، شقایق نعمانیه و... معلومات واردیر. زامانین بیر سیرا عصیانلاریندا او جومله­دن بابا اسحاق عصیانیندا اشتراک ائتمیشدیر.

اخوت و یا قارداشلیق طریقتی پئشه‌چی­لرله باغلی‌ بیر طریقتدیر. او، آذربایجانا خاص‌دیر و اخی ابوفرج زنجانی طرفیندن تأسیس ائدیلمیشدیر. 475-جی ایلده زنجاندا مسافیرلری و یوخسول‌لاری قیدالاندیران بیر خانقاه تیکدیردی و دؤورون بیر چوخ متصوف‌لری اونو زیارت ائتمک اوچون ایسلام اؤلکه‌لری‌نین هر یئریندن زنجانا باش قویوب گلیردیلر. بو طریقتین بؤیوک‌لری­نین اثرلری‌نین چوخونو تورکجه یازمیشلار و اونلارین سایی او قدر چوخدور کی، تاریخی کیتاب‌لار اونلارین آدلاری ایله دولودور. سؤز یوخ کی، بکتاشییه، قلندریه، بابائیه، بکتاشیه و اخوت کیمی طریقت‌لر تورکلره خاص حساب اولونور. ابوفرج زنجانی­نین چوخلو داوامچیلاری اولوب، تورک دیلینده زنگین ادبیات یارانیب، گنجه­لی نظامی کیمی بؤیوک شاعر ده اونون داوامچی‌سی اولوب. اخی تیتولو داشییان قارداشلیق طریقتی ایچه­ریسینده، تورکجه شعیرلر یازان اخی جعفر خاطر زنجانی­نی (585-680) قئید ائده بیله­ریک کی، اونون هر اوچ اوغلو دا شاعر-ایدیلر‌ و آتا‌لاری طرفیندن مولوی ایله گؤروشمک اوچون دفعه‌لرله آنادولویا گؤندریلمیش، سیاسی حرکت‌لرده فعالیت گؤسترمیش، آنادولودا دؤولت مأمورو مقامینی قازانارکن سیاسی بیر دؤیوشده عصیانچی ساییلیب اؤلدورولموشلر. خطیر زنجانی­نین تورکجه دیوانی – غزللر و مثنوی­لردن عبارت الده­دیر.

آذربایجانین بؤیوک اخی‌لری آراسیندا "اخی تورک"ون آدینی آیریجا وورغولاماق لازیمدیر. اخی تورک شیخ بهاءالدین چلبی‌نین (560-630) لقبی‌دیر، اونون اوغلو حسام­الدین چلبی - "مرید مُرادپرور" کیمی مو‌لانا محمد بلخی‌نین (مولوی) ادبی یارادیجیلیغینا قویدوغو تأثیری ایله مشهوردور. اخی تورک، مولوی‌نین آتاسی بهاءالدین ولد ایله گؤروشور و بو ایکی بؤیوک انسان بیرلیکده آنادولویا گئتدیلر.

آنادولویا گئدیب یارادیجیلیغینی او دیاردا دوام ائتدیرن دیگر آذربایجانلی‌ عالیم‌لردن بیری ده شعیرلرینده خوراسان‌لی اولدوغونو اعتراف ائدن، اؤزو ایسه آذربایجانین خوی شهرینده بؤیوموش آبدال موسا‌دیر. تورکی دیوانی ایله یاناشی، خویلو آبدال موسا‌دان “نصیحت نامه” و “ولایت­نامه” آدلی مثنوی­لر واردیر. آبدال موسانین دیگر هموطن‌لری آراسیندا شعیرلری و آنادولودا حکومتین قورولماسینداکی فعالیت‌لری بیر چوخ حکایه‌لرده دانیشیلمیش گئییکلی بابانی قئید ائتمه­لی­ییک.

ساری سالتوق دا تورک ادبیاتی‌نین مشهور صوفی‌لریندن‌دیر کی، اونون اثرلری VII عصرین بیر چوخ صوفی شاعیر‌لرینه ایلهام قایناغی اولموش، دؤورون سیاسی-مدنی فعالیت‌لری اونلارین حرکت و دوشونجه‌لرینه تأثیر ائتمیشدیر.

بو عصرده آذربایجانین بؤیوک شاعر و موتفکیرلریندن بیری اولان شیخ محمود خوئیدیر کی، او دا آنادولویا کؤچوب یارادیجیلیغینی اورادا داوام ائتدیره‌رک "اخی ائورن" آدی ایله تانینیر. اونون ارثی تورک صوفی‌لری‌نین اینانج‌لارینی آراشدیرمادادیر. اونوتمایاق کی، بو دؤورده آنادولو سلجوقلو حکومتینه اون ایل (589-598) اقتدارلا باشچیلیق ائتمیش سلجوقلو سلطانی - سلطان کیکاووس اؤزو ده بؤیوک شاعر و تورک­دیللی بیر ادیب­ایدی و اونون اثرلری تاریخی اهمیت کسب ائدیر. اونون شعیرلری مؤوجوددور. او، تورک­دیللی صنعتکار و شاعیرلره حؤرمتله یاناشان بیر سُلطان دیر. او شاعیرلردن خواهیش ائدیردی سلف‌لری‌نین حیاتیندان خالق حیکایه‌لری، او جومله­دن امیر ارسلان، علی بابا و بغدادین قیرخ حرامیسی، علاءالدین و سئحیرلی چیراق کیمی مشهور رومانس‌لارین کاغاذ اوسته گتیرمه­یینی خواهیش ائدیر­. اونون امریله بیر سیرا رومانس‌لار یازیلیر. بو اثرلر بازاردا، خیابان‌لاردا، چای‌خانا‌لاردا - اینسان‌لارین توپلاشما اوجاق‌لاریندا سازلاری، نغمه‌لری ایله اینسان‌لاری سرخوشلاندیران، اَیلندیرن اوزانلارا مخصوصدور. اصلینده، یاخیندان باخدیغیمیزدا امیر ارسلان رومانی، روم سئزاری­نین قیزینا آشیق اولان سلجوقلو آلپ آرسلانین حیاتیندان قایناقلانیر. علاءالدین و سئحیرلی چراغ، علاءالدین سلجوقلونون حیاتیندان گؤتورولموشدور، او، مسجید و مکتب‌لر، کاروانسارالار و یول‌لار تیکمکده گؤستردیگی سعی‌لره گؤره شهرلرین اینکیشافینی سرعتلندیرمکده هامینی حیرته گتیریر، اینسان‌لار اونون سئحیرلی بیر چیراغی اولدوغونو دوشونوردولر. خالقین گؤزونده بو گلیشمه­لر بیر سئحیرلی چراغین کؤمکی ایله اولا بیلردی. همچنین، علی بابا ایله بغداد حرامیلاری حکایه‌سینده خلیفه‌نین ضیافتینده اشتیراک ائتمک اوچون باغدادا سفر ائدرکن خزینه اوغرولاری‌ اونون دقتینی چکمیش و خزینه‌دن قوروماغی باجاران باشقا بیر سلجوق سلطانی علی تکش­ین حیاتیندان و اوغرولارلا موباریزه آپارا‌راق بحث ائدیر.

صفی الدین اردبیلی (650-735) ده آذربایجان تورک ادبیاتی‌نین اونودولماز سیمالاریندان‌دیر کی، اونون “قره‌مجموعه” آدلی اساس اثری هله تام آشکار اولونمامیش و بو گون بو بؤیوک اثرین یالنیز بالاجا حیصه‌لری نشر ائدیلمیشدیر. یوسوف ثانی لقبینی قازانمیش، 675-جی ایلده شیخ زاهید گیلانی ایله گؤروشموش و داها سونرا اونون خلیفه‌سی اولموش، صوفی جیرگه‌سی اولان "صفویه" سولاله­سی اونون شهرتی ایله اؤولادلاری طرفیندن گوجلو سیاسی جیرگه­یه چئوریلمیشدیر (اردبیلی، 1386، مقدمه).

یئددینجی عصرین اوّل‌لری‌نین بؤیوک شاعیرلریندن اسفراینلی شیخ عزالدین حسن اوغلو (اؤلوم 658)نو قئید ائتمه­مک مومکون دئییلدیر. اوندان بیر نئچه اون ایل اوّله قدر اوندان جمعی اوچ-دؤرد تورک غز‌لی و بیر فارس غز‌لی آلینمیشدی. اما سون اون ایلده 40-دان چوخ غزلدن عبارت دیوانی و 12380 بیتدن عبارت "سیره النبی" آدلی بؤیوک مثنویسی الده ائدیلمیشدیر. بو اثرین الیازماسی فنلاندیادا آشکار ائدیلمیشدیر. ( Altayli, 2019, 650)

بو دؤورون دیگر مشهور شاعری ده تورک دؤردلوک‌لری شکلینده یازیلمیش “یوسف احوالاتی” آدلی اثر یازان خواجه علی خوارزمی‌دیر. بو اثر تورک دیلی‌نین خصوصی فورما‌لاری‌نین ثابت‌لیگینی گؤسته­ریر، شاعیر بو اثرینی 609 هجری ایلینده بیتیرمیشدیر. (کریمی، 1375، 8).

باشقا مُهم مقام اوندان عبارت‌دیر کی، VII عصرده آذربایجاندا تورک دیلی ایله باغلی اوچ "فرهنگ لوغت" یازیلمیش و علمی-ادبی اصوللا ترتیب ائدیلمیشدیر. بو اونو گؤسته­ریر کی، تورک دیلی آذربایجان خالقی‌نین یئرلی دیلی اولوب و اونون ادبیاتی شؤهرت قازانیبدیر. بو اوچ لوغت بونلاردیر:

"ابن مهنا لغتی"، "تحفه حسام"، "صحاح العجم". اوچ آذربایجانلی عالیم و شاعر طرفیندن یازیلمیشدیر. بورادا “ابن مهنا لوغتی” اونا گؤره خصوصی دَیر کسب ائدیر کی، جمال الدین ابن مهنا تبریزی آذربایجان تورک دیلینی اورتا آسیادا تورک دیلی ایله موقاییسه ائدیر و تورک دیلی‌نین آذربایجاندا مؤوجودلوغونو قدیم دؤورلره عایید ائدیر. هم ده گؤسته­ریر کی، بو دیل دوغما و اسکی بیر دیل‌دیر، گلمه دئییلدیر.

طبیعی کی، فارس و تورک دیلینی اؤیرتمه اوصولو اولان حسام الدین خوئی‌نین “تحفه حسام” بیزیم نصّاب دئدیگیمیز شعیر فورماسیندا یازیلمیشدیر و بو، اونون فارس دیلینی اینسان‌لارا -آذربایجان خالقینا اؤیرتمه‌یه چالیشدیغینی گؤسته­ریر. بو مقام هم ده اونو گؤسته­ریر کی، بو دیارا فارس دیلی یئنیدن گلیبدیر؛ بونو گنجه­لی‌ نظامی­نین شعیرلرینده ده باشا دوشمک اولار.

7 جی عصرده آذربایجانین تورک­دیللی خالقینا فارس دیلینی اؤیرتمک اوچون هیندوشاه ناخجوانی‌نین قلمه آلدیغی داها بیر لوغت “صحاح العجم”دیر. بو معلومات‌لارین توپلانماسی ثبوت ائدیر کی، آذربایجاندا یئنیجه باشلایان و ایکی عصردن آرتیق هئچ بیر تاریخی اولمایان شاعرلر پوئزیاسیندان علاوه، تورک دیلیندن باشقا بیر دیل اولماییبدیر.

افتخارالدین محمد بکری قزوینی (585-670) حمدله مستوفی‌نین “تاریخ گزیده” کیتابیندا قلمه آلدیغی قزوین عالیمی و حؤکمداری‌دیر، ایکی بؤیوک کیتاب یازمیش‌دیر: “کلیله و دمنه” (619-جو ایلده یازیلمیشدیر) و “سندبادنامه”. " (628-جی ایلده یازیلمیشدیر). تورکجه درین تحصیل آلمیش بیر عالیمدیر. اونون هولاکو خانلا گؤروشو اولوب، اونون بیلیگی و حاضرجاوابلیغی هولاکونون دقتینی ائله جلب ائدیر کی، هولاکو اوندان اؤولادلاری‌نین و نوه‌لری‌نین تربیه‌سینی قبول ائتمه­یی و اونلارا ایکی شئی اؤیرتمه‌سینی خواهیش ائدیر: بیری دؤولتچی‌لیک پرینسیپ‌لری، دیگری ایسه تورک دیلی‌دیر (مستوفی، 1363، 843). بو، افتخارالدین­ین دؤولتچی‌لیک علمینه دایر قئید اولونان ایکی اثری یازماسی و مونقول‌لارا لازیم اولماسی ایله علاقه‌داردیر. ایکینجیسی، مونقول‌لار، تورک دیلی‌نین اهمیتینی آنلاییر و بو دیلی اؤیرنمک ایسته­ییردیلر (مستوفی، همان قایناق). اونا گؤره ده مونقول‌لار ایراندا تورک اولوبلا‌ر و مونقول‌لارین آذربایجان خالقینی تورک ائتمه‌سی ایله باغلی بو احوالات تامامیله یالان و حقیقته اویغون اولمایان یالانلاردیر.

خواجه نصیرالدین طوسی (579-653) ساوه یاخینلیغیندا آنا‌دان اولموش، مونقول‌لار گلنده آتاسی ایله برابر توس شهرینی ترک ائتمیش، سونرا قزوینده اسماعیلیه‌ طرفیندن توتولا‌راق الَموتدا حبس ائدیلمیش، الموت کیتابخاناسی‌نین مودیری تعیین ائدیلمیش، بو قالادا آسترونومیا علمینی اؤیرنمیش و هولاکو خان الموتو فتح ائدنده هولاکویا خیدمت و اونا اعتبار ائتمیشدی. خواجه نصیرالدین توسی ایکی تورک اثری ایله مشهوردور: "تانسوق نامه" و "رساله فی رمل". فارس و عرب دیل‌لرینده بیر نئچه کیتابی واردیر. هولاکوخان اونون رهبرلیگی ایله باغدادی فتح ائتدی، اونون مصلحتی ایله باغداد و الموت کیتابخاناسینی ماراغایا کؤچورتدو. خواجه، رصدخانانین و اورادا یئرله­شن کیتابخانانین تیکینتی‌سینی اؤز اوزه­رینه گؤتورور و همیشه موغول خانینا واجیب مصلحت‌لر وئریر. (کریمی، 1395، 39)

VI عصره چاتاندا نظامی گنجوی (540-612)، خاقانی شروانی، فلکی شروانی، ابومجد بیلقانی، ابوالعلا گنجوی و اونلارلا فارس دیلینده یازان آذربایجان شاعرینی قئید ائتمه­مک مومکون دئییلدیر. طبیعی کی، سون یوز-ایلده بو شاعرلرین تورکجه اثرلری بیر چوخ تدقیقاتچی‌لارین گؤزوندن گیزله­دیلمیش و انکار ائدیلمیشدیر. بو آرادا نظامی گنجوی­نین تورکی دیوانی، مقصدلی شکیلده یئتیشدیریلمه­میشدیر. پهلوی رژیمی‌نین تورک دیلینی محو ائده­جه­یینه آند ایچدیگی و تورک دیلی‌نین تامامیله قاداغان ائدیلمه‌سینه عمل ائتدیگی، اینگیلتره سیاستچی­لری‌نین ده بو سیاستی هرطرفلی دستکله­دیگی اوچون، نظامی­نین تورکجه دیوانی ایراندا گؤرونمه‌سینه اجازه وئریلمه‌دی. باشقا طرفدن، آراز چایی‌نین او تاییندا استالین سیاستی تورک دیلی پلانیندان قورخا‌راق تورک ادبیاتینی محو ائتمه­یه چالیشدی. ایراندا ایسه تورک دیلی عوضینه قوندارما "آذری" دیلی سؤزو ایره‌لی آتیلدی. اما بو گون گنجه­لی نظامی‌نین “تورکی دیوانی”نین الیازما‌لاری مصرده، تاتاریستان‌دا، فرانسا‌دا و سنت-پئتربورگدا اوزه چیخیر. خصوصیله قوم شهرینده آیت اله گلپایگانی‌نین شخصی کیتابخاناسیندا گنجوی‌نین “دیوان شیخ نظامی”نین وارلیغی بوتون شوبهه‌لره سون قویور و بو گون بیر چوخ یازیچی‌لار بو بؤیوک آذربایجان شاعیری‌نین “تورکی دیوان”ینین حقیقی‌لیگینی تصدیق ائدیرلر. او جمله‌دن، قیرخ ایل تهران اونیوئرسیتئتینده دوکتورا کورس‌لاری اوچون نظامی‌نین اثرلرینی تدریس ائدن دوکتور برات زنجانی، اؤز علمی رأیی ایله، فارسجا نظامی دیوانیندا آلتی تورکی غزل و ایکی تورک قصیده‌سینی علاوه ائتدی و بیر چوخ شوبهه‌لره سون قویدو (زنجانی، 1398، 321). “دیوان تورکی نظامی” دفعه‌لرله نشر اولونوب، اما یئنه ده بعضی ایرانلی‌لار حقیقتلره قارشی دورورلار!؟

دوکتور برات زنجانی خاقانی شروانی‌نین فارسجا دیوانینا 30-دان چوخ تورک غز‌لی داخیل اولدوغونو بیان ائتمیشدیر (زنجانی، 1394، مقدمه). بو دؤورون دیگر شاعرلرینه گلینجه، آذربایجانین جوغرافی و دیل خصوصیت‌لرینه مالیک اولان آذربایجان ادبی اوسلوبو دا ایران یازیچی‌لاری (مثلن، دوکتور شمیسا)، هابئله یان ریپکا کیمی شرقشوناسلار طرفیندن وورغولانیر. نظامی جسارتله دئییر:

پدر بر پدر مر مرا ترک بود

که هر یک به نیرو یکی گرگ بود. (کلیات دیوان نظامی، دکتر معین­فر، ص 87).

او، لیلی‌ و مجنوندا تورکجه شعیرلر یازماغی دا قئید ائدیر و تورکجه شعیرلرینی "خوش دوغبا" اولدوغوندان دانیشیر:

ترکی ام را در این حبش بخرند

لاجرم دوغبای خوش نخورند. (کلیات، 1362، ص 343).

سعید نفیسی بو حاقدا یازیر: “شوبهه‌سیز کی، فارس شعیری‌نین دیلی مغریبین، ایرانین، خصوصاً ده آذربایجانین طبیعی و اورتاق دیلی دئییل، ادبیات واسطه‌سیله بو تورپاغا داخیل اولان شرقین دیلی­ایدی. دری شعری آذربایجان V عصردن، اسدی و قطران دؤوروندن باشلامیش و VI عصرده ابولعلا گنجوی، خاقانی، نظامی، فلکی، قوامی و بیلقانی ایله اؤز زیروه‌سینه چاتمیشدیر. آذربایجان شاعرلری دری دیلینی اؤز آنالاریندان اؤیرنمه­میشلر، بلکه مکتبده معلمدن اؤیرنمیشلر”.[2] (سعید نفیسی، 1338، 135-136).

نظامی ایدئیا‌لاری، فارس یازیچی‌لاری‌نین گؤزونده یئری اولمایان هر مؤوضوعدان داها ماراقلی‌دیر. نظامی 40 یاشینا کیمی غزل و قصیده‌لر بسته‌لمکله مشغول اولموش، پوئزیا صنعتینی ان یوکسک سویه‌یه چاتدیرمیشدیر. او، صنعت و دوشونجه یئتکین‌لیگی اولان قیرخ یاشیندان سونرا، مثنوی بسته‌لمه‌یه باشلاییر. او، شعیر یارادیجیلیغی‌نین مقصدینی تورک اوتوپیاسی‌نین قورولماسی حساب ائدیر و بو اوتوپیانین اساسینی قویور. او، تورک‌لرین اورتاق ادبیاتیندان دا بهره‌له­نیر: هیجری 461-جی ایلده خاص حاجیب­ین قلمه آلدیغی و ایسلام باخیشلارینا اساسلانان ایلک ایده‌آل جمعیتی قوران "قوتادغو بیلیک"­یندن استیفاده ائدیر. اگر نظامی­نین ایلک ایلهام منبعینی اسلام دینی حساب ائتسک، ایکینجی ایلهام منبعی قوتادغو بیلیک اثری‌دیر. اونون اوچونجو ایلهام منبعی شان قیزی کیتابی‌دیر. اونو دا علاوه ائدیم کی، نظامی‌نین قادینی "آفاق" آدلی کنیزدیر، نظامییه گؤره، اونو دربند حاکیمی اونا وئریب. آفاق بیر "اوزان" و یا "آشیق"­ایدی و شان قیزی حیکایه‌سینی سازیندا روایت ائدیردی. بولقارلارین VII عصر تاریخچی‌سی - شیخ مصطفی بردج “تاریخ جعفر” کیتابیندا نظامی گنجوی‌نین اوغلونون اونا “شان قیزی”نین الیازماسینی آپاردیغینی اعتراف ائدیر. (.(Bayram, 2009, 78 او، همچنین قئید ائدیر کی، بو اثر - شان قیزی آذربایجان تورک ادبیاتینا عاییددیر؛ باخمایا‌راق کی، اونون بسته­کاری بولقار شاعری میکائل باشتودور. اوزان اولموش آفاق، شان قیزی حکیایه‌سینی دانیشیر و نظامی بو صنعتی گؤرندن سونرا آفاق‌دان خوشلانیر، بو دورومو گؤرن دربند حاکیمی، آفاقی آلیب نظامییه بیر کنیز کیمی هدیه وئریر. آنجاق نظامی آفاقی ائوینه آپاریب، بیر کنیز کیمی یوخ، بلکه خانیمی کیمی اوره­یینی اونا تاپشیریر. بوتون یازیچی‌لار بو حکایه‌نین تأثیرینی نظامی­نین خمسه­سینده قئید ائتمیشلر[3]. (نظامی، 1362، 320).

نظامی­نین دوشونجه‌سینده ایلهام قایناق‌لارینی آراشدیران باشقا بیر مقام دا قارداشلیق و یا اخوت طریقتی تانینیر. باشقا قایناق، آذربایجان خالقی­نین عنعنه لری و دبلری اولان کولتورودور.

ماراقلی‌دیر کی، نظامی‌نین معاصرلریندن بیری تبریزلی خواجه احمد فقیه آدلی بؤیوک شاعردیر کی، اونون مزاری تبریز یاخینلیغیندا‌دیر (اسبوس – سردری‌نین ایکی کیلومترلیغیندا) و قبر داشیندا اؤلوم تاریخی 618-جی ایل حک اولونوب. بو شاعیرین تورک دیلینده دؤرد مثنوی‌سی واردیر. اونون فضیلت‌لری موختلیف تورک و فارس تذکیره‌لرینده نقل اولونموشدور. او، نظامی‌دن اوّل دوغولموش، اوندان سونرا یاشامیش، حتی مولوی­نی 6 یاشیندا گؤروب، سیماسیندا داهی‌لیک علامت‌لرینی تانییان بیری‌دیر. (مناقب العارفین، ج 1).

آلتینجی عصردن بئشینجی یوزایله قدم قویوروق. بورادا دا یئنه تورک شاعیرلریله اوز-اوزه گلیریک: بئشینجی عصرده آذربایجاندا فارس دیلینده یازان شاعر قطران تبریزی‌نین آدینی چکمک اولار؛ معاصری اولان بوتون یازیچی‌لار اونون فارس دیلینی یاخشی بیلمه­دیگینه اعتراف ائتمیشلر (ناصرخسرو، 1398، بخش 11). اونون فارسجا شعرلرینده تورکلوگون ایفاده‌سی کیفایت قدر آچیقدیر (بیگدلی، وارلیق مجله­سی) و بو ساحه‌ده هئچ بیر شوبهه یوخدور.

اما سلجوقلولارین ساراییندا شاعرلردن باشقا آذربایجانلی اوزانلار دا واردیر. خصوصیله، حسام الدین اینانج­ین آدی وورغولانیر؛ چونکی او، تورک‌لرین تاریخینی ازبر بیلیردی. فضل الله همدانی “جامع التواریخ” اثرینده ده تورک‌لرین تاریخینی و شجره‌سینی قورویوب ساخلایان و نقل ائدن اوزان‌لارین وارلیغیندان بحث ائتمیشدیر. حسام الدین اینانج­ین تورک شجره‌سیندن چاغری بی دؤورونه قدر دئدیک‌لرینی ابوخاتونی آدلی یازیچی “ملک نامه” کیتابدا توپلاییب. تاسوفله بو کتاب آرادان آپاریلیب!؟ آنجاق بیرچوخ تاریخی قایناقلاردا همین کتابین معلوماتی بحث قونوسو اولموش و بوگون همین قایناقلاردان اساس معلوماتی الده ائتمک اولور. هابئله “تاریخ مبارکشاه” تورک‌لرین شجره‌سینی گتیریب.

غزنه­لی سلطان محمود ساراییندا شاعیرلر مجلیسینده تورک­دیللی شاعرلر واریدی. حتی عنصری، سنائی، عسجدی کیمی شاعیرلرین شعرلری غزنه­لی ساراییندا تورک­دیللی شاعرلرین اولدوغونو گؤسته­ریر؛ اونلاردان آی تکین، حسین ایلاقی، کاتبی و باشقالارینی آد چکمک اولار. آی تکین سلطان محمودون ساراییندا شعر مجلیس‌لری‌نین تشکیلینه مسئول اولوب و حتی فیردوسی­نی دا آی تکین سارایا گتیریب سلطان محمودا تقدیم ائتمیشدیر. اونون حکایه‌سی امیر بها‌دور بایسنغری‌نین "شاهنامه بایسنغری"‌نین مقدیمه‌سینده یازیلیب. آی تکین‌ین شعرلر دیوانی الده‌دیر. کاتبی و حسین ایلاقی­نین تورکجه شعرلریندن بیر سیراسی دا الده موجوددور (مبارکشاه، 1398، 68).

بابک خرمی - آذربایجانین میللی قهرمانی و آذربایجانین بؤیوک خورمییه عصیانی‌نین بانیسی‌دیر. اونون سردارلاری‌نین هامیسی‌نین تورک آدلاری وار و هامیسی تورکجه دانیشیر. طبری‌نین تاریخینده بابکین آلتی سرکرده‌سی‌نین آدی چکیلیر، بونلار طرخان، ارشق، آی­تاخ، سول ار تکین، آزی و عصمت‌دیر (طبری، 1368، 5855-5808). تکجه عصمت آدی عربجه‌دیر و طبری اونا کورد دئییر، بو دا بابکه خیانت ائدن و خلیفه طرفیندن اعتبار ائدیلمه‌ین و اؤلدورولن یئگانه سردار‌دیر. بابکین بوتون سردارلاری آذربایجانین موختلیف شهرلریندن بابکه قوشولوبلار. طبری‌ اؤز تاریخینده بو سرکرده‌لرین هر بیری‌نین یوروشلری‌نین اطرافلی تصویرینی یازمیشدیر. بو تاریخی قایناقدان بابک دؤورونده آذربایجان خالقی­نین تورک اولدوغو بللی اولور.

بابک­دن اؤنجه آذربایجاندا خزرلر ایمپئریاسی قورولموشدور. ماراقلی‌دیر کی، بؤیوک خزر ایمپئریاسی 26 تورک خالقی‌نین کونفدراسیاسی­ایدی، اونلاردان بعضی‌لری بونلاردیر: آزلار، هونلار، ساویرلر، پچئنق‌لر، قیپچاقلار، آوارلار، کنگرلر، سلجوقلار و باشقالاری تورکدورلر؛ طبری، یعقوبی، مسعودی و باشقالاری اسلامین یوکسه­لیشی ایله عینی واختدا آذربایجانین تورک یوردو اولدوغونو دفعه‌لرله اعتراف ائتمیشلر. ماراقلیسی، طبری تاریخی‌نین ده ترجومه‌سی اولان “بلعمی تاریخی” آذربایجان سرحدلرینی همدان و زنگان‌دان باشلاییب، شمالدا دربند خزران­ا، شرقده خزردنیزی­ و غربده وان گؤلونه قدر اولان توپراقلاری، آذربایجان حسابلاییر. خزر ایمپئریاسی بو توپراقلاردا، اؤزللیکله بیر مدت ده اردبیل‌دن موصولا قدر حؤکم سوروردو. بو ایمپئریا‌دان چوخلو تورکجه کتابلار قالیب کی، اونلاردان ان اؤنملی‌لری: "نوم بیتیک"، "شان قیزی"، "خزر لوحه­لری"­نی سایماق اولار. هر اوچ اثر تورک دیلینده‌دیر و آذربایجان کلاسیک ادبیاتی‌نین بیر حیصه‌سی‌ ساییلیر.

اوّل‌لر ائله نظره گلیردی کی، خزرلردن آز اثرلر واردیر؛ اما قونشو خالقلارین یازیلارینا گؤره، اونلارین محتشم سیویلیزاسیاسی اولوب. سئویندیریجی حالدیر کی بو گون اونلاردان چوخلو‌ اثرلر الده ائدیلیب و نسبتا یاخشی بیلیک‌لر الده ائده بیلیریک. خصوصیله، اؤزو آرخئولوق اولان و ایللردیر خالقی‌نین نامعلوم جهت‌لرینی آختاران لیو قومیلیئوو “خزرستان کشفی” ایله تاریخه یئنی ایشیق سالا بیلمیش، معمارلیق اثرلرینی و باشقا آبیده­لری کشف ائتمیش و خزرلرین اثرلرینی دونیایا تانیتدیردی. “خزرستان کشفی” آدلی دیرلی کیتابدا بو ساحه‌ده آرخئولوژی کشف‌لرین ان سون نتیجه‌لری گؤسته­ریلیر. (قومیلیئو، 1382، 38). قومیلیئوین باشقا کتابی قدین تورکلر کتابی دیر. اورادا دا تورک، اؤزللیکله خزرلرین کولتوروندان دانیشیر (قومیلیئو، 1399، 600).

خزر ایمپئریاسی دؤورونده یازیلمیش ایلک کیتاب بولقارلارلا باغلی‌دیر؛ بو اثرلر بولغارلار طرفیندن خزرلر حاکمیتی آلتیندا آذربایجاندا یاشادیقلاری بیر واختدا یازیلمیشدیر. بو کیتابین آدی "شان قیزی داستانی"دیر. بو اثر، میفولوژی حکایه‌لری اولان بؤیوک بیر کیتاب‌دیر. ایکینجی کیتاب بوگون "نوم بیتیک" آدلی مستقیل کیتاب اولا‌راق الیمیزده‌دیر و اوچونجو کیتاب ایسه خزران خاقان‌لاری‌نین اسلام خلیفه‌لرینه و یا خلیفه‌لرین نماینده‌لرینه یازیب دین اؤیرتمه‌لرینی خواهیش ائدن مکتوبلار توپلوسودور. بو اثر “خزر لوحه‌لری” آدلانیر.

ایلک کیتاب “شان قیزی داستانی” 243-جو قمری ایلینده، یعنی 1200 ایلدن چوخ اوّل یازیلمیش و اورادا ایلاهه‌لر، آلپ‌لار و میف‌لر حاققیندا چوخلو تاریخی معلومات‌لار وئریلیر. 550 صحیفه‌دن چوخ اولان بو بؤیوک اثرده یارادیلیش افسانه‌سی، موختلیف ایلاهه‌لری ایله اوچلو دونیا (یئرآلتی، یئر و گؤی)، ائله‌جه ده آلپ تیتولو ایله میدانا چیخان و بؤیوک ماجرا‌لاردان کئچن قهرمان‌لار، چوخ اؤنملی‌دیر. دیل و اونون قورولوشو اجدادلاریمیزین میفولوژی دوشونجه‌لرینی آنلاماغا کؤمک ائتمکله یاناشی، جاری عصرده تورک دیلی‌نین کئچمیشینی و بو گونونو درک ائتمک اوچون دَیرلی ایمکان‌لار آچیر. بو کیتابی بؤیوک شخصیت اولان میکائل باشتو یازیب . (BAYRAM, 2009, 85)

“شان قیزی داستانی” آذربایجاندا تورک دیلینده یازیلمیش بؤیوک بیر کیتاب‌دیر. بو کیتابین اوریژینال متنی بو گون مؤوجوددور. (Baştu, 1991, 12).

میکایل باشتو ( 213-315 ه. ق.) بولقار-آذربایجان شاعیری‌دیر. (توغرول، 2004، 17). بو ایللرده بولقارلار تاتاریستان‌دان آذربایجانا گله‌رک اون ایللرله آذربایجاندا یاشامیش، سونرا‌لار عرب‌لرین و همچنین خزر ایمپئریاسی‌نین تضییقی ایله وولقا چایی ساحل‌لرینه کؤچموشلر. هیجری 7-جی عصرده بولقارین بؤیوک تاریخچی‌سی قاضی بردج اؤزونون “بولقارلارین تاریخی” کیتابیندا “شان قیزی داستانی” اثرینی قئید ائدیر و اونو آذربایجان ادبیاتی‌نین اثری حساب ائدیر ((UÇAK, 2013, 5. چونکی بو اثرده آذربایجان­دا یازیلیب و آذربایجان تورکجه‌سیندن استیفاده اولونوب. بو تاریخچی نظامی‌نی باشا دوشموش و اثرینده یازمیشدیر کی، شاعرین اوغلو: محمد نظامی بو اثرین الیازماسینی قاضی بردجه گتیرمیشدیر. (www.djagfar_tarihi.htm). بو تاریخی سند نظامی‌نین شان قیزی داستانی­نین (بلکه ده ائشی آفاق واسطه‌سیله) الیازماسی‌نین الینده اولدوغونو گؤسته­ریر. بو داستانین پئرسوناژلاری نظامی­نین اثرلرینده گؤرونور. (باشتو، 1991، 23).

میکائل باشتو 315جی ایلده بیر تجارت سفرینده اولارکن چولمان چاییندا بوغولور و جنازه‌سی باتیره آپاریلا‌راق مسجیدده دفن ائدیلیب. اونو دا علاوه ائدک کی، مکاییلین اوغلو عبدالله ابن باشتو دا بؤیوک و مشهور شاعیردیر، اونون “کسیک باش بیتیک”ی ایسه دونیادا مشهور بیر اثردیر. عبدالله ابن باشتو بو اثری هیجری 309-جو (میلادی 921) ایلینده یازمیشدیر کی، بو گون ده مؤوجوددور. روس عالیمی و ترجومه­چیسی م. ک. نیقماتوولون ادبی یارادیجی‌لیغینا بورجلویوق، چونکی بو کیتابی روس دیلینه چئویرن او، اوریژینال متنی ده (فونئتیک فورموندا) علاوه ائدیب ترجومه­سی ایله نشر ائتدیرمیش و بئله‌لیکله، اوریژینال متن بیزه چاتمیشدیر .شان قیزی داستانیندان نئچه بند شعر، کاشغری نین اثرینده گلمیشدیر. طبیعی کی، محمود کاشغری‌نین “دیوان لغات التورک” اثرینده شان قیزی متنیندن بعضی شعرلر وار و بو، بیزده داها چوخ اینام یارادیر (Bayram, 2009, 93).

شان قیزی‌ داستانی، دده قورقود کیتابینداکی “قانتورا‌لی” حکایه‌سینه یاخیندیر. خاقانین قیزی اولان شان قیزی دده قورقودون کیتابیندا سالجان­لا عینی رولو اویناییر. محمود کاشغرینین "دیوان لغات التورک" اثرینده شان قیزی داستانیندان بیر نئچه شعرین گلمه­سی بو اثرین اعتبارینی داها چوخ آرتیریر.

"نوم بیتیک" یهودی دینی‌نین دعا‌لارینی یازان بیر اثردیر. مسلمان، خریستیان و یهودی عالیم‌لری آراسیندا بیر چوخ موذاکیره و مباحثه‌لردن سونرا یهودی‌لیگی قبول ائدن خزرلر اؤز دعا‌لارینی یازیبلار و بو دعا‌لارین صورتلری بوگون مؤوجوددور. بو قیمتلی اثر بیزیم اوچون دیل باخیمیندان چوخ دیرلی‌دیر، بیز بوگون یهودی اولماساق دا، 1300 ایل اوّله عایید، خزر دیلینده یازیلان اثر بوگون دیلیمیزین تاریخینه معتبر سند کیمی تانینیر و بو نوسخ قیزیل قلم آذر Qizil Qelem...